Бұл неліктен?
Бұл Мүсірепов айтқандай, талай мәселенің тілін, түбін білмеуінен. Ендеше құбылып тұрған маңайдың тілін, көңілін қалай табасың? Осындайда қапалы көңілің біраз шаршай саябырсып, ойға қаласың. Бұл жұртқа не жетпейді, кімдер жетпейді деп жан-жағыңа алаңдайсың. Ұйтқыған құйындай адамдар дүниесіне кім басу айта алар деп ізденесің. Мына әлеумет кімнің сөзіне құлақ түре тоқтап, иланар екен, кім дәру сөзін айта алар екен деген үмітпен сол көпшіліктің ішіне көз саласың. Бозғылт өңді бір кісіге назарың тоқтайды. Ол әуелден анадайдан андыздап көзге ұра қоймапты. Беделді мінбелерден ағыл-тегіл нақыл сөздерін, ұран сөздерін төкпектете ділмәрси бермепті. Даурыққандарды бірді-екілі лебізімен, ойлы кейпімен саябырсыта біліпті. «Оу-у, біздің ортамызда осындай жандар әлі бар екен-ау» деп, оның ішкі әлеміне үңілесің. Үңілсең, «Терең ойдың түбінде теңізі бар, Тесіле кеп қарасаң, көңіл ұғар» деп Жамбыл атамыз айтқандай, талай нәрсе көресің. Сыртқы кейпі мен жан дүниесінен өзгеше бір үндестік табасың. Бұл өзіміз көптен көріп, біліп жүрген азамат екенін танып, жүрегің жылып қоя береді. Бәсе... иә, иә... бұл... одағайлана көзге ұрмай-ақ, әлгі ұйтқыған құбылыстардың зерделей сырын ашып, маңайға пәлсапа-дәруін таратып, баршаның сабырмен алға өрлеуіне дақпыртсыз үлес қосып жүрген, бірауыз тура төрелігімен замандастарын жақсылыққа ұйыта білетін кәдімгі... иә, иә... кәдімгі Сауытбек Абдрахманұлы... Қазір ол осы кісі не айтар екен дегізетін азаматымыздың бірі. Қолымызды көкірекке қоя тұрып, ақ-адалын айтсақ, солай. Оны мойындамасқа болмай да қалды. Бүгінде қоғамымыздың мызғымас алтын діңі осындай тұлғалардан сомдалып, нығаятынын көріп отырмыз. Олар Отанымыздың шаңырағын қандай қиын күндерде де сықырлатпай, нық ұстап тұрған емен бақанға, салмақты аспа мен желбауға, қазыққа ұқсайды. ...1975 жылдың жазында Маңғыстау облыстық «Коммунистік жол» газетінің бас редакторы Рысхан Мусин «Социалистік Қазақстан» газетінің бас редакторы Сапар Байжановпен ақылдасып, «осы жігітке көмектесейікші, әрі университетке сырттай оқуға түссін, әрі бір-екі ай сіздің аппаратта практикада болып, үлкен орта көрсін» деп мені Алматыға азын-шоғын қосымша ақысы бар жолсапарға жұмсады. Рахаң үлкен жүректі, жаны жомарт, көрегенді кісі болатын. Жарықтық 1973 жылы мені 8 жылдық және училище бітірген қатырма қағаздарыммен-ақ облыстық газетке әдеби қызметкер етіп алып еді. Рахаңның адамдарды танып, өзіне тарта білу, төңірегіне ұйыта білу дарынының арқасы ғой, қазір қарасам, сол кезгі «Коммунистік жолдың» аппарат қызметкерлері ЦК-ның саяси органы тұлғаларынан кем соқпайтын: Жанғали Набиуллин, Хамидолла Қыдыров, Тихон Әліпқалиев, Айтқали Нәріков, Мұхтасын Сухамбердиев, Лебен Сәдуақасов, Жарас Ахметов, Киікбай Мырзағұлов, Әнуар Жәнібеков, Темірхан Медетбек... Сайдың тасындай ірілер, тойнағы бөлек дөкейлер, әйгілі ақындар, жазушылар, облыс номенклатурасының құрамындағы белгілі белділер. Сонымен, жетінші сыныпта адамның, демек қоғамның оқшау табиғаты туралы «оғаш» пікірлерім мүлде жақпаған, мені «нәсілшіл» деп айыптаған (сол кезде ұлттардың, нәсілдердің бас қондырысына, дене тұрқына, соған сәйкес ақыл-парасатына көңіл қоя бастағам) мұғалімім, мектеп директоры Қылыш Өтетілеуов ағайдан орта білім туралы аттестат жаздырып алып, ҚазМУ-ға тапсырдым. Сапар Байжанов мені редакцияның Мыңбай Ілес басқарған бас штабына секретариатқа белгіледі. Сағат кешкі дәл алтыда ақын Кеңшілік Мырзабеков «шықпаймыз ба?» деп телефон шалады да, екеуміз көк базардың жанындағы «Түркістанда» шөл басамыз. Редакцияда онымен бір кабинетте сол жылы университет бітіріп, бірден бас газетке жұмысқа орналасқан қатарласым Сауытбек Абдрахманов деген жігіт отырады. Шөл басудан тартынып тұрады. Шөлдемей ме, шөлдегенін білдірмей ме... Бір көргеннен кідіріп қалғам. Ақтаудағы, Алматыдағы таныстардай, достардай бірден тартпады. Кісіге сынап қарай ма... зерттегендей көз сала ма... белгілі бір қашықтықты сақтағысы келе ме... Алуан-алуан редакциялардағы, Жазушылар және Журналистер одақтарындағы ақжарқын жора-жолдастардан, саяси жастар ұйымдарындағы зырғыған қызметкерлерден бөлек... Ерте есейгендік нышаны бар... Өзімше ой түйіп, ұмтыла қоймадым. Бірақ көкейімде жүрді. Жылдар өтіп жатты. Қайта құру деген науқан басталды. Ақтаудағы журналистердің ортасы алаулап, өртеніп кеп берді. Сол айтыс-тартыстың ортасына мен де қойып кеттім. Сөйте жүріп, көзге де түстім. Редакция коммунистері мені партия қатарына қабылдады. Көп ұзамай облыстық партия комитетіне қызметке шақырылдым. Кейіннен Алматыдағы Жоғары партия мектебіне ауыстым. Партияның ауылына жақындаған соң, сондағы кадрларға көз сала бастайсың. Көз салғанда алдымен назар тіктегенім – 1987 жылдың басында Орталық комитетке шақырылған баяғы Сауытбек. Оған дейін «Социалистік Қазақстанның» тарихындағы ең жас бөлім меңгерушісі, алқа мүшесі болғанын сырттай естіп жүретінмін. Жазғандарын жібермей оқимын. Әсіресе, өнер туралы мақалалары, рецензиялары, сұхбаттары көбірек ұнайтын. Желтоқсан оқиғасы партия қызметіндегілерге, соның ішінде газет-журнал, радио-телевизияға жауапты адамдарға үлкен сынға айналды. Бір жағынан – Мәскеудің талабы, екінші жағынан халықтың намысы оларды қос бүйірден қатар қысты. Сонда осы Сауытбектің бүкіл республикадағы қазақша баспасөздің кураторы ретінде қай мәселені де салқын сабырға салатынын, артық белсенділік танытпау, саясаттың сөзін сөйлегенде де сойылын соғып кетпеу керегін ыммен ұқтыра алатынын редакциялардағы жігіттерден естіп, сүйсініп жүретінмін. Бұл үшін ұстараның жүзінен өтетіндей сарабдалдық қажет болатыны белгілі ғой. Тағы бір сүйсінгенім мынау. Маңғыстаудың азаматтары ретінде сол өңірден шыққан аға-апаларымызға алаңдап жүретініміз табиғи жай ғой. Жазушылар одағының екінші хатшылығынан кетіп, бұрын зейнетке жасы толған ірі лауазымды кісілердің айлық алып жүруі үшін орналастырылып қоятын Ескерткіштерді қорғау қоғамын басқаруға жіберген болатын. Сондай жағдайда Орталық комитетте мәдениет және өнер секторын басқаратын Сауытбек Әбіш ағаны дүйім топқа шақыртып, сөз беріп, кездесу ұйымдастырып, көтермелеп жүреді екен, сөзі жеткен жерге дейін айтып, Әбіштің асқан ақылын пайдалану керек деп айтады екен. Ақыры Әбекең сол Орталық комитетке шақырылды, көп ұзамай бөлім меңгерушілігіне жоғарылатылды. Осыған да риза едік. Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы аса жауапты жылдарда Президент Әкімшілігінің ішкі саясат бөлімінде меңгерушінің орынбасары, бірінші орынбасары қызметінде жүріп, Сауытбек Абдрахманұлы бір формациядан келесі неғұрлым демократиялық үлгіге өткен мемлекетімізді нығайтуға үлес қосты. Мемлекет қанша әл-ауқатты, бай болса да, ішкі көңіл күйі үйлеспесе, оның бағы баянды болмайтынын алыс-жақын шетелдер тірлігінен көріп келеміз. Ішкі саясат қызметі дегеніміз – ел ішінің жағдайын реттеп, тазартып, емдеп отырған органдар қызметін атқарады. Кейін Сауытбек Мәдениет министрінің бірінші орынбасары қызметіне жоғарылатылды. Одан әрі «Қазақстан телевизиясы мен радиосы» корпорациясында бірінші вице-президент ретінде осы күрделі саланың тыңайып, пәрменді жұмыс істеуін қамтамасыз ете білді. Ал еліміздің Ақпарат министрі болған жылдар – Сауытбектің кемеліне келген шағы. Ол бүгінде Парламент Мәжілісінің депутаты, Мәжілістегі Қазақстан халқы Ассамблеясы депутаттық тобының жетекшісі. С.Абдрахмановтың «Егемен Қазақстан» республикалық газеті» ашық акционерлік қоғамының президенті кезіндегі 16 жыл бойғы қызметіне ерекше назар аудару орынды. Ұлтымыздың ата газеті сол жылдары халқымыздың бағдаршамындай қадір-қасиетін байыта түсті. Газет Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов қалыптастырған, кейін көзіміз көрген Сапар Байжанов, Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев дамытқан елжандылық дәстүрін одан әрі өрістетті. Сауытбек Абдрахмановтың әрқашан әділдік жағындағы сарабдал, тура би қасиеті сол кезеңде әбден нығайды. Бұл айтуға ғана оңай. Әйтпесе, «Егемендей» ерен газетті басқара жүріп, елдің бәрінің көңілінен шығу қиын-ақ. Біреулер мақталғанмен, біреулер сыналып жатады. Біреудің жазғаны басылғанмен, біреудің жазғаны қайтарылып жатады. Кей мақала толық басылады, кей мақала шолақ басылады. Соның бәрі үшін бірінші басшыға разылық та айтылады, наразылық та айтылады. Мұны көтере білу, не нәрсеге де кеңдікпен қарау – біліктілік белгісі. Осы өмірде көргеніміз, шүкір, аз емес. Ғұмыр бойы небір үлкен кеңселерде отырғандардың қызметтер тізімін алып тастасаңыз, олардан келешекке мұра болар не бір ғимаратты, салынған жолды, қандай да бір өнегелі істі таппай, әлгілердің тұт-жалаңаш қалатыны бар. Сәкең ғұмыр бойы айтулы қызметте жүрсе де, жай функционер болып қалмады, қай лауазымда да қаламы жүйрік аналитик журналист, өмір құбылыстарын байқап, зерделей білетін қоғамтанушы, ойлы саясаттанушы, көрнекті әдебиет теоретигі, ғылым докторы, жас кадрларды тәрбиелеп, өсірген ұстаз, байыпты ақылман қалпын сақтай алды. Оның «Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы» тақырыбында қорғаған докторлық диссертациясының өзінен поэзия атты ұлы жаратылыстың болмысын ашқан ойшылдықты танимыз. Сауытбек Абдрахманов аударылған өлең аударған ақынның да өлеңі екенін, өскен, өркендеген әдебиеттің үлкен бір құрамдас бөлігі оның аударма шығармалары болып табылатынын тамаша дәлелдеп шықты. «Қазақ совет поэзиясының антологиясы» қос томдығы алғаш рет 1967 жылы шыққаны есімізде. Содан 40 жылдан соң Сауытбек Абдрахманов «Жиырмасыншы ғасыр жырлайды» деген атпен қазақ поэзиясының авторлық антологиясының қос томдығын шығарды. 50 ақынның әрқайсысының поэзиясына ыстық ықыласпен үңілген зеректік, талғамды ой-толғам қандай. Өлеңдерді құрастырушы-автордың көңілімен оқып отырғандай боласың (Мереке Құлкеновтің 2014 жылы алып-алып он томмен шығарған «Жыр маржаны» антологиясы – өз алдына дара жетістік). Ол екі-ақ беттік түйін сөздерінде әр ақынның өзіндік даралығын дәл көрсетіп отырады. Бір-ақ мысал келтірейінші. «Жұмекен Нәжiмеденов – сөздiң сөлiн сыға, мүмкiндiгiн сарқа пайдаланған ақын. Қазақтың өлең өнерiн әуездiк тұрғыдан да, бейнелiлiк жағынан да анағұрлым байытқан қаламгердiң жазу мәнерi де, ойлау жүйесi де бөлекше едi. Мысалы, адамды қандай да бiр ойды айтқаны немесе онысын қағазға түсiргенi үшiн де жазалауға болады. Мұндайдың мың-мың мысалын бiлемiз. Ал ойды ешкiмге айтпаса да, ешқайда жазбаса да... тек ойлағаны үшiн ғана жазалауға бола ма? «Ойың үшiн сот бар ма, жаза бар ма, жаза болса – дәл менi жазалаңдар», – дейдi ақын. Соншалықты нендей ой ойлады екен?.. Бiз оны ендi ешқашан бiле алмаймыз. Жоқ, «ендi» деу де дұрыс емес, бiз оны Жұмекен дәл қазiр ортамызда жүрсе де, қанша жерден еркiндiк болса да бiле алмас едiк. Өйткенi «бiр сөзi бар – бәрiбiр айтылмайды»... Мiне, жұмбақ жанды Жұмекен осындай, айтпай-ақ та ойланта алатын ақын. Жұмекен жырларының ой тұнықтығы, бояу қанықтығы, бейнелiлiк бедерi, әуездiлiк әлемi авторлық антологияның аз сөздi аннотациясында айқара ашыла салмайды. Оның өлеңдерiндегi кездесетiн кейбiр кедiр-бұдырлық Жұмекен жырының қарағайдың қарсы бiткен бұтағындай қайсар болмысынан туындап жататынын да дәйiм есте ұстау керек. Нәжiмеденов өлеңдерiн басқа бiрде-бiр ақынның өлеңдерiмен шатастырмайсыз. Қазақ жырында ешкiм елiктей алмаған жалғыз ақынның Жұмекен Нәжiмеденов болатыны тiптi де тегiн емес». Ақынның соншама даралығын айшықты айту үшін «ешкім еліктей алмаған жалғыз ақын» деген бағаның өзі жетіп жатқан жоқ па? Ойлап қарасақ, дәл солай екен. Сәкең – әдебиеттану, өнертану, тарихнама тақырыптарына арналған қазақ және орыс тілдеріндегі көптеген кітаптың авторы. Соның ішінде «Тәуелсіздік шежіресі», «Адамзат күнтізбесі», «Елдік сыны», «Вер бана ат», «Коран и Пушкин», «Төлтума мен телтума», «Перевод поэзии и поэзия перевода» еңбектері... Шоқтығы биік шығармасы – әдеби-философиялық «Абыз Әбіш» кітабы. Бұл кітабы Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Кекілбаев кемеңгерлігін кешенді түрде ашуға алдымен кірісуге дәл осы автордың, өмір бойы дерлік қатарласа, қанаттаса жүрген қаламдас інісінің құқы жұрттың бәрінен де көп екені бір басқа, ол шаруаны дәл осындай етіп атқаруға дәл осы автордың мүмкіндігі де басқалардан мол еді. Потенциалын айтамын. Алдағы кезде әбіштанушылар үшін үздік үлгі де осы кітап болатыны сөзсіз. Біз Абдрахмановтың еңбегі арқылы Әбіш дарынының арқа сүйеген асқар тауы өмір бойы жинаған ұшан-теңіз білімі деген ойға түпкілікті тоқтап отырмыз. Абдрахманов кітабының қолға қалам ұстаған қай жасқа да берер бір ғибраты – осы. «Мұндай кітап ұлы тұлғамен ой жарыстыра алатын адамның ғана қолынан шығуы мүмкін» деп түйін жасайды Әбекең кітаптарының тарихи негіздері туралы тұтас зерттеу жазып шыққан филология ғылымдарының докторы Жанбибі Дүйсенбаева. Қосылмасқа амал жоқ. Әбішті бір адамдай білеміз деген, тіпті онымен жақын жүрген, талай сөйлескен кісілердің өзі Сауытбек Абдрахмановтың кітабынан Әбішті жаңадан көргендей күй кешетініне көз жеткіздім. Бұл еңбек Кекілбаев кемеңгерлігінің қыр-сырын қопара ашып берді. Оның көркем шығармаларын керіп тұратын ой кернеуі байтақ білімнен арна тартып жатқанын, дүниенің сыр-сипатын тек суреткер көзімен толық ашу қиындығын, әлем әдебиетінің үздік үлгілері қатарына қоятындай «Аңыздың ақыры», «Күй», «Шыңырау» секілді шедеврлер 18 мың ғаламның қатпар-қалтарыстарына соншалықты сұңғылалықпен үңілген даналық иесінің ғана қолынан шығарын дәлелдеді. Кекілбаевтың керемет өлкетанушылық қасиетін дәл Абдрахмановтай ашқан адам аз. Әбекеңнің Маңғыстаудың табиғатын, ел жағдайын, шаруашылығын, тарихы мен мәдениетін зерттеу, таныту арқылы отаншылдыққа, өмірді сүюге, қоршаған ортаға мұқият қарауға тәрбиелеуі әрі сауапты, әрі жауапты шаруа екеніне осы кітап арқылы бұрынғыдан да көз жеткізе түстік. Әбіштің өлкетанушылық зерттеу мақалалары Маңғыстаудың тарихы тек жаугершіліктің тарихы емесін, бірақ сол жаугершілік замандар мұндағы намысшылдықты қатты қайрағанын, ұдайы ұштап отырғанын даусыз дәлелдейді. Сәкеңнің әлем әдебиеті нұсқаларын қазақ тілінде сөйлеткені және бар. Солардың ішінен арабтың халық романы «Бейбарысты» аударып, ел игілігіне айналдырғаны өте сауапты шаруа болды. Бейбарыстанудың шындап басталуына осы романның қазақша шығуы, оған Әбіш ағаның қатырып тұрып алғы сөз жазуы нақты қозғау салғаны талассыз. Әйтпесе, Бейбарыс тақырыбы сонау 70-жылдардың өзінде Морис Симашконың «Жусан» («Емшан») деген повесінде қозғалған. Алдымен «Простор» журналында, содан кейін жазушы кітаптарында басылған сол талантты туынды қазақша сөйлетілмегендіктен біздің рухани айналымымызға қосылмай қалған. Аударманың қоғамдық ойға да қуат беретінін Сауытбектің осы еңбегі тағы бір дәлелдеді. Аударма демекші, керек жерінде орыс тілінде де еркін көсілетіні, өзіміздегі газеттерді, «Простор», «Аманат» журналдарын былай қойғанда, «Литературная газета», «Независимая газета», «Аргументы и факты», «Комсомольская правда» сияқты жалына оңайлықпен қол апартпайтын беделді басылымдардың бетіне мақалалар шығаратыны, «Художественная литература», «Русский раритет» баспаларындағы жинақтарға әдебиеттанушылық мақалалар жариялайтыны өз алдына бір ғанибет. Уақыты (әлде пысықтығы) жетпей жүрген шығар, әйтпесе соңына түсіп, қолжазбасын жеткізіп жатса, оның Пушкин туралы кітаптарына Мәскеу баспалары да қызығар еді деп ойлаймын. Пушкин жайындағы жинақтарға жекелеген мақалалар бастыруды місе тұта беру жөнсіз. Мұны ұлы ақын шығармаларындағы түркизмдер туралы зерттеуі пушкинистикаға қосылған нақты үлес деп танылғанын, осы еңбегіне Ресей Сөз өнері академиясының медалі берілгенін білген соң айтып отырмыз. Негізі, мен Сауытбек Абдрахманов жалпы орыс әдебиетіндегі, әсіресе ХIX ғасырдағы классикалық прозасындағы түркизмдерді түбегейлі зерттесе, үлкен олжаға кенелер еді, бізді де кенелтер еді деп ойлаймын. Түркизмдер, әсіресе Лермонтовта көп болса керек. Ол – танымал кино сыншысы ғана емес, 40-тан астам көркем фильмді қазақша сөйлеткен аудармашы ғана емес, «Париж. ЮНЕСКО. Әуезов», «Ертегілер еліндегі екі күн», «Мадридтегі мереке», «Мәңгілік мұрат», «Армысың, Астана!», «Биіктік», «Қажылық» фильмдерінің де авторы. Телерадиокорпорациядан кеткеннен кейін фильмдер сценарийін жазуды үзіп тастағаны онша дұрыс болмады. Бітпейтін де қоймайтын газет конвейері мүмкіндік те бермеген шығар. Телевизия демекші, кезінде сол мектептен де бір өтіп алғаны Сауытбектің сұхбаттарынан да анық аңғарылады. Олардың біразының жазба мәтіні іле-шала газетке жарияланып та жүр. Тасқа басылғанда да ойы анық, тілі жатық шығады. Тіпті, өзіне ғана көрінетіндей телесуфлері бар ма дерсің? Баяғы желтоқсан көтерілісі күндеріндегі жас қыздардың балапан торғайдай шырқыраған дауысы, жігіттердің жендеттерге қарсы ақыра ұмтылған қаһарлы үні, қан араласа иленген қызыл қар... Бәрі-бәрі 20 жылдай құлағымнан да, көз алдымнан да кетпей қойған. Мұнай компаниясындағы табысты жұмысымнан қол үзе, қазақтың ежелгіден бүгінге дейінгі ұлы тарихын да, сол бір сұрапыл шақтарды да қамти талдап, көркем трилогия жазуға кіріскем. Өліп қалсам, дәл өзімдей етіп оны ешкім жаза алмас, халқыма мұра болсын, ертеңгі ұрпақ ашып қарап, мән-жайды біле түссін деп, бес жыл іштей дайындық барысында үш кітаптық еңбекті жаттап алдым. Қолжазба бітпей жатып-ақ ол шулы дүниеге айналды. Алғашқы том шыға сала кітапханаларға, оқырман қауымға, әдебиетшілерге тараттым. Бір данасын Сәкеңе апардым. Дереу редакция журналисі Анар Төлеуханқызын шақырып: «Бұл – ұлт қамында жүрген ардақты азамат ағаң. Мынау тәуелсіздік эпопеясының бірінші томы. Оқып, пікіріңізді жазарсыз», – деді. Бірді-екілі мақала «Қазақ әдебиеті» мен «Ана тілі» газеттеріне шыққалы жатқан, Қадыр Мырза Әли «келесі томға алғы сөз жазам» деп құлшынып жүрген, Оңайгүл Тұржан мұздан тайып жығылып, қолын сындырып алса да, 25 беттік ғылыми-зерттеу еңбегін жазуға кіріскен, ақын, кітап редакторы Есенбай Дүйсенбайұлы «Осы заманның ой биігінен» мақаласын жазып, қуана жар салып жүрген, Мұрат Әуезов Ұлттық кітапханада тұсаукесерін өткіземіз деп, кітапханашылар баяндама әзірлеп, күбініс үстіндегі күндер еді. Кідірмей «Егемен Қазақстанда» мақала жарық көргенде туысқандардың ыстық ықыласына риза көңілім толқыған... Сонымен, «О, Дана Дүние!..» атты трилогиям да, «Періштенің сыбыры» деген романым да лайықты дүниелер боп туды. «Егеменде» Сәкең Қадыр Мырза Әлидің айтулы мақаласын жариялап, ол трилогияға алғы сөз етілді. Тағы біраз мақала жарияланды. Шығармаларым түгел, алты томдық таңдамалым мемлекеттік тапсырыспен, ұлттық компаниялар күшімен жарық көрді. Мұның бәріне, әрине Сауытбек Абдрахмановтың, Мұхтар Құл-Мұхаммедтің, Нұрлан Оразалиннің, Уәлихан Қалижановтың және Ұлықбек Есдәулетовтің көп көмегі тиді. Шарықтаған көңілім Ақтауға келгенде оңбай сылқ етіп жерге түсті. Жасым 60-тан енді асқан. Екі-үш жыл жұмыс істеу ойымда бар-ды. Қайтейін, басшылардың сәлемін жеткізуші адам: «Біздің қарқынымызға сіз түгілі жас жігіттер шыдай алмайды. Біліміңіз де ескі. Пайдаға аспайды» деп салды. Одан әрі қадам баспадым. «Ей, Жаратқан, туған жерімде көрсеткенің осы ма? Не қорлығың?! Бүгін түннен қалдырмай ал мені!» – деп кешке екі қолымды кеудеме айқастыра жатып қалдым. Таң алдында Ман атаның бейнесі емес, рухындай бұлыңғыр бірдеңе, оның бергі жағында кәсіпкер бауырларым Ибрагимнің, Жаңабайдың және Нұржанның бейнелері қалықтаған түс көріп ояндым. «Ойбай-ау, Маңғыстау әулиелерінің көшбасы Ман атаның даналығы мен даралығын біржола тиянақтайын!» деп қуаттанып тұрдым. Үш азамат жұмыс ашып берді, әжептәуір жалақы белгіледі. Бар жинағанымды жұмсап, қотыр тастар үйілген ежелгі зиратты қоршай көрнекті кесене тұрғыздым, қандай жағдайда да сынбасын деп Қордайдың қалың қызыл он гранитіне Заратустра, Аристотель, Түмен, Әбіш бастаған әлем ұлыларының Ман туралы нақылдарын ойып жаздым. Маңайын абаттандыра бастадым. «Ман Ата. Первочеловек Ман» кітабы Елбасы лебізімен жарыққа шықты. Сөйтіп жүргенде Қазақ хандығының 550 жылдығы келді. Ағам Тоқбай Дауылбаев: «Басқа облыстар батырларының Қазақ хандығын құрып, нығайтуға қосқан үлестерін жазып жатыр. Біз үнсізбіз. Ұят қой. Деректерің жеткілікті. Мақала жазғаның жөн», – деді. Жазудан қолым шығып кеткен-ді. Әрең-әрең қалпыма келіп, Адай бабамыздың (Адай хан деп те айтылады), оның ұрпақтарының Қазақ хандығының әскербасы ретінде қазақ жерінің қазіргі аумағынан да кең өрістерін қамтамасыз еткені, хан сарайы мен Адай әулетінің туысқандық, жегжаттық және дәстүрлі қарым-қатынастары, Адайдың замандасы, әрине пікірлесі Асан Қайғы бабамыздың алысты көздеп жасаған Маңғыстауға стратегиялық, экспедициялық сапары туралы көлемді мақала жазып, осындағы редакцияға тапсырдым. Бір ай өтті. Тым-тырыс. Мерейтой күні келіп қалды. Астанаға, Сауытбек Абдрахманұлына тарттым. Кірсем, Сәкең қапылып жиналуда екен. «Премьер шақырып жатыр. Жүріңіз, кеттік. Шаруаңызды машинада айтыңыз» деп ілестіре жөнелді. Сонда да «сенге» жібермейді, дистанция ұстайды. Ақтауға қайтып келсем, мақала сол қалпы «Ұлылар ұластығы» тақырыбымен «Егеменнің» бір бетіне тұтас шығып үлгеріпті. Мерейтой күні көп жылдан бергі қамқор абыз ағаларым Өмірбек Байгелді, Әнес Сарай, Мырзатай Жолдасбеков, Әбіш Кекілбайұлына құттықтап телефон соқсам, бәрі Таразда бір жерде отыр екен. «Мақалаңды оқыдық, көрдік» деп тілектестігін білдіріп жатыр. Елдің мәртебесі. Қадірлі оқырман, осы мақалада көзіммен көрген оқиғаларды, өмірдің алақұйын сәттерін, кейбір ұнамсыз фактілерді арнайы кірістіргенімді байқап отырсыз. Соның бәрі кейіпкеріміздің қоғамдық құбылыстардың алуан кезеңіндегі жарқын, іскер бейнесін, елжандылық, адамгершілік қырларын салыстыра ашуға көмектесіп тұр деп есептеймін. Биыл 70 жасқа толатын Сауытбек Абдрахманов атақ-абыройдан да кенде емес. 40 жыл бойы үлкен-кішілі басшы қызметтерде жүргені бір басқа, еңбегінің тиісінше бағаланбай қалған кезі де жоқ. Журналистика саласындағы Президент сыйлығының, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының, Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, І дәрежелі «Барыс», «Парасат» ордендерінің иегері. Ол –тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік идеяларын жүзеге асырушы көрнекті комиссарлар қатарындағы, сөзі мен ісі бір арнада тоғысқан қалтқысыз тұлға. Бір сөзбен айтсақ, Тура би.
Мір ШАЙЫР, ақын, жазушы, саясаттанушы Ақтау қаласы