«Ахмет. Ұлт ұстазы». Продюсермен әңгіме

«Болашақ» халықаралық бағдарла­ма­сының түлегі, продюсер Айсәуле Әбіл­даева – «Ахмет. Ұлт ұстазы» тарихи телехи­кая­сының бас продюсері. Отандық ки­ноин­дустрияда маңызды тарихи оқи­ға­ларға және ірі тұлғаларға арнап кино тү­сіру қалай жүргізіледі? Телехикая тү­сіру және бас продюсер болу қаншалықты ауыр жүк? Біз тарихи телехикая түсірудің жауапкершілігі мен маңызы жай­лы кинопродюсер Айсәуле Әбілдаевамен сөйлескен едік.

– Жақында Ұлттық арнадан көрсе­тіл­ген «Ахмет. Ұлт ұстазы» тарихи теле­се­риа­­лы көрерменнің көңілінен шығып, әлеу­­меттік желіде жақсы пікірлерін жа­­зып жатыр. Тарихи тұлғаның бейне­сін таспалау туралы идея қашан, қалай туындады? – Осы жылдың басында Qazaqstan ұлт­тық телерадиокорпорациясының жетекшісі Ләз­зат Танысбай Мұрат екеумізді кездесуге ша­­қырды. Осы орайда Ләззат Мұратқызының мық­­ты менеджерлік қасиетін атап өткім ке­леді. Сериалдар жасау нарығын жіті бақылап, сұра­­нысқа ие шығармашылық топтарды анық­­тағаны өте жақсы дүние. Кездесу бары­сын­да Мұраттан қандай тұлға жайлы сериал тү­­­сіргісі келетінін сұрағанда, Мұрат: «Тәжіри­бем толысып, білімім жетілгенде Ахмет Бай­тұр­сынұлын түсіру ойымда бар» деген еді. Кейін екінші кездесуде бізге Ақаң туралы телехикая түсіруді ұсынды. – Шешім қабылданды. Келісімшартқа қол қойылды. Шығармашылық топ жұ­мысты қашан, неден бастады? Оның ішін­де Сіздің, яғни бас продюсердің қызметі қалай болды? – Әңгімені сценарийдің жазылу бары­сы­нан бастауға болады. Оңай болды деп айта алм­аймын. Оннан аса тарихшы-ғалыммен кез­десіп, Ахметтің өмірі мен еңбегіне қа­тыс­ты 50-ден аса кітап оқылды. Дерек жинауда, оны саралауда алаштанушы ғалым Ұшқын Сәйдірахманұлының еңбегін айта кету керек. Күндіз-түні сценаристердің қасында отырып, өзі де үшінші сценарист болды деуге болады. Продюсердің алғашқы міндеті – қара­жат­қа иелік ету, шығармашылық топты, яғни ко­манданы жинау, қаржы мен команданы үй­лестіру. Операторлар, жарық түсірушілер, ди­зайнерлер, арт продакшн адамдары, кос­тюмер, суретшілер, тағысын тағы. Шы­ғарма­шы­лық топты жасақтауға туындының ат­қару­шы продюсері Әсет Есжан үлкен үлес қосты. Жасыратыны жоқ, көп жағдайда ки­­­ноиндустрияда жүрген мамандардың басым көп­шілігі орыстілді және олар тарихи тұл­ғалар туралы терең біле бермейді. Тұлғаны та­нымаған соң туындының сапалы шығуына жа­нын салып еңбек етпейді. Осы тұрғыдан кел­генде біздің басты мақсатымыздың бірі – осы жобада жүрегі қазақ деп соққан маман­дардың басын біріктіру. Атқарушы продюсер бұл тапсырманы өте жақсы орындады. Әр оператормен, әр жарық берушімен, әрлеу­ші­мен, дизайнермен жеке-жеке сөйлесіп, оларға біздің компаниямыздың киномиссиясын жеткізді. Ахаңның тағдырын ел назарына ұсыну үлкен жауапкершілік екенін түсіндірді. Нәтижесінде, ұлт тарихын жанына жақын тартқан адамдардан шығармашылық тобы­мыз құрылды. Сенесіз бе, команданың 96 пайызы қазақтілді маман болды. Шығар­ма­шылық топты осындай принциптерге сүйене отырып, жасақтадық. – Ұлтжанды азаматтардан құралған шы­ғармашылық топтың еңбегі туын­дының өн бойынан сезіліп тұрды. Енді осы ұжымның кадр сыртындағы қызық­тары мен түсірілім барысында туында­ған қиындықтар жайында айтсаңыз. – Режиссер қолдан келгенше детали­зация­ны көп жасауға тырысты. Мысалы, ки­нотуындыда Ахаңның жетекшілігімен жарық көрген «Қазақ» газетінің бума-бу­масын, сол заманда басылған кітаптарын көр­­сеттік. Олардың түпнұсқасын Алматы­да­ғы ұлттық кітапханадан кеңесші-редактор Ұш­қын Сәйдірахманұлының көмегімен тауып, дизайнер мамандар арқылы құшақ-құшақ көшірмесін жасаттық. Ахмет Байтұрсынов мектепте шәкірт­теріне сабақ оқытатын эпизод болды. Бұл жерде оқушылар отырған парталарды таба ал­мадық. Себебі нарықта 30-жылдары пай­даланған парталар жоқ екен. Бізге тек 70-90 жылдардағы парталар ұсынылды. Декоратор мамандар 30-жылдары мектеп кластарында тұрған парталардың фотоларын іздеп, тауып, сол бойынша эскиздер жасалды. Сол эскиздерді реквизит жалға беруші компа­ния­ға ұсынып, 30-жылдардың партасын дайын­даттық. Жалпы, тарихи кинодағы қиындық – сол заманғы заттарды табу мүмкіндігінің аздығы және тым қымбаттығы. Кейбір реквизиттерді «Қазақфильм» киностудиясынан жалға ал­ғың-ақ келеді, бірақ олардың жалға беру ба­ғасы күніне есептелетіндіктен, қыруар қар­жы қажет болады. Содан соң әртүрлі амал­ға көшеміз. Суретшілер «Қазақфильмнен, интернеттегі хабарландырулардан, кинос­тудиялардан, коллекционерлерден, базардан жинауға тырысады. Алынған дүние әрдайым сәтті бола бермеуі мүмкін. Бір ғана мысал, бір компанияға тапсырыспен пенсне жасатқан­быз, ол өте сәтсіз шығып, кейін басқа бір ком­па­ниямен келісіп, өзіміз тауып, таңдап, оларға ұсындық. Мәскеуден тапсырыс беріп, сатып алдыртты. Кинодағы Ахметте пенсне­ден басқа қарапайым көзілдірік те болды. Көрермен байқаған болар, бас кейіпкерді үйінен тұтқындап алып кеткен кезінде, сол кө­зілдірікті жендеттер таптап өтеді. Мұрат­тың идеясы бойынша бұл сахнада пенсне сыну керек болатын, алайда оны қалпына келтіру қиын болған соң бұл жерін түсірмеуін өтіндім. Кейін Мұрат та оңай берілмей, онда кө­зіл­дірік сынсын деп, сценарийдің сол тұ­сын ауыстырды. Сол көзілдірік жалға алын­ған еді. Кейін оны 17 000 теңгеге жөндетіп, иесіне қайтарып бердік. Мысалы, шығын тұрғысынан бас тартқың-ақ келеді, бірақ де­таль тұрғысынан өте әсерлі шықты. Сериал эфирден өткен соң көп адам осы детальді байқап, жазып жатты. Демек, оларға сол жері әсер етті. Киноның соңғы минуттарында атқа мін­ген Ахмет пен Ғазымбек өздерін күтіп тұрған Әлихан, Міржақыптарға қосылады. Осы кадрда сценарий бойынша жүздеген, КПП (күнтізбелік түсірілім жоспары) бойынша 30 ат болу керек еді. Алайда сол күні түсірілім алаңына бар болғаны алты ат келді. Қайтеміз, барымен базар дедік. Осы ретте реквизиттерге қатысты айта кететін дүние, «Қазақфильм» киноком­па­ния­сы затты жалға берген кездегі бағалау жүйе­сін қайта қараса екен деген тілегім бар. Олар затты әр күніне есептейді және жеңілдіктер жүйесі дұрыс жолға қойылмаған. Мысалы, бір затты 30 күн алсаң – 30 пайыз, 20 күн ал­саң – 20 пайыз, 10 күн алсаң 10 пайыз жеңіл­дік жасайды, одан басқа жеңілдіктер түрі қарастырылмаған. Біз ол жерден бір-екі зат алып отырмаймыз, сөмке-сөмкесімен киім­дер, көлік-көлігімен реквизиттер аламыз де­гендей. Сонда жалпы құны да біразға бара­ды. Көп жеңілдік алу үшін ұзақ уақытқа жал­дасаңыз да, бәрібір артық шығынға ұшырай­сыз ғой, оған қоса ол киімдердің көбі өз қаржысын әлдеқашан өтеп тастаған, қан­ша жылдан бері жаңаланбаған дегендей. Қай компаниямен сөйлессеңіз де, олар осы м­әселені айтады. Егер көп киноөндіруші ком­па­нияны мазалайтын мәселе болса, мемлекет дең­гейінде шешуін табуы керек деп ойлай­мын. – Түсірілім жұмыстары Алматы қа­ла­сы мен Алматы облысында болғанын білеміз. Ахмет тұлғасымен тікелей бай­ла­нысты Торғай даласында түсірілім жа­сауға мүмкіндік болмады ма? – Әрине, Торғай даласын барып түсір­гі­міз-ақ келді. Ондай жоспарды да қарас­тыр­ғанбыз. Алайда сол мекенде Ахметтің ескі үйі сақталғанмен іші жаңа заманға сай сыр­ланып, жөндеу жұмыстары жүргізілген екен. Яғни, тарихи тұлға тұрған үйдің қазіргі жағ­дайы біздің талаптарға сай келмеді. Екін­ші­ден, шығармашылық топта 40-қа жуық адам, одан бөлек актерлер құрамы бар. Сериалға бөлін­ген бюджетпен біз осыншама адамды алып, Торғайға бара алмас едік. – Әңгіме барысында түсірілімдердің бір бөлігі далада өткенін айтқан едік. Қа­ладан алыс жерде түсірілім жасау қан­шалықты қиын болды? – Кинo әлемінде қиын түсірілімдердің бірі – тауда һәм далада өтетіні. Тарихи кино­да, яғни қазақ болған жерде жылқы, қой де­ген тірі реквизит қатар жүреді. Оның әр ба­сы­на төлейтін тиының бар. Бұдан бөлек, тау­да жалғыз жүрген не қылған қазақ ол, жа­нында 20-30 адам еріп жүрмей ме, ол да аз ақ­ша тұрмайды. Сосын тауға анау-мынау кө­лік шықпайтынын білесіз. Ондай көлік­тердің бағасы өте қымбат. Таза ауада адамның тә­беті ашылып, жиі қарыны ашады. Оны да ес­керу керек. Негізі, ауыл болған соң ат мәселесі туын­да­мас деп ойлаған едім. Олай болмады. Ауыл­да да уәдеде тұратындар азайған секілді. Ки­­но­да көп ақша бар деп ойлай ма, көрінген жерден қарпып қалғысы келетіндер көп. Ахмет біз үшін жанын қиған ғой, бірақ біз ол үшін ондай ерлік жасай алмайды екенбіз. Біз ол үшін «носилкамызды», ауладағы суымызды қия алмайды екенбіз. – Түсірілім барысында шаршап, қат­ты қиналып кеткен кездеріңізде бетіңіз қайтып қалмай ма? – Түсірілім соңына қарай қар жауатын сах­наға қажетті аппарат тым қымбатқа шы­ғатын болып, ол сценарийден алынып қалды. Пе­нопласт пен желдеткішті қолданайық де­сек, ол шашылған соң тазалау мүмкін емес. Өрт сөндіру көлігі шашатын көбікті өзіміз алып берсек келеді. Алайда ол көбіктің кубы да аз қаржы емес, оған қоса Алматыдан жет­кізу бар дегендей. Көрермен «Ахмет тек жазда ғұмыр кешкен бе?» демес үшін қыс мезгілін де қосқымыз келген. Оған көп қаржымыз рек­ви­зит пен киімдерді миллиондаған ақшаға жал­дап, 40 адамның тамағы мен таситын кө­­­лігіне кеткендіктен қол байлаулы болды. Сон­дай сәттерде өз басымда шаршау болды. Кейін қайтадан қаражат тауып, анау айт­қан­дай қыс жасамасақ та ретін тауып қостық. Көңі­лім де көншіді. – «Ахмет. Ұлт ұстазы» тарихи телехи­кая­сын түсіру барысында өзіңізді қатты тол­ғандырған тұстар көп болған шығар. Соның бір-екеуімен бөліссеңіз. – Ахмет туралы фильм жасауға бекін­ген­нен бастап «не деген рухы мықты адам?!» де­ген ойға келдім. Өзі 30-ға толмай түрмеге тү­сіп, айдалып, кейін қайта қамалып, шыға сала айдалып, тағы абақтыға отырып, қазақ әліпбиін жасап, бірнеше кітап жазып, термин ойлап тауып, газет шығарып, оқытушы болып тірлігін жасай берген. Біз мотивация десек, Илон Маск, Джек Маларды ойлаймыз, адам­ның қимылдап, тірлік етуіне, ұлты үшін ұлы істер жасауда табандылық танытуына Ахмет­тің тағдырын тану да жетіп жатыр екен. Қан­ша түрмені көріп, бірнеше рет айдалып, бар денсаулығынан айырылып, 65-ке келген шағында «тағы бірдеңе жасап қояр» деп атып тастағанын айтамын да. Осы тұста, Әлихан Бөкейханның: «Алда әлі күнді көретін ұрпақ келеді. Сол ұрпақ сендерді үлкен ризашы­лық­пен, үлкен құрметпен еске алатын болады. Күрес жолына түскендеріңе өкінбеңдер...» де­гені еске түседі. Сол ұрпақ біз болсақ екен. Бұл бірінші түйін болса, екіншісі билік ба­сында отырған азаматтарға арналатын се­кілді. Қазақ киноиндустриясында, соның ішін­де телеарналарда түсірілетін телехи­кая­лар, кинотуындылар үшін бөлінетін қаржы бүгін­гі нарықтың сұранысынан әлдеқайда төмен. Министрліктегі жауапты мамандар осы мәселені қарастырса екен. Себебі жаңа айт­қанымдай түсірілімнің әр күні, әр адамы мен әр құнды реквизиті қыруар қаржыны қа­жет етеді. – Сұхбатыңызға рақмет!

Әңгімелескен Бибігүл Бөкенбай

Серіктес жаңалықтары