Шетелдегі қазақ диаспорасы, ондағы қандастар дегенде ең алдымен сол жердегі қазақ интеллигенциясы, ғылым мен мәдениеттің өкілдері бірден көз алдыңа келеді. Қытайдағы қазақтар арасында Шыңжаң өлкесінде аты аңызға айналған, даңқы мен дақпырты қазақ еліне таныс тұлғалар аз емес.
Солардың бірі – Тұрапбай Жардамбекұлы.
Тұрапбай Жардамбекұлы өткен ХХ ғасырдың 50-жылдарының ортасында Қытайдағы қазақтардың ішінен ең алғашқылардың бірі болып, сол кездегі Кеңестік Қазақстанда мал дәрігерлігі мамандығын оқыған. Қадірменді ақсақалымыз Қазақстан тәуелсіздігін алған соң, 2000 жылдары атажұртқа оралып, Алматы маңында зейнеткерлік өмірін жалғастыруда.
– Атыңызды біраз бұрын білсек те, өзіңізбен дидарласып, танысудың сәті, міне Тәуелсіздіктің 30 жылдығы қарсаңында түсті. Қазақтың атақты қаламгері Рахымжан Отарбаевтың «Адамның жастық шағы өткен жерде жарты жүрегі қалады» деген сөзі бар. Әңгімеңізді біраз арыдан, ататегіңізден, қайда туып, қайда өскеніңізден бастасақ, қарсы болмассыз.
– Менің аталарымның, әкелерімнің жері – Алматы облысы Жаркент ауданының арғы жағындағы Сүйдіңкүре деген жер. Қазіргі ол жер Қытайдың Іле облысына қарасты Қорғас ауданы. Мен сол Қорғас ауданының Сарбұлақ деген ауылында 1938 жылы дүниеге келдім. Қарапайым шаруаның баласымын. 11-12 ағайындымын. Топты жанды асырау оңай емес, әкем байдың малын бақты. Отбасымыздың қиыншылығы өте ауыр болды. Ал анам – үй жұмысындағы әйел. 1947 жылдың күзінде әкем мені Сүйдіңкүреде ашылған жаңаша бастауыш мектепке әкелді де, сондағы бір жақын жамағайынның үйіне орналастырды. Бір жағынан оқимын, бір жағынан ертелі-кеш сол үйдің отын-суын тасимын. Жаңа айттым ғой, шаруаның баласымын деп, шаруасы шайқалған шағын үйдің шаңырағына уық болып шаншылуға тырыстық. Отбасымызда менен өзге оқыған адам жоқ. Бастауыш мектепті бітірген жылы Құлжадағы ерлер орта мектебіне таңдалып алындым. Кейін ол мектеп «Ахметжан Қасыми атындағы гимназия» деп аталды.
– «Ахметжан Қасыми атындағы гимназия» жайлы айтып өтсеңіз...
– Иә, Құлжаға келдік. Ол кездегі Құлжа басқаша еді, қалың орманмен көмкерілген шағын ғана қала болатын. «Ахметжан Қасыми атындағы гимназияға» Іленің әр ауданынан ғана емес, Шыңжаңның басқа да аймақтарынан жақсы оқыған талантты балаларды таңдап алған екен. Ол сол тұстағы Шыңжаңдағы орта білім беретін маңдайалды оқу орны болды. Сабақты арнайы педагогикалық білім алған кәсіби, тәжірибелі оқытушылар берді.
Осы орайда екі ұстазым туралы айта кетейін.
Оның біреуі – Әсейін Жақсылықұлы, екіншісі – Сәкен Орынбайұлы.
Таңжарық ақынның атақты «Қасқыр мен бөрібасар» атты дастанындағы «Бұл иттің басқа иттен түрі басқа, Тарғыл жүн, тікше құлақ, бурыл қасқа. Қар басса, осы жылы мүшелі еді, Бір шықпақ Әсейінмен он үш жасқа...» дегеніндегі Әсейін – осы кісі.
Әсейін ағай Ташкенттегі атақты Орта Азия университетінде оқып келген екен. Ақ иық ақын Таңжарық Жолдыұлының құрдасы әрі досы болған.
Әсекең бізге географиядан сабақ берді. Кітап бетіне қарау деген жоқ, бес құрлықты, ондағы мемлекеттердің астанасы мен жан санын, қандай ұлттар жасайтынын түгел жатқа айтатын. Тіпті, қабырғаға ілінген дүние картасының алдында бері қарап тұрып, шыбықтың ұшын иығынан асырып, мынау бәлен құрлық, мынау түген мемлекет деп дәл көрсетіп беретін жарықтық. Шыңжаң көлемінде мұндай ұстаз саусақпен санарлық ғана деп айтсам, артық етпес. Аңызға айналған адам ұстаз еді.
Ал Сәкен Орынбайұлы Үрімжіден оқып келген болуы мүмкін, ол да сол кездің ең үздік ұстаздарының бірі. Сәкен ағай бізге куратор болумен бірге, физика-математика пәнінен дәріс оқыды.
Қысқасы, екеуі де аймаңдай тұлғалар еді. Біз осындай білікті, білімді, өз ортасынан озып туған зиялы ұстаздардан, үлкен тұлғалардан тәлім алдық. Сол кісілерге қарап, оң-солымызды таныдық. Олар біздің тұлға болып қалыптасуымызға, өзінің білімімен де, мінезімен де, кісілігімен де, былайша айтқанда жүріс-тұрысымен де үлгі бола білді.
– Гимназияны бітіргеннен кейін Қытайдағы қазақтардың алғашқыларының бірі болып Қазақстанға оқуға келіпсіз, ендігі әңгімені осыдан ары қарай сабақтасаңыз?
– Біз гимназияны бітіретін жылы Қытай мен Кеңес Одағы арасында білім саласы бойынша келісім болған екен. Сол келісімге байланысты Шыңжаңнан кеңестік Қазақстанның жоғары оқу орындарынан оқуға өлкедегі қазақ, ұйғыр, өзбек, татар орыс секілді 13 ұлттан 50 студент баратын болды. Соның ішінде мен де бар едім. Ол кездегі Шыңжаңның мәдениет саласы мен білім саласы бір министрлікке қарайтын. Ол министрлікті Бұқара Тышқанбаев деген кісі басқарды. Бұқара Тышқанбаев саяси қайраткер ғана емес, жазушы, киносценарист болды. Шыңжаң қазақтарының тұңғыш киносы «Қасен-Жәмиләнің» сценарийін жазған адам. 50-жылдары ел көшкенде, Қазақстанға өтіп кетті.
Сөйтіп, 50 студент 1956 жылы Кеңестік Қазақстанның астанасы Алматыға келдік. Мен қазіргі Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Мал шаруашылығы институтының Малдәрігерлік факультетіне оқуға түстім.
Әрине, бұл менің өміріме үлкен бетбұрыс әкелді.
Институттағы барлық оқу процесі орыс тілінде жүретін болғандықтан, алдымен орыс тілін мықтап үйренуге кірістік. Бозбаламыз ғой. Алматы секілді ғажайып шаһарға бірте-бірте бауыр баса бастадық. Тіл үйрену жағында бізге мұғалімдер мен жергілікті студенттер көп көмек көрсетті. Не керек, жатпай-тұрмай, күн демей, түн демей үйренудің арқасында бір жылда орыс тілін еркін меңгеріп алдым. Мұғалімдердің оқыған лекциясын еркін тыңдап, жаза алатын, еркін сөйлеп, пікір алмасатын деңгейге жеттік. Орыс тілі бізге кәсіптік білімді тереңдеп үйренуге даңғыл жол ашты. Әлі есімде, Нығмет Сауранбаев деген кісінің орысша-қазақша үлкен сөздігі болды. Орыс тілін негізінен сол сөздіктің арқасында үйрендім. Сол сөздік кітапханамда әлі сақтаулы тұр. Сосын Фазыл Мұхаметқалиев деген кісі болды. Өзі Ұлы Отан соғысына қатысыпты. Үлкен ғалым, терапияның, яғни мал дәрігерлігі ғылымының үлкен білгірі. Жұбайының аты Найла еді. Осы Найла Базанова деген профессор бізге физиологиядан дәріс берді. Бүкіл Кеңес Одағына белгілі физиолог ғалым екен. Сол кездің өзінде Біріккен Ұлттар Ұйымының шақыруымен шетелдерге барып, жиі-жиі ғылыми лекциялар оқиды деп еститінбіз. Ерлі-зайыпты екеуі де инабатты кісілер еді. Кураторымыз бір орыс келіншек болды. Орта бойдан сәл биік, әйел ретінде де, адам ретінде де өте сүйкімді адам. Бізбен жиі-жиі сөйлесіп, жағдайымызды біліп, көмегін де аямай жүрді. Бірақ ол кісі бізге дәріс берген жоқ.
Қонақбаев деген кісі де менің есімнен кетпейді. Институттың ректоры-тұғын. Ол кісі бізге терапиядан сабақ берді. Маған «Малдәрігерлік ғылымымен айналыс, ол қазаққа өте керек ғылым» деп ақыл айтып, бағыт сілтеген осы – Қонақбаев. Мен ұстазымның бұл өсиетін орындадым.
Қонақбаев кейін институтты бітірген кезімде өзім сұраған оқулықтар мен кітаптарды институт кітапханасынан алып беріп, сыйға тартты.
Бұл кітаптар мен оқулықтар маған өлшеусіз байлық болды. Сол кітаптарды өмір бойы пайдаландым.
Айтпақшы, осы кітап дегенде есіме түсіп отыр, менде қазіргі Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың сыйлаған кітаптары болды. Үйдегі апаларың орыс қызы. Қызылдар келгенде Қырғызстаннан қашып, біздің Ілеге барған орыстар екен. Кейін бәрі қазақ болып кетті. Қайынағам Владимир Зиминко деген кісі 1982-1992 жылдары Бүкілқытайлық саяси мәслихаттың депутаты болды. 1987 жылы Бейжіңге пленумға барғанда, Шыңжаңнан барған аз ұлт өкілдерінің ішінен жаңағы кісіні – В.Зиминконы Кеңес Одағының Қытай Халық Республикасындағы елшілігінде қызмет атқаратын Қасым-Жомарт Кемелұлы қабылдайды. Владимир Николаевич өзі орыс ұлтының өкілі болғандықтан, Қасым-Жомарт Кемелұлымен орыс тілінде еркін әңгімелеседі. Шын көңілімен риза болған жас дипломат оған кетерінде бір топ құнды кітап сыйлайды. Ол кітаптарды қайнағам маған әкеліп берді. Қарасам, бәрі орыс тіліндегі малдәрігерлікке қатысты кітаптар. Ол кезде Іленің шалғай ауданында жүрген біздің қолымызға ондай құнды кітаптар түсе бермейтін. Қатты қуандым. Менің Іледегі мал нәсілін жоғарылатуыма көп пайдасын тигізді. «Мәдениет төңкерісі» кезінде киізге орап тығып тастадым.
Менің есімнен кетпейтін тағы бір ардақты есім бар. Ол – екі рет Социалистік Еңбек Ері Нұрмолда Алдабергенов. Алматыда оқып жүріп, асқазанымды ауыртып алдым. Институт Кавказға емделуге жіберді. Барсам, Нұрмолда аға сол жерде санаторийда тынығып жатыр екен. Танысып, аз күннің ішінде баласындай болып, бауыр басып кеттім. Ем біткен соң, машинасына мінгізіп алып, барған жерінің бәріне ертіп барады. Қазақтың кең даласындай кеңпейілді, аңқылдаған кісі екен. Сондай кішіпейіл. Ауылды сағынып жүргенде, әкемді көргендей болдым. «Қазақ – қайда жүрсе де қазақ екен ғой» деген ой сол бала кезде келген менің ойыма...
Әуелгі сөзімізге оралайық, алды 60 жыл, соңы 30 жылдан артық сарымайдай сақтаған сол кітаптарым ұрпақтарымның кітап сөресінде тұрсын деп, Қазақстанға көшкенде бәрін алып келдім.
Жалпы, мен ұстаздан жолы болған адаммын. Бүкіл өмірімде соларды үлгі, өнеге етіп келемін. Қазір олардың бәрі өмірде жоқ. Жарықтықтардың пейіште нұры шалқысын! Ал екінші ұстазым – кітап. Ол жағынан да асығым алшысынан түсіп отырды...
– 50-жылдардың соңында бүкіл Қытай бойынша «Стиль дұрыстау» деген саяси науқан болғанын білеміз, сол кезде Қытай үкіметі Кеңес Одағында оқып жатқан Қабдеш Жұмаділов бастаған студенттерді кері шақырып алды ғой?
– Иә, сондай жағдай болды. Бәрімізді қайта шақыртып алып, Үрімжіде «Саяси үйрену» дейтін желеумен үш ай социалистік тәрбиеге қатыстырды. Біз «идеямызды азат етіп», үлкен саяси сүзгіден өттік. Өзіңіз айтып отырған Қабдеш Жұмаділов, Мырзахан Құрманбайұлы бастаған бірнеше жігітке «ұлтшыл» деген қалпақ кидіріп, алып қалды. Қалғанымызды бір-бір сілкіп алды да, оқуымызды жалғастыруға Алматыға қайтарды. Біз оқуымызды қайта жалғастырдық.
– Шыңжаңға қайтып барғаннан кейін не болды? Неге Қазақстанда қалмадыңыз?
– 1961 жылы осындағы оқуымды тәмамдап, келісім бойынша Шыңжаңға қайттық. Өйткені әу баста, Қытай үкіметі оқуға жібергенде үйленуге, Кеңес Одағында қалуға болмайды деген талаптар қойды және сондай келісім болды. Ол кезде біздің Қазақстанда қалуымызға, қай жағынан қарасаң да еш мүмкіндігіміз жоқ еді. Шыңжаңға қайтып барғаннан кейін үкіметтің кадрлар назараты (министрлігі) мені Үрімжідегі Шыңжаң мал шаруашылығы назаратына (бұл министрлік дәрежелі мекеме) қызметке бөлді. Онда бір жылға жуық қызмет істедім. 1962 жылы Іле Қазақ автономиялы облысына қарасты Моңғолкүре ауданындағы Іле Нәсілді жылқы фермасына жіберді.
– Алматыдан, былайша айтқанда шетелден білім алып келген маман үлкен жерде – Үрімжіде қызмет істеуі тиіс қой, сізді неге бірден шалғайдағы шекаралық аймаққа жіберді?
– Оның себебі – сол шетелден оқып келген, саяси жақтан күмәнді деген күдік.
Қазір ойлап отырсам, сол Моңғолкүре ауданына барғанымнан ұтпасам, ұтылмаған сияқтымын. Неге десеңіз, өзім ауыл баласымын. «Ел іші – алтын бесік» қой, ауыл тұрғындары мені жылы қабылдап, өз баласындай бауырына басты. Зоя апаларыңды – Зоя Зиминаны осы жерден кездестірдім. Міне, 60 жыл қол ұстасып, бірге өмір сүріп келеміз. Ал мамандығыма келсем, Іле нәсілді жылқы фермасы 1938 жылы құрылыпты. Кеңес Одағынан алдырған 22 айғыр бар екен. Жоғары оқу орнында оқыған теориялық білімдерімді практикада қолданып, мол тәжірибе жинадым. Менің ғылыми лабораториям нәсілді жылқы фермасының жылқы алаңдары болды. Моңғолкүредегі жылқыда жұқпалы аурулар өте көп екен. Әсіресе, менингит пен іш тастау өршіп тұрыпты. Оның себеп-салдарын, емдеудің жолдарын қарастырдым. Бұл індеттердің жылқы басының азаюы мен генетикасының бұзылуына апарып соғатын күрделі ауру екенін байқап, оны зерттей бастадым. Міне, сол індетті зерттеу 40 жылға жалғасты. 40-қа таяу мақала, 2-3 монография жаздым. Бір сөзбен айтқанда, қазақ жылқысы жаңа тұқымының дамуына бүкіл өмірімді арнадым. Біз баптаған сол жылқы тұқымы Іленің брендіне айналды. Қазір сол Моңғолкүре жылқысы даңқы «Іле тұлпары» деген атпен бүкіл Қытайға әйгілі болды. Іле жылқысының даңқының артқаны сондай, Іле десе «Тұлпарлар мекені» деген тіркес ойға оралады. Қазақтың көрнекті композиторы Әліпбек Мәлікұлы «Іле тұлпары» деген күй шығарып, оны тарихқа өнер тілімен жазып кетті. Ал «Іле тұлпары» туралы әндер мен өлеңдер өз алдына бір төбе.
Ол барлық салада кәсіби мамандардың өте тапшы кезі ғой. Моңғолкүре ауданы шекарадағы үстіртті өңір. Онда мал дәрігерін қойып, адам дәрігері жоқтың қасы екен. Ауыл адамдары ауырып-сырқаса, «дәрігер» деген атың бар ғой деп, маған келетінді шығарды. Жаны қысылып тұрған адамды көріп, ем-дом жасамау мүмкін емес. Енді не істеу керек? Қолға түскен медициналық әдебиеттерді оқи жүріп, өз бетіммен үйрене жүріп, халық арасындағы жиі кездесетін ауруларды емдей бастадым. Жарты ғасырға созылған практикалық тәжірибе негізінде халық емшілігінің мойын, көкірек, бел омыртқалары мен асқазан, он екі бармақ ішек жарасын емдеудің де жаңа әдістерін аштым...
Үкімет осы еңбегімді көріп, 1982 жылы Іле облыстық зоотехникалық малдәрігерлік институтына профессорлыққа шақырды. Ары қарай институттың ректоры, облыстық мал шаруашылығы ғылымын зерттеу институтының директоры болып қызмет атқардым. Сондай-ақ 1988 жылы Шыңжаң өлкелік мәслихатқа сайланып, 1998 жылға дейін депутат және тұрақты өкіл болдым.
Еңбегім бағаланбай қалған жоқ, ҚХР-на еңбегі сіңген ғылым-техника қызметкерлеріне берілетін мемлекеттік кеңестің және ШҰАР-ға еңбегі сіңген мамандарға берілетін стипендияны алдым. Мемлекет жағынан берілген «Аға мал дәрігері» деген кәсіптік-техникалық атақтың иегерімін. Гонконгтан шыққан «Әлемдегі әйгілі адамдар» деген кітапқа есімім кірді.
– Атажұрттағы зейнеткерлік өмір қалай өтіп жатыр, аға?
– Алматының дәмін ерте татқан адаммын. «Қазақстаннан оқыған» деген атағым мен үшін бәрінен қымбат. Бірақ оның рақатымен бірге, азабы да аз болған жоқ. Бір саяси самал үп ете түссе болды, ол менің басыма қарлы дауыл болып соққан жылдарды бастан өткіздік қой. Алла сақтап, бәрінен аман өттім. Екі қыз, бір ұлым бар. Үшеуі де жоғары білімді. Бәрі осында жеке кәсіппен айналысады. Ұлым Асқар ішкі Қытайдан жоғары оқу орнын бітірген соң, бірден Алматыға жібердім. Ол тәуелсіздікті осында қарсы алды. Алматыдан мен оқыған институтта мен оқыған мамандықты оқыды. Сосын бізді көшіріп алды. Ұрпақтарымның Қазақстан азаматы болғанына қатты қуандым.
Құдайға тәубе, тәуелсіз ел болудан асқан қымбат нәрсе жоқ. Елбасымыз Қазақстанның іргетасын берік қалап, бүкіл әлемге танытты. Тарыдай шашырап кеткен қазақтың басын қосты. Бұдан артық қандай бақыт бар?! Міне, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев оны жалғастырып жатыр. Өз басым екеуіне де дән ризамын. Мемлекет құру да, оның тәуелсіздігін ұстап тұру да оңай шаруа емес. Халық бірауызды болса екен деп отырамын.
Биыл – Тәуелсіздіктің 30 жылдығы. Ұлы көштің де басталғанына 30 жыл толыпты. Екеуі де – Ұлы той. Мен ақыл айтудан аулақпын. Қазіргі жастар бізден әлдеқайда ақылды әрі білімді. Бүгінгі қиыншылықтың бәрі – уақытша нәрсе, өтеді, кетеді. Қазақстанымыздың жұлдызы жарқырайтын шақ әлі алда. Мен соған сенемін. Жасы 80-нен асқан қарияның айтатыны – жақсы тілек, беретіні – ақ бата. Қос мереке құтты болсын! Ұлы еліме тыныштық, береке тілеймін!
– Сұхбатыңызға рақмет!
Әңгімелескен
Бейбіт ТОҚТАРБАЙ
