Қатонның қара нары

Таяуда Қатонқарағайдағы орман тұқымы өсетін паркке Шаймардан Оразаевтың есімін берген екен. Қаулы қапысыз дұрыс шыққан. Біз оны Шәкеннің ұлы Құрметтен ес­ті­генбіз. Содан бергі күндері Қатонқарағай туралы, оның ор­маны, орманшысы туралы сол өлкенің перзенті, соны сүйіп өс­кен азаматтар туралы ой кешіп жүрдік. Ой орманы дейтін сөз бар ғой. Санамызға сондай бір орман ойлар шөкті, көз ал­ды­мызға керім өлкенің кербұғылары келді. «ЕЛІҢДЕ КІМ БАР?» ДЕГЕНДЕ Қатонқарағайдың жұрты өз­де­рін «Қатон елі» дейді, кейде «Қа­ра­тай елі» деп те айтады. Мұнда­ғы «Елі» деген сөз ерекше бір «сүйікті өлке, сүйікті қауым» деген мағынада. Шай­мардан сол Қатон елінің аза­ма­ты, Қаратай жұртының жігіті. Қазақта тағы бір сөз бар, «Елің­де кім бар?» деген. Ол сал­­мақ­ты сұрақ. Өзің ғана емес, ұр­па­ғың да осы сұраққа жауап бере ал­ға­ны ке­рек. Әкімді атау «Еліңде кім бар?» де­ген сөзге жауап болмайды. Ал мынау Шаймардандар сол өзі тірі ке­зінде, көзі тірі кезінде, күш-қуаты бар кезінде «Еліңде кім бар?» десе, «Сү­лейменнің Шаймарданы бар!» де­гізген жігіт. Үйіңе келген қонақты да осы үй туралы, осы әулет жайлы бі­ліп аттансын, сүйініп аттансын, осы өлкені, осы жерді құрметтеп ат­тансын деп қарсы аласың. Ол ел аза­матының тілегі. Елінің алдындағы ру­хани міндеттілігі. Шаймардан да сон­дай болған кісі екен. Өзінің за­мандастары, достары солай еске ала­ды. Оның көзі тірі кезіндегі қа­лам­герлермен сұхбаттары, әңгімелері бізге соны меңзейді. Ол елдің аза­маты болған. ПРЕЗИДЕНТТІ ҚАРСЫ АЛУ Қазақстан тәуелсіздікті алған кез­де сонау шығыс түкпірде, тау­дың қойнауында жатқан Қа­тон­қа­рағай былай тұрсын, бүкіл ха­лық­ты үйіріп ортасына жиып тұрған Ал­маты, Семей, Қарағанды, Атырау, Шымкент сияқты қалалардың өзі кіріптар күйге түскен. Сондай қиын ке­зеңдерде ауданды басқарған Жа­нымхан, Шаймардан қатарлы Қа­тон­ның жігіттері Қатонқарағайды аудан ре­тінде, аумақ ретінде, ел-жұрт ре­тінде еңсесін түсірмей бар қиын­дық­тан алып өтті. Жай ғана алып өткен жоқ, жарқыратып, жайнатып алып өтті. Бір ғана мысал айтайық: енді ға­на тәуелсіздік алған сонау 1993 жы­лы  Қазақстанның Тұңғыш Пре­зиденті Нұрсұлтан Әбішұлы   Қатон­қа­­­рағайға барады. Өскеменнен тікұ­шақ­пен келіп Қатонқарағайдың ау­дан орталығына қонады. Президент түсе­тін үй ретінде Шаймарданның үйі таңдалып еді. Жол соңы Рахман бұ­лағы болатын. Одан ары қарай 100 ша­қырымға жуық таулы жол. Сол күн­дері күн бұлттанып, тікұшаққа ауа райы қолайсыз болады. Ал сонда ау­данда жаңадан ғана бұғы мүйізіне айыр­басқа келген екі Hyundai ма­шинасы болатын. Сол екі көлікке Ел­басын отбасымен отырғызып алып, Шаймардан, Жанымхан бас­та­ған азаматтар Рахман бұлағына тар­­тады ғой. Жол бойы Шыңғыстай, Өрел, Аршаты, Берел ауылдары. Ал одан ары қиямет қыя тау жолы – екі-үш мың метр биіктіктегі Алтай асуы алда тұрады. Батыл жігіттер, ба­тыр жігіттер  Елбасын машинаға  отыр­ғызып алып, сол таулы-тасты жол­дардан қиялап өтіп, Асқар Ал­тай­дың кезеңін асып, Рахман бұла­ғы­на жеткізеді. Әрине, Елбасына лайық ерекше күтіммен қарсы ала­ды. Шын мәнінде осы кезде Шай­мар­дан басқаратын үлкен ұжымшарда он мың марал, үш жарым мың теңбіл бұғы бар еді. Қараңыз, осыншама марал мен бұғы бір аудандағы бір ұжым­­шарда болған ғой. Он мың жыл­қылы бай болып еді,  көп болып еді, бірақ он бес мыңдай маралды-бұ­ғылы бай болды ма екен сол тұста, дү­ниенің қай түкпірінде бар ондай көп бұғы-марал? Шаймардан бас­та­ған азаматтар сол тәуелсіздік қар­саңын­да аудандағы шаруашылықты бұ­ғы өсіруге бейімдеп,   ұйымдас­ты­рып, оның мүйізін, оның бітіміндегі дәрі­лік дүниелерді сонау Кореяға, та­ғы басқа шығыстың дамыған ел­де­ріне тікелей сатып, аудан тірлігіне өң бе­ріп жатқан кез болған. Мұндай бай шаруашылықты басқарып отырған кі­сі Алматыдан келген үкімет адам­дарын қалай күтіп алатыны түсінікті ғой. Елбасы айрықша разы болып ат­танады. Екі күнге жос­пар­лан­­ған Рахман бұлағындағы де­ма­лыс аптаға созылған. Үлкен қойма толы араның балы. Ақ дастарқанға ше­лек-шелек балдың ақ көбігін қоя­ды. Балға да кілегей түсетін көрінеді ғой. Ағаш аяққа балқымыз құяды. Айт­пақшы, Қатонқарағайда «бал­қы­мыз» деген ұғым бар. Осы күннің өзі­н­де де әр кісі түсетін әр үйде 10-20-дан, 40-50-ден бие байланады. Аман-сәлеммен отырар-отырмаста ас­таумен қымыз келеді. Қатонның керемет түрлі дәрілік шөптеріне жайыл­ған жылқы жарықтықтың сү­ті – қымызы шынымен де дәру ғой. Ал сол сүтке бал сапырып ішетін ха­лық осы Қатонда ғана болу керек. Са­ры қымыздың жанына қымыздан сәл ғана қоюлау ақшыл сары бал қойып, «қымызға бал сапырып ішіңіз» дейді. Әрине, біздің Елбасымыз со­нан бері Қатонқарағайға бауыр басып кеткені, жиі барып, де­ма­лып тұратыны жұртқа аян. Осы­ның бәрі алғашқы күтіп алған елдің аза­маттары – Шаймардан және Жа­ным­хандардың тірлігі еді. ОРАЛХАНДЫ МІНГЕСТІРУ Қатоннан шыққан күллі қа­зақ­қа таныс әйгілі қаламгер­лер бар. Кейде суреткерді де суреттей әсем табиғат туатын болу керек. Қа­ли­хан Ысқақ, Оралхан Бөкей, Дидах­мет Әшімхан. Бұлардың бәрі де Қа­тон­ның суретін қағазға қаламмен кө­­­шірген суреткерлер. Қалихан Ыс­қақтың «Менің інілерім» деген бір ән­гімесінде Шаймарданның тұлға­сы­на сүйінген жазушы былай жаза­ды: «Өз салмағы жарты тонна, тонна тартатын қарагер аттан қарғып түс­­­кенде қара жер солқ ете қалып еді» дейді екен. Шәкеңнің суретін ғана көрген кісі едік,  енді оның бей­не­сі, салмағы, бітімді денесі көзімізге елес­тейді. Әрине, Қалекең сурет­кер­дің көзімен қарайды ғой. Сонда да бол­масын, азаматтың алып тұлғасы көз алдыңа келеді. Сондай бітімді Шәкең шын мәнімен, жүрегімен де, жан-дүниесімен де кең болған ғой. Сонау жер-көктің бәрін отаршылар билеп тұрған заманда қазақтың ең шы­ғыс түкпіріндегі Қатон шека­ра­лық аймақ саналатын. Бірде Алма­ты­дан оралған Мемсыйлық иегері Орал­хан Бөкейді «шекаралық ай­мақ­қа жіберетін рұқсат қағазың жоқ» деп Қатон тұсындағы шекара-күзет бе­кетінде автобустан түсіріп алып қалады. Егер Оралханның шетен бол­мысынан хабарыңыз болса, жазу­шы­ның қалай шамырқанғанын ой­лай беріңіз. Бұл әңгімені бұдан 20 жыл бұ­рын­ғы сұхбатында айтыпты. «Еге­мен Қазақстан» газетінен оқы­дық. Жазушы замандасы Қайырды На­зырбаевқа Шаймарданның өзі бы­лай деп айтып берген: «Бұрын Кеңес заманында бұл ауданды ғұ­мыры қазақ басқарған емес. Сол тұс­та рухани мәселелерге жеткілікті көңіл бөлінбейтін. Ол тұста сыртта жүр­ген шығармашыл адамдарды бауы­рына тарту деген атымен жоқ-ты. Өзім куә, РКФСР Мем сый­лы­ғы­ның лауреаты мәскеулік жазушы Ни­­колай Горвачевті Нарын жерінде Құ­дайдай күтіп, ұлан-асыр той то­й­лап жатқанда Қазақ КСР Мем сый­лы­­ғы­ның лауреаты Оралхан Бөкейді  «пог­ран зонаға пропускің жоқ» деп, ту­ған жерінде автобустан түсіріп тас­таған. Сөйткен Оралханды Шың­ғыстайдағы әке-шешесінің үйіне ра­дио комитеттің мотоциклімен түн­делетіп мен жеткізіп тастағаным есім­де».  Шәкеңнің өз сөзі ғой. Орал­хан­ды мінгестіріп алып, Шыңғыс­тай­ға – жазушының туған үйіне түн­делетіп апарғанда қорлыққа қа­ны қарайған Оралхан да, жазушы аға­сының жанынан табылған на­мыс­қой Шаймардан да орманды Қатонның бояуы қою түнінде не ай­тып бара жатқанын тұспалдап ой­лаңыз. Шаймарданның сонау жас ке­зінің өзінде-ақ елдегі ат ұстар аз­а­мат болғанын осындайдан көресің. ОРМАНШЫДАН ОТАНШЫЛҒА Айтпақшы, тұқым паркінің аты Шаймарданға берілуі те­гін емес. Шаймардан – осы орман есі­мімен аталатын өлкенің орман мек­тебін оқып тауысқан алғашқы кә­сіби маман. Еске осындайда түседі ғой. Бүкіл Алтай елінің ұлтсүйгіш ұлы, Қаратай-Қатон жұртының ру­хани көсемі Әбдікерім бо­лыс та, сонау патша заманында-ақ ор­ман оқуына барыпты ғой. «Қайда?» дей­сіз бе?! Санкт-Петербордың Ор­ман­шылық академиясына. Кіммен дей­сіз бе? Ұлт көсемі Әлихан Бөкей­ханұлы­мен бір топта оқиды ғой. «Әт­тең-ай!» дегізетіні екінші курсқа өт­кенде әкесі істі болып сотталып, оқуын үзіп, Ал­тай­ға қайтқан. Әлекең – Әли­хан Бө­кей­хан сол оқуды тәмамдап шық­қан. Тағы бір орманшы Алашор­да­ның әскери қолбасшысы, ең соңғы оғы таусылғанша қызыл­дар­мен табандап атысып мерт болған атақ­ты отыншы Әлжан да сонау пат­ша заманында орман мектебін оқып тәмамдаған ғой. Содан ойлай­сың, «Орманның оқуын оқып, туған жер­дің әр бұтасын, әрбір тал-түгін, әр­бір қайың-талын, сыңсыған ор­манын, жайқалған жапырағын қо­лы­мен сипайтын, соны жетілдіремін деп, соны аман сақтаймын деп, соны жай­қалтам деп, соған жапырақ жай­ғы­замын» деп ғұмыр кешкен кісі ту­ған жерді шексіз сүйеді екен ғой. Шаймардандар  сол туған же­рімізге біреу ренжіп кет­пе­сінші, кейіп кетпесінші дейтін, разы болып, сүйіп аттансыншы дей­тін кісі ғой. Шаймардан барда Қатон елі­не жолы түскен ел азаматтары әр­қашан жылы көңіл, сағынышты е­с­телікпен қайтып жүргені анық. ҚАРАЙЫП ҚАТОНДА ҚАЛУ Әбдікерім болыс – Қатон елі­нің – Қаратай жұртының кі­сілік стандарт биігі, рухани мәйегі бол­ған жан. Қызыл терор кезінде ба­сына қауіп төнген жұрттың біра­зын Арғыбет асырып кетіп, біраз жыл­дан соң Қатонын қимай ажал құ­шарға қайта оралған кісі. Иә, ажал та­ратып тұрған туған жерді қимай қай­тып келген ғой. Туған жерге деген сүйіспен­ші­лік, туған жерге деген пат­рио­тизм  ұрпақтан- ұрпаққа беріледі. Ол – қанда болатын дүние. Заманы бас­қа болғанымен Шәкең де сол ту­ған жерді қиып кете алмаған жан­ның бірі болды. Жас басынан жұ­мыс­қа араласып, 16-17 жасынан, буы­ны қатпаған кездің өзінен атқа мі­ніп, ауыл тірлігіне кіріскен кісі. Сол ауылдың сай-саласын, өсімдік түр­лерін, өзен-бұлағын, әрбір қайнар ту­масын санап, қарап өскен кісі, сол өлкені сүймей қайтсін?! Бүкіл саналы ғұмырын деп айтамыз ғой, сондай еңбегі сіңген өлкенің де басынан ба­ғы тайқыған күндер болды. Тәуел­сіз мемлекетіміздің тарихында, күн ашық, жер жазықта құлазыды. Сөй­тіп,  бағанағы он мың марал, теңбіл бұғы қаншама онмыңдаған жылқы, басқа да түліктер жекешелендірудің би­леуінде кетті. Қаншама қайрат жұм­саған тірлік қақырап, талан-та­ра­жға түсті. Аудан әкімі ретінде сол қар­саңда алған жауап, айтылған уәде бір қиырға тасталды. Қатон Нарынға қо­сылып, аудан ауылға айналды. Туған жерін қимаған Әбдікерім бо­лыс секілді тағы да Катонның жұр­тын­да, Қатонның қара қосында осы Шай­мардан қалды. Қатонқарағайды Үлкен На­рын­мен қосып, аудан ор­та­лығын Үлкен Нарынға көшіргенде Қа­тонқарағай елді мекені ауылдық дең­гейге дейін төмендеді, ер жасы елу­ге таяған Шаймарданның да ман­сабы бірге төмендеді. Ол аудан әкі­мінің орынбасары болды. Сөйте тұра бас­қа ауылдармен қақысы жоқ, мен осы Қатонда отыратын орынбасар бо­лайын деп, Қатондағы кеңседе қал­ды. Ол тұста ұлы ұяға, қызы қи­я­ға қонып, Шәкеңнен тәрбие алған іс­кер текті азаматтар республикалық ірі құрылымдарға басшы қызметке жет­кен. Шәкең балаларының ар­ты­нан еріп үлкен қалаға, рахатты өмір­ге қарай талпынған жоқ. Қыста қар басып қалатын, жазда да бәсінен айы­рылып жүдеген халықтың көз ал­дында елінің еңсесін сүйеп, ес бо­лып, ескі көз болып, Шәкең ғана қал­ды. Сол тұста іздеп барған тіл­шілерге айтатын көрінеді: «Бұл ауыл­дан мен кетсем кім қалады, Қа­тон­ның сұлу көркін, атақ-даңқын Орал­хандар жазған сұлу суретін, та­би­ға­тын іздеп келген жұрттың ал­ды­нан кім шығады?  Ел мен жерді, сай-саланы, өзен-бұтаны аралатып, оның тарихын сипаттап кім айтып береді? Осы жерді мекен етіп, осы тау-тасты қорғаған Қаратай жұртының тағы да бас­қа қазақ ұлыстарының бастан кеш­кенін кім еске салады? Кім дас­тарқан жайып, сүтіне көңілін қоса қатып, бір шәугім шайын береді? Сондықтан мен бұл жерден кетпей-ақ қояйын. Құдайға шүкір, бала­ла­рым мен армандап көрмеген биік­тер­ді жағалап жүр. Келер ұрпақ – олар­дың өз өмірлері өздеріне. Ал ме­нің өмірім Қатонмен бірге» дейтін кө­рінеді. Айтпақшы, бағанағы он мың­дап марал қамап,  неше мыңдап теңбіл бұғыны тау-тасқа шығарған тұста аудан әкімінің орынбасары болған шаруа қожалығының бас­шы­сы деңгейіндегі Шәкең жиырма шақ­ты елді мекенге автобус жүргізіп, Қатонның сай-саласында сар­қыра­ған өзеннің қаншамасына көпір салуға басшылық еткен. Ол да Қа­тон­қарағайдың түкпір-түкпіріне қан жүгірткен тамыр сияқты. Кейде туған жер деген ұғым одан туған ұрпақпен әйгілі. Ту­ған еліне шын мәнінде еңбек етіп, ту­ған жеріне тура мағынасында ор­ман өсірген, әрбір ағаштың, бұтаның, әрбір гүлдің бүрін, әрбір шөптің қауызын, әрбір орманның қалам­ша­сын қадаған кісіге; орманды өлкенің ойлы жасыл  желегін жамаған ор­ман­шы азаматына орман тұқымы пар­кінің атауы беріліп жатса «Оны не­ге берді екен?» деп бір кісі айтпас еді. Шәкеңнің отансүйгіштігі, туған жеріне шексіз арнал­ған махаббаты Қатон еліне, Қаратай жұр­тына мұра болған. Бүгінде орталығында Орал­хан­ның қола мүсіні қасқайып тұр­ған Қатонқарағайдың кіре бері­сін­де сайгүлігінің белін босатып, тау­ға қарап қабақ шытқан Қаратай ба­ба ескерткішін көресіз. Бұл да Шай­­­­мардандар ұйытқы болып ұйым­­­­дастырып кеткен шараның бір бел­гісі еді. Қазір барсаңыз ескерткіш­ке қарсы алаңқайдағы қабірстанда Ди­дахмет Әшімханның зиратына, он­дағы мәңгілік композициясына бір сәт мұңая көз кідіртесіз. Қазақтың қайсар елі Қатон­қа­р­ағай жұртын, оның сүйікті сұлу мекенін, мыңдаған жылдық та­рих­тың есігі болған Берелді, ұлты­мыздың алтын бесігі болған Алтайды біз шексіз сүйеміз. Шаймарданға ар­налған шара құтты болсын! Елдің де, орманның да тұқымы өссін!

Алмас АХМЕТБЕКҰЛЫ,

ақын, Мәдениет қайраткері