21992
Өнегесі өрісті сөз шебері
Өнегесі өрісті сөз шебері
Қалам ұстағанның бәрі жақсы жазуға тырысады, сол арқылы елге, халыққа пайдасын тигізуді ойлайды, бірақ кез келгеннің еңбегі еленіп, бақ-жұлдызының жана бермейтіні бар. Өйткені мұндай бағытта табысқа жету үшін шын шеберлік қана емес, көңілдің тазалығы мен ниеттің түзулігі қажет. Мен білетін Көлаға – зерделі журналист, еңбекқор зерттеуші Көлбай Адырбекұлы – сондай дегдар азаматтың бірі.
Кей адам туралы жазғың келсе ойыңа сөз, қаламыңа дерек ілінбейді, ал кей кісі туралы жазуға отыра қалсаң ой да нөпір, дерек те көп. Неге олай десеңіз, мұның алғашқылары – қатарда көп жүрсе де бітіргені аз не мәнсіз, ал кейінгісі – бітіргені көп болса да төккен тері еленбей, назардан тыс қалғандар. Ал жазушы, журналист Көлбай Адырбекұлы мұның екеуіне де жатпайды, оның бітіргені де көп және ол жайында жазған жандар да аз емес. Халқыңның рухани әлеміне пайдасын тигізер ісің мол болса әрі ол уақытында бағаланып жатса қандай ғанибет! Қаламгер бақыты деген осы емес пе!? Көлбай ағаның бір кереметі – жазғандарының бәрін ел біледі. Қаламынан шыққанның ешбірі тартпасында ұзақ жатып қалған кезі жоқ. Түгелдей баспасөзде жарияланған. Бірақ мен бірдеңе бітірдім деп кеуде көтеріп, ешқашан міндет қылған емес. Ойда жүрген бір шаруасын бітірсе «осымен болар, біраз демалайын» демейді, сол күні-ақ екіншісін жазуға отырады. Мәселен, ол әйгілі Желтоқсан көтерілісінде жазықсыз жапа шеккендер туралы «Казахское дело» циклдік зерттеу мақалаларының бір кейіпкеріне арналған бір тарауын бітірсе, ертеңіне-ақ «Ауыл әңгімелері» желілі хикаяттарының тағы бірі жазып кете береді. Одан соңғы күні «Үштаған» деген ортақ тақырыппен қоғамда талқыға түсіп жатқан үш мәселені талдап, шағын мақалалар пішінінде ойларын өрнектеп тастайды. Соның арасында елімізде түрлі саладағы белгілі тұлғалармен сұхбат жасап та үлгіреді.
Журналистика деген күтіп тұруға уақыт бермейтін сөз өнерінің өндірісі ғой, онда ақын-жазушылар сияқты шығарманың әуенін табам деп шабыт күтіп жүруге мүмкіндік жоқ, ұзақ ойланып отыруға уақыт тар. Ойыңда жүрген дүниені не өзің еңбек етіп отырған басылымның аяқастынан тапсырма етіп берілген кез келген мәселесін әрісі бір аптада, берісі екі-үш күннің ішінде жазып тапсыруың керек. Ал оған көп іздену, тынымсыз оқу мен үздіксіз еңбек ету қажеттігі белгілі. Міне, осындайда Көлбай ағаның алғырлығын талай рет көрдік.
Мен Көлбай ағамен 2014 жылдың жазында таныстым. Сол кезде Túrkistan газетіне енді келген кезім. Жұмысқа қабылданған соң бас редактордың орынбасары Жаңабек Шағатай мені ұжыммен таныстырды да, «Мына жерге отыр, бұл –Көлбай ағаңның орны, өзі қазір еңбек демалысында» деп журналистер бөлмесінің ең төрінде тұрған, үстінде компьютері бар, жан-жағы кітап-газетке толы, сол жақ тұсына әйгілі мемлекет қайраткері Дінмұхаммед Қоневтың үлкен суреті ілінген столға әкелді. Сөйтіп, газеттегі алғашқы жұмыс күнім Көлағаңның орнында отырып мақала жазудан басталды.
Арада бір ай өткенде Көлағаң жұмысқа келіп, мен басқа орынға отырдым. Бірақ Көлбай ағамен тез шүйіркелесіп кеттік. Менің қайдан келгенімді, бұрын не істегенімді сұрап, жақсылап танысып алдық. Маған ол кісінің адам жатырқамайтын ашықтығы, білгенін бөлісуге асығатын елгезектігі және жұмыстағы тындырымды қасиеті ұнады.
Қолымыз боста жиі әңгімелесеміз, асханаға бірге барамыз, жұмыстан бірге шығамыз. Көлағаңның әңгімесі таусылмайды. Студент кездегі қызықтарын айтып күлдіреді. Әсіресе, курстасы, марқұм ақын Аманхан Әлім туралы анекдотқа бергісіз хикаялары езу жидыртпайды. Екеуі бір жыл, бір ай, бір күнде (1952 жылғы 20 қаңтарда) дүние есігін ашқан, ҚазМУ-да бір курста оқыған. Екеуі де баспасөз саласында қатар жұмыс істеп келе жатқан. Ол аз десеңіз, екеуінің де зайыбы Арал қаласында дүниеге келген, бір сыныпта оқыған апаларымыз екен.
Көлбай ағаның бір кезде «Қазақ әдебиеті» газетінде жұмыс істеген кезінде мақалаларын оқып тұратын едім. Алайда ол кісі туралы тым аз біледі екенмін. Өзінің айтқандарынан және басқалардың әңгімелерінен Көлағаның қазақ журналистикасында тындырғаны көп екенін білдім. Бұл кісі Қалтай Мұхамеджановтың қарауында «Zaman-Қазақстан» газетінде, кейін 1994 жылдың 28 қаңтарында Túrkistan газеті ашылғанда да біраз жыл істеген. Былайша айтқанда, Túrkistan-ның негізін салушылардың бірі деуге болады. Қалтай аға туралы да көп қызық әңгімелер айтты. Газеттің басынан қандай қиыншылықтар өтті, қызметкерлер қандай қиындықты бастан өткізді, газетте кімдер еңбек етті, бәрін-бәрін ерінбей әңгімелегенде тура бір тірі шежіре дерсің! Тіпті, айы-күніне дейін жатқа соғады.
Білетіні тым көп, қазақ қаламгерлері жайында жұртқа белгісіз талай хикая шертеді. Ол – айтушы, мен – тыңдаушы. Сөйтіп, газетке келгенде тапқан олжамның ең үлкені Көлбай Адырбекұлы болды.
Мен келгенде Көлаға газеттің жауапты хатшысының міндетін атқарушы еді. Басылымның жаңа саны шығарда кеңестік кездегідей ерінбей отырып қағазға макет сызады. Сосын газет қаттаушылардың қасында тұрып бетке материалды қалай салу керегін көрсетіп, қайтіп безендіру қажеттігін, қандай фото беру дұрыс болатынын ерінбей түсіндіреді. Кейде менің сүйекті материалдарымды бетке салдырған соң өзімді шақырып көрсетіп, «Ал бала, бар өнерді салдым. Қарап көрші, қалай, ұнай ма?» деп сұрап қоятын. Мен не дейін, «макетті Көлағаң жасаса, оның қалай дері бар ма?» деп арқасынан қағамын, ризашылығымды білдіріп.
Апта сайын бейсенбі күні газеттің лездемесінде нөмірдің кезекшілері жаңа сан туралы пікірлерін айтқаннан кейін Көлбай аға да газетте шыққан материалдарға қатысты өз ойын білдіретін және ешкімді алаламай, жақсы мақала-сұхбаттарды мақтап, жас журналистерге қанат бітіріп отыратын. Менің де мақала-сұхбаттарымды талай мақтап, мерейімді көтерген. Ендеше мұндай көңілі кең азаматқа қалай риза болмай-
сың?!
Көлағаңнан журналистика саласында жүрген жандардың үйренері көп-ақ. Оның еңбек жолына, жазғандарына көз жүгіртсек, талай қызықты мәліметтерге кезігеріміз анық.
1980 жылы қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Журналистика факультетін бітірген Көлбай Адырбекұлы ең алғаш Алматы облыстық «Жетісу» газетінде тілші болып еңбек жолын бастаса, 1989 жылдан бастап бірнеше жыл «Қазақ әдебиеті» газетінде жұмыс істеген. Тәуелсіздік алған соң «Zaman-Қазақстан» газетіне ауысса, 1994-2018 жылдарда халықаралық Túrkistan саяси апталығында жемісті еңбек етіп, содан зейнетке шықты. Аталған газеттердің сол кезеңдегі тігіндісін ақтарған адам еңбекқор журналистің қаламынан туған небір ойлы мақалаларды көрер еді.
Ол жай журналист емес, зерттеуші журналист. Көлемі қалың бес томдық кітап болатын «Казахское дело» атты зерттеулері Желтоқсан көтерілісінен соң қудаланған тұлғалардың тағдырына арналған. «Желтоқсанға» байланысты қудаланған оқытушы-ғалым Өмірбек Жолдасбеков, кәсіпорын басшысы болған Рзабай Хобдабергенов, атақты заңгер-ғалым Салық Зиманов, әдебиет сыншысы Сағат Әшімбаев, оқытушы-ғалым Көпжасар Нәрібаев, Желтоқсан шындығын КСРО депутаттары съезінде әлемге жария еткен ақын Мұхтар Шаханов және Желтоқсан көтерілісіне қатысқан Қайрат Рысқұлбеков, Жансая Сәбитова, Гүлнәр Байбосынова, Мырзағұл Әбдіқұлов, Ерлан Декелбаев, Болат Шарахымбай, өзге де тұлғалар жайында архив материалдары негізінде жазылған бұл еңбектің тарихи мәні күшті. Өйткені Желтоқсанға байланысты мұндай жүйелі де көлемді еңбекті басқалардан кездестірмейміз. Осы еңбегі үшін оған 2006 жылы БАҚ саласындағы Қазақстан Президентінің сыйлығы берілді. Осынша қыруар еңбектің бір бөлімі ғана «ХХ ғасыр: соңғы репрессия» деген атаумен кітап болып шықты. Әйтпесе, мемлекетттік тапсырыспен шықса да, демеушілер көмектессе де «Казахское дело» кітабын толық түрде баспадан шығару игілікті іс болар еді. Себебі онда қазақ елінің белгілі бір кезеңдегі тарихының шындығы бар.
Тарих ғылымының бір саласы тұлғатану деп аталса, жоғарыда аты аталып өткен еңбегінен басқа К.Адырбекұлының Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Нығмет Нұрмақов, Әзімбай Лекеров, Ермұқан Бекмаханов, Нығмет Сырғабеков, Қаныш Сәтбаев, Кәрім Мыңбаев, Нұртас Оңдасынов, Ахмет Жұбанов, Төлеген Тәжібаев, Өзбекәлі Жәнібеков, тағы да басқа өнер, ғылым, мемлекет қайраткерлері жайында жазғандары да сол ғылымға қосылған сүбелі үлес деуге болады. Олар да кітап болып басылып шығуын күтіп жатқан толымды еңбек. Бұлардың арасында тек мемлекет қайраткері Тұрар Рысқұлов туралы жазғандары жүйеленіп, 2018 жылы «Алты алаштың ардақтысы» деген атпен кітап болып шықты. Онда Тұрар Рысқұловтың өмірі мен еңбегі, тұрартанудың қалай басталғаны, оған еңбегі сіңген азаматтар жайында мол мағлұматтар, қызықты деректер бар.
Тағы бір ерекше айтатын нәрсе,
К.Адырбекұлының тұлғалар туралы жазған зерттеу мақалаларында бұрын назар аударылмай келген шындықтар ашылып жатады. Мәселен, өткен ғасырдың 30-жылдарында еңбек етіп, халқы үшін талай игілікті істер атқарған тұлғалы азаматтың бірі Әзімбай Лекеров жайындағы «Бесеудің хаты» немесе «Лекеров неден жазықты болды?» атты зерттеуінде қазақ даласы ашаршылықтан зардап шегіп, кеңестік саясаттың кесірінен халық қынадай қырылып жатқан кезде – 1932 жылдың ортасында Қазақ өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысы Филипп Голощекинге жазылған тарихқа белгілі «Бесеудің хаты» жайында жан-жақты айтылады. Ең бастысы, аталған хаттың жазылуына үлкен рөл атқарған, сол кезде өлкелік жоспарлау комитеті төрағасының орынбасары болып жұмыс істеген Әзімбай Лекеров жайында оның зайыбы Халида Лекерованың естеліктерін және архив құжаттарын пайдалана отырып жазған бұл мақала өзінің «Бесеудің хаты» жайындағы ақиқатты қалпына келтіруімен құнды.
Көлағаның 1989 жылдың 16-19 маусым күндерінде болған Жаңаөзен оқиғасы туралы жазған «Казахское дело: Жаңаөзен көтерілісі» атты мақаласын бөлекше атап кетуге болады. КСРО дәуірі аяқталар тұста Маңғыстау қазақтарының кеңестік саясаттың әділетсіздігіне деген қарсы бас көтерген оқиғасы туралы оның келіп шығу себептерін архив материалдарымен саралап, оқиға болған бойдан жазып жариялаған журналистік зерттеуі назар аударуға тұрарлық. Сол оқиға болған кезде де, кейін де ол тақырыпқа жазылғандардың бәрінен салмағы жөнінен мақала кейіпкерінің материалы оқ бойы озық тұр.
Көлбай Адырбекұлының жазғандарына ел ішінде ғана емес, халықаралық деңгейде де назар аударылған. Мәселен, оның «Жанпида» атты мақаласы кезінде АҚШ-қа дейін мәлім болды. Бұл жайында ол 2019 жылы 24 ақпанда, Túrkistan газетінің 25 жылдығына орай шыққан арнаулы санында жарияланған Túrkistan-да шыққан мақаланы Америкада талқылады» атты естелігінде былай баяндайды: «...2001 жылы қаңтар айының басында ұлы Ильхомжан сауда-саттық жасауға Тәжікстанға барады. Жайшылықта сондай сапардан ары десе бір аптада қайтып оралып жүрген ол ұшты-күйлі хабар-ошарсыз кеткен. Мұнда әке-шешесі және үш баласымен жары зарыға күтіп, ауыр күндерді өткізіп жатты. Арада бір жыл өткен соң 2002 жылдың 5 қаңтар күні республикалық «Хабар» телеарнасының тілшілері Ауғанстанның Шеберған қаласындағы НАТО мен АҚШ әскери күштеріне берілген шетелдік жалдамалы тұтқындар лагеріне ат басын тіреп, «қазақстандықтар бар ма?» деп іздестірген. Телекамераға Ильхомжан ілігіп, өзінің Оңтүстік Қазақстан (қазіргі Түркістан) облысының Сарыағаш ауданынан екенін, талибтердің Тәжікстаннан Ауғанстанға еріксіз күшпен алып келгенін, мұнда аспазшы болғанын, ешкімге қарсы оқ атпағанын айтады. «Күн сайын ұлымнан бір хабар болып қала ма?» деп телеарна жаңалықтарына телміре қарап отырған Хасияттың жүрегі алдамапты. Экраннан жылт ете қалған ұзын сақалды ұлын бірден танып, ертеңіне елордаға жол тартқан. Сыртқы істер министрлігіне барып, тұтқында отырған ұлы Ильхомжанды қайтаруын өтінеді. Олар көмектесуге уәде берген. Бірақ бұл шырғалаң жайдың жуық арада оң шешіле қоймайтынын, төзімділік сақтау керегін ескертеді. Ана: «Егер сіздер баламды жуық арада қайтарып бере алмайтын болсаңыздар, онда Ауғанстанға өзім барып, ұлымды алып келуіме қажетті жол құжаттарын беріңіздер» деп талап еткен. Хасият алған бетінен қайтпай, табандап тұрып алғаны соншалық, күнде министрліктің есігін ашып, талабын қоюдан танбайды. Ақыры олар тиісті құжаттарын беруге мәжбүр болады.
2006 жылдың көктемінде Абай елді мекенінен Тұрдыбай телефон шалды. Ол Гуантанамоға Нью-Йорк қаласындағы тәуелсіз адвокатурасының өкілдері барып, ондағы тұтқындардың хал-жағдайымен танысқанын, сонда Ильхомжанмен де сөйлескенін айта келіп: «Балаңыздың ақтығын дәлелдеп көрсететін қандай құжаттар бар? Егер қолдарыңызда сондай құнды құжаттар болса, біз әскери лагерьден бостандыққа шығуына көмектесер едік» деген. Ол осыдан төрт жыл бұрын халықаралық Túrkistan газетіне жарияланған «Жанпида» атты көлемді мақаланың барын айтады. Тәуелсіз адвокатура сол мақаланы, сондай-ақ көршілер мен оқыған мектебінен мінездеме алып, шұғыл түрде жедел байланыс жүйесі арқылы өздерінің Нью-Йорктегі мекемесіне жіберуін өтінген.
...Тұрдыбай сол жылы маусым айының басында тағы хабарласты. «Америкадан баламның ісімен айналысып жүрген Томас Джонсон деген адвокат осы маусым айының екінші онкүндігінде Алматыға келеді екен. Сонда кездесіп, баламыз туралы толық мәлімет бермекші. Сол кездесуге бізді өзің бастап барсаң жарар еді» деп өтінген.
Біз Алматыдағы «Отырар» қонақүйінде кездестік. Томас Джонсон 40-тың бел ортасындағы ұзын бойлы, ақсары өңді, денелі жігіт екен. Қасында Роман атты аудармашысы бар. Кездесу төрт сағат уақытқа созылды. Томас қолындағы ноутбуктен Гуантанамодағы Ильхомжанның тұрып жатқан палатасын, төсек-орнын көрсетті. Тұрдыбай мен Хасият баласы туралы барлық жайға қанықты. Кездесуден соң Томас Джонсонмен оңаша отырып сұхбаттастым.
− Джонсон мырза, сіз қалай ойлайсыз, Ильхомжанның ісі федералдық сотқа дейін шешілуі мүмкін бе?
− Әбден мүмкін. Оған біз іштей толық сеніп те отырмыз. Оның үстіне жуырда «Нью-Йорк таймс» газетінде әскери сот өткен жылдың қараша айында Гуантанамодағы 500-ге жуық тұтқынның ісін қайта қарап, олардың 140-ын Америкаға қауіп төндіретін содырлар қатарына жатпайды деп шешім шығарып, әкімшілікке тұтқыннан босататындары жөнінде хабар еткенін, әкімшіліктің оны қолдағаны жөнінде жазылды. Сол 140-тың бірі Ильхомжан Ботаев бола ма деп үміттеніп отырмыз. Оның жазықсыздығын толық дәлелдейтін біз жіберген құжаттарға әскери сот пен әкімшіліктің көңіл бөлмеуі мүмкін емес. Осы орайда атап айта кететін бір жайт, сіздің Túrkistan газетінде 2002 жылы 8 тамызда жарияланған «Жанпида» атты мақалаңыз соттың алғашқы іс қарауында-ақ бізге көп көмегін тигізді. Оны біз Ильхомжанның әкесі Тұрдыбайдан байланыс жүйесі арқылы алдырдық. Әуелгіде оны орыс тіліне аударатын жан таппай біраз жүгіріп, іздеуімізге тура келді. Орыс тілінен ағылшынға аударған мына мәскеулік азамат – Роман. Сондай қиын кезде, Ауғанстанға ұлын іздеп барған Хасият Ботаеваны айтсайшы! Неткен батыл жан еді?! Аналық махаббат кез келген қорқынышты жеңеді екен-ау. Сол мақаладан Ильхомжан өскен отбасындағы жандардың қарапайымдылығын, өрескел істерден бойын алыс ұстайтындарына көзіміз жетті. Сол секілді көршілерінің, мектеп ұжымының Ильхомжанға берген мінездемелері де Әскери соттың шешіміне ықпал етері анық. Енді ары кетсе екі айда Ильхомжанды Әскери сот екінші рет іс қарауында ақтап, босатып та қалар. Егер бұдан мәселе шешілмесе, қыркүйек айында федералдық сотта ісі қаралатын болады, − деді.
Сұхбат 2006 жылғы 22 маусымда жарық көрді. Екі айдан соң Әскери сот Ильхомжан Ботаевтың ісін екінші рет қарап, тапсырылған құжаттар негізінде қылмыстық істен ақтап, бостандыққа шығарды. Сол құжаттардың бірі адвокат атап айтқан менің «Жанпида» атты мақалам болды».
Бұл – қазақ журналистикасы үшін бұрын-соңды бола қоймаған оқиға. Ол Көлбай Адырбекұлының қолынан келді!
Жалпы, Көлағаның мақалалары туралы көп айтуға болады. Оның бәрін жаза берсек, тұтас кітапқа жүк болады. Енді оның деректі әдеби шығармалары туралы бірер сөз айта кетсек, К.Адырбекұлының Қарақалпақстаннан шыққан бес Кеңес Одағы Батырының бірі Плис Нұрпейісов туралы жазған «Жүрекжұтқан», ІІ Дүниежүзілік соғыс қатысушысы, Түркістан легионында болғаны үшін сотталған Зекен Темірғалиев туралы жазған «Тамұқ», «Зекеннің қилы кезеңдері», Желтоқсан көтерілісіне қатысқаны үшін Қайрат Рысқұлбековтен бұрын ату жазасына кесіліп, әйелінің сол кездегі КСРО Сыртқы істер министріне жазған хатының арқасында аман қалған Мырзақұл Әбдіқұлов туралы «Кебенек киген келеді» атты повестері де журналист-жазушының қаламгерлік қабілетінің сан-салалы екенін танытса керек. Тағы бір айта кететін нәрсе, К.Адырбекұлының «Тамұқ» повесі Қытайда қазақ тілінде кітап болып шыққан. Бұлардың бәрі де қазақ деректі прозасының қазынасын молайтқан туындылар еді. Өкініштісі сол, осы шығармалар туралы әдеби сында лайықты баға берілмей қалды.
Сөзімнің соңында айтарым, бүгінде 70 жастан асып бара жатқан шебер журналист, Қазақстан Журналистер одағының, БАҚ саласындағы Қазақстан Республикасы Президенті сыйлықтарының лауреаты, «Бәйдібек ауданының Құрметті азаматы» Көлбай Адырбекұлы – қаламы қолынан түспеген қаламгер. Енді оның қаламынан туған шығармаларды кітап қылып басып шығарып, халқымен қауыштыру – тиісті орындар тарапынан орындалатын игілікті іс.
Ахмет ӨМІРЗАҚ
