561
Байлық салығы: бар болса, бөліс
Байлық салығы: бар болса, бөліс
Әлемде байлар мен кедейлер арасындағы алшақтық ұлғайып барады. Байлардың дәулеті жыл өткен сайын, жыл емес-ау, күн өткен сайын еселенсе, жарлылар бұрынғыдан бетер кедейлене түскен. Жуырда Oxfam халықаралық қайырымдылық ұйымы жариялаған статистика сөзімізге дәлел: дүниежүзіндегі 4,6 миллиард адамның қаражаты 2 153 әлемдік миллиардердің дәулетіне жетпейді. Тіпті, олар ғұмырының соңына дейін күніне 10 мың доллардан жинаса да, ат төбеліндей топтың жиған дәулетінің ширегіне де жетпейтін көрінеді.
АҚШ байларының дәулеті – 34,2 трлн доллар
Oxfam ұйымы санаулы миллиардердің аста-төк байлыққа иелік етіп, қалған миллиардтаған адамның мұндай дәулетке қол жеткізе алмауын әлемдегі экономикалық модельдің әділетті құрылмауының салдары деп есептейді. Мәселен, АҚШ-та ең бай 50 адамның дәулеті елдің жарты халқының байлығына тең. Bloomberg дерегіне сүйенсек, Құрама штаттар халқының 1 пайызын құрайтын байлардың дәулеті 34,2 триллион долларға тең. Ал 165 миллион америкалықтың табысын қосқанда 2,08 триллионға әрең жетеді. Ең дәулетті 50 адам өз дәулетін жыл сайын 339 миллиард долларға еселеп отырады. Сарапшылардың пікірінше, коронавирус пандемиясы АҚШ-тағы байлар мен кедейлер арасындағы алшақтықты бұрынғыдан бетер ұлғайтты. 1981 жылдан 1996 жылға дейін туылған ұрпақ мемлекеттің негізгі жұмыс күші болғанына қарамастан, АҚШ-тағы байлықтың тек 4,6 пайызын басқарады. АҚШ-тың демократиялық партиясының мүшесі Элизабет Уоррен сайлау алдында Америкада байлыққа салық енгізу туралы ұсыныс айтқан болатын. Алайда бұл ұсыныс жаппай қолдауға ие болған жоқ. Тіпті, америкалық миллиардерлердің наразылығын да тудырды. Oxfam сарапшыларының пікірінше, аста-төк байлықтың себебі – байлар мен ірі корпорацияларға салық мөлшерлемесінің төмендеуі және олардың салық төлеуден жалтаруы. 1945 жылдан бастап АҚШ-та табыс салығының ең жоғары мөлшерлемесі 90 пайызға жеттті. 1980 жылдарға қарай ол 70 пайызға дейін төмендеді, ал қазір 40 пайыздан аспайды. Дамушы елдерде табысқа салынатын салықтың ең жоғары мөлшерлемесі тіпті төмен – 28 пайыз. Кейбір елдерде жарлылар салықты байлардан да көбірек төлейді. «Мен салықты қарамағымдағы қызметкерлердің қай-қайсынан да азырақ төлейтін сияқтымын». Аты аңызға айналған америкалық миллиардер Уоррен Баффеттің осы сөзінен соң әлемдегі экономикалық модельдің әділетсіздігін дәлелдеудің қажеті бола қоймас. Салықтық міндеттемелерінің 30 пайызынан жалтаратын дәулетті адамдар әлемдік салық түсімдерінің небары 4 пайызын ғана қамтамасыз етіп отыр. Копенгаген университеті ғалымдарының зерттеуіне сүйенсек, салық мөлшерлемесі төмен елдерде компаниялардың салық ретінде төлеген әрбір доллары олардың бизнес жүргізіп отырған жерінде 5 доллар үнемдеуіне мүмкіндік береді. Корпоративтік табыс салығы мөлшерлемесінің тым төмендігі акционерлерге өз дивидендтерін көбейтуге көмектеседі, бірақ қарапайым азаматтардың әл-ауқатына еш әсер етпейді дейді Oxfam сарапшылары: 2011-2017 жылдар аралығында G7 елдеріндегі орташа жалақы тек 3 пайызға, ал дивидендтер 31 пайызға өскен.Әлемде 735 млн адам кедейлік шегінде өмір сүруде
1980-2016 жылдар аралығында ғаламшарымыздағы ең бай тұрғындардың 1 пайызы әлемдік кірісті ұлғайтқан әр доллардан 27 цент табыс тапса, ал кедейлердің 50 пайызы тек 12 цент пайда көрді. Бұл – Париж экономика мектебінің профессоры Том Пикеттидің есебі. «Егер экономикалық жүйе алдағы уақытта да дәл осылай жұмыс істейтін болса, біз ешқашан кедейліктен құтылмаймыз», – дейді ғалым. Оның сөзінше, әлемдік теңсіздік – циклді үрдіс: 1950–1970 жылдары ең дәулетті адамдардың 10 пайызы капиталдың 50-60 пайызына иелік етсе, 1980 жылдардан бастап теңсіздік қайта тереңдей түсті, ал салықтар, керісінше, төмендей берді. Табыс теңсіздігінің ұлғаю немесе қысқару циклі орта есеппен 40 жылға созылады. Демек, қазіргі цикл тек 2050 жылы аяқталуы мүмкін, дейді Renaissance-тің бас экономисі Чарльз Робертсон. Дүниежүзілік банк дерегінше, егер мемлекеттер жыл сайын табыс теңсіздігін 1 пайызға қысқартатын болса, 2030 жылға қарай кедейлік шегінде тұрған 100 млн адамды құтқаруға болады. Бұл үшін әлем елдері салық мөлшерлемесін көтере алады: егер 1 пайыз бақуатты адамдардан алдағы 10 жылда әдеттегіден 0,5 пайызға артық салық жиналатын болса, білім беру, денсаулық сақтау салаларында 117 млн жаңа жұмыс орнын ашуға мүмкіндік тумақ. Әзірге әлем халқының 46 пайызы күніне 5,5 доллардан аз (дамыған елдердегі кедейлік көрсеткіші) қаржыға өмір сүріп жатыр, ал кедейлік деңгейі 2013 жылмен салыстырғанда екі есе баяу төмендеуде. Кедейлік шегінде, яғни тәулігіне 1,9 доллар қаржыға 735 млн адам күнелтіп жүр. Қазіргі таңда әлемдегі ең дәулетті адам – Amazon компаниясының негізін қалаушы Джефф Безос. Оның байлығы – 182 миллиард доллар. SpaceX және Tesla компанияларының басшысы, кәсіпкер, өнертапқыш Илон Маск та биыл дәулетін айтарлықтай арттырып, әлемдегі ең бай екінші адам атанды. Bloomberg Billionaires Index (BBI) мәліметіне сенсек, ол аталған рейтингте Microsoft-тың негізін қалаған Билл Гейтсті де басып озған. Масктың қазіргі байлығы – 127,9 миллиард доллар. Осылайша Билл Гейтс 127,7 миллиард доллар дәулетімен рейтингтің үшінші сатысына төмендеді. Сондай-ақ әлемдегі ең ауқатты адамдар бестігінде Louis Vuitton Moët Hennessy компаниясының президенті Бернар Арно мен Facebook-тің қожайыны Марк Цукерберг бар.Байлық салығын енгізуге не кедергі?
Бай-бағландардың қай-қайсының да қаржы айналымдарының қозғаушы күші – тұрып жатқан елі. Сондықтан табысының көлеміне қарай сол елмен салығын да лайықты бөлісу – әділетті шешім. Байлық салығы механизмін енгізу бастамасын көтеріп жүрген сарапшылар дәулетті адамдарды ашкөздене дүние жиюдың орнына қоғамға пайдалы, елге қажет денсаулық сақтау, білім секілді салаларға инвестиция салуға, адамдардың өмір сүру деңгейін көтеруге шақырып келеді. Аста-төк дәулет иелеріне салынатын бұл салықтың мәні – байлар мен кедейлер арасындағы алшақтықты азайту, сол арқылы бюджет тапшылығын белгілі бір дәрежеде жабу және байларды әлеуметтік жауапкершілікке үндеу. Қазақстанда байлық салығын салу мәселесі бірнеше жылдан бері көтеріліп келеді. Естеріңізде болса, өткен жылы да Ұлттық экономика министрлігі осы мәселені қарастырып, тағы да кейінге қалдырған. Бұған сала мамандарының күмәні мен күдігі себеп болса керек. Сол уақытта экономистер байлық салығын енгізу салықтан жалтарушылардың көбеюіне әкеліп соғатынын, салдарынан елде көлеңкелі экономиканың үлесі артатынын алға тартқан еді. Байлыққа, сән-салтанатқа арнайы салық енгізу мәселесі биыл тағы көтерілді. Өткен айда Салық кодексіне енгізілетін өзгерістер легі талқыланған Сенат отырысында депутат Мұрат Бақтиярұлы: «Мемлекет басшысы 2019 жылғы Жолдауында «Жалпы ішкі өнім мен халық табысының артуына қарамастан қоғамда мүліктік жіктелу үдерісі сақталып отыр, тіпті күшейіп барады. Бұл – алаңдатарлық фактор. Сондықтан оған ерекше назар аудару керек» деген болатын. Бұл мәселені шешудің көптеген жолы бар. Соның бір жолы ретінде байлыққа салық салуды енгізуді қарауға болады. Мұндай халықаралық тәжірибе көптеген елде бар. Бюджетке түсетін түсімдерді сән-салтанатқа арнайы салық енгізу бүгінгі күні өте өзекті мәселе болып саналады. Ауқатты қазақстандықтар халық алдында әлеуметтік жауапкершілікте болуға және өз байлығын елдің дамуына бағыттауы тиіс. Тәуелсіздіктің 30 жылдығының ішінде халықтың бай мен кедей топтарының арасындағы алшақтық айтарлықтай өскенін көріп отырмыз. Бұл жерде мәселе яхталар, ұшақтар, элиталы жылжымайтын мүліктер, қымбат автокөліктер, зергерлік бұйымдар секілді сән-салтанатты заттарға салық салуға қатысты болып отыр. Байлық салығын енгізу салық салудың әділетті жүйесін қалыптастырады деп есептеймін», – деп өз пікірін ортаға салды. Бұл мәселеге байланысты депутат Ұлттық экономика министрі Руслан Дәленовтің ұстанымын сұрады. Оның пікірінше, қазіргі жаңа Салық кодексінде онсыз да әділетті және айқын принциптер қарастырылған. «Салық салу – табыстарды теңестірудің тиімді құралдарының бірі. Онда екі бағыт бар. Бұл – мүліктің бағасына қарай жоғары салық салу және тапқан табысқа салық салу. Табысқа салық салу немесе жеке табыс салығы бойынша елде 10 пайыздық бірыңғай мөлшерлеме қолданылады. Бірақ төмендетілген мөлшерлеме де бар. 70 мың теңгеге дейінгі табыстарға қосымша шегерімдер қолданылады. Яғни, бұл ретте табыстарға төмен салық салынады. Осылайша жеке табыс салығы бойынша дифференцияланған әдіс қолданылады. Салық кодексінде көлік салығы, мүлік салығы бойынша үлкен айырмашылық бар. Мүліктің құны жоғары болса, оған салынатын салықтың да мөлшері жоғары болады. Көлік салығы бойынша айырмашылық 8 мың мен 600 мың теңге аралығында тұр. Менің ойымша, салық салудың бұл әдісі тиімді құрал. Салық салу арқылы теңсіздікті төмендетуге болады», – деді елдің бас экономисі. Соңғы 10 жылда Қазақстанның Салық кодексі күрделі өзгерістерге ұшырады. Осы аралықта ол бірнеше рет қайта жазылып, оған 130-дан аса толықтыру енгізілді. Десе де, әзірге елімізде асып-тасыған байдан да, орта немесе айлығы шайлығына жетпейтін төменгі таптан да – бәрінен бірдей табыс салығы ұсталады. Осы орайда, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың жеке табыс салығының прогрессивті шкаласына оралу туралы ұсынысының қоғамда талқыланып қана қойғаны қынжылтады. Бұл шкала 2007 жылдың 1 қаңтарына дейін қолданылды, бірақ кейіннен тегіс шкалаға ауыстырылған еді. «Прогрессивті бағалаудың мәні мынада – аз жалақы алатындар аз төлейді. Ал өте көп табатын және біздің шарттарымыз бойынша бай деп есептелінетін азаматтар көбірек салық төлеуі тиіс. Менің түсінігімде, егер адам 200 мың теңгеге дейін табыс тапса ол 10 пайыз емес, 7 пайыз салық төлеуі керек. Орта тап бұрынғыдай 10 пайыз салығын төлей береді», – деді Президент. Алайда сарапшылардың сөзінен ұққанымыз, прогрессивті салық – бүгін-ертең енгізе салатын жүйе емес, оған кемінде 2-3 жыл дайындық қажет. «Соңғы үш жылдықта салықтан босату режимі жасалып жатыр. Оның басты мақсаты да – көлеңкелі экономикадан арылып, ашықтық позициясына шығу. Тіркелмеген кәсіпкерлер тіркеліп, жұмысшыларын да тіркеп, табысын көрсете бастайды. Осыдан соң кәсіп бастайтын заңды тұлғалардың саны өсіп, өнім көлемі артуы керек. Тиісінше, бұл өсім шағын және орта бизнеске серпін береді. Міне, сол кезде барып прогрессивті салықты енгізу ойға сыйымды», – дейді GSB зерттеу орталығының сарапшысы, қаржыгер Әділет Бағдат.Қазақстандық байлардың жиғаны қанша?
Елімізде орта тапқа кіретіндер саны өте аз. Экономистердің есебінше, бұл санатқа жататындар еңбекке жарамды халықтың небары 1 пайызын құрайды. Өйткені орта тапқа жату үшін айына 500 мың теңге табыс табу керек. Статистика комитеті жариялаған ресми дерекке сүйенсек, 2020 жылғы ІІI тоқсанында елімізде орташа жалақы 204 330 теңге болған. Ал бейресми көрсеткіш бұдан әлдеқайда төмен. «Прогрессивті салықты енгізуге қатысты пікір білдіре келе, Президент кірісі 300 мың теңгеден аспайтын адамдарға табыс салығы аз салынуы керек деді. Ол 100 мың теңге табатындардың 1 миллион теңге табатындармен бірдей 10 пайыз салық төлеуі дұрыс емес деп есептейді. Мен мұны қолдаймын. Айына 300 мың теңге табатындар 6-7 пайыз төлесін, 100 мың теңгеден төмен алатындар, тіпті де салықтан босатылсын. Ал жылдық табысы 25 миллион теңгеден асатын дәулеттілер үшін табыс салығын 15 пайызға дейін көтеру әділ шешім болар еді», ‒ дейді экономист Мақсат Халық. Дегенмен, сала мамандарының көпшілігі бай-бағландарға салынатын салық мөлшерін арттырмас бұрын жалпыға бірдей табыс декларациясын енгізу қажет деген пікірде. Әр қазақстандық қанша табыс табатынын ашық көрсетсе, бәрі әділ болмақ. Адал еңбекпен нәпақасын тауып жүрген орта таптағы азаматтар табысын жария етуден қашпасы анық. Алайда заңсыз жолмен дәулет жиғандар өз мүлкін жасырып бағады. Елімізде табыс декларациясын енгізу мәселесінің үнемі кейінге шегерілуіне де байлыққа адал жолмен жетпегендердің жаппай қарсылығы себеп. Елімізде элиталық топ өкілдері көбірек салық төлеуге келіспейтіні түсінікті. Қазақстандықтар байи қалса, шетелден зәулім үй алуға, қымбат көлік, яхта, жеке ұшақ мінуге әуес. Қоғамға пайдасын тигізуді, елдегі бастамаларға қолдау көрсетуге ықылас танытатындары саусақпен санарлық. Сыныққа – сылтау демекші, қит етсе, пандемия салдарынан онсыз да табыстары кеміп қалғанын алға тартатын байлар көбейген. Forbes-тің биылғы рейтингіне сүйенсек, Қазақстандағы ең бай 50 адамның жиынтық дәулеті өткен жылғыдан 3,62 млрд долларға кеміп, 25,08 млрд доллар болған. Отандық миллиардерлер клубының қатарынан биыл адам шығып қалды. Егер 2019 жылы олардың жиынтық жағдайы 16,4 млрд доллар болса, биыл – 12,7 млрд доллар. Бай-бағландардың орташа дәулеті – 501,7 млн доллар, бұл өткен жылғыдан 72,3 млн долларға кем. Осылайша пандемия және шикізат құнының құлдырауы қазақстандық ірі бизнесті 5 жылға кері шегіндірді: 2015 жылы еліміздегі ең дәулетті 50 адамның жиынтық табысы 25,52 млрд доллар болған еді. Аталған сомалар тапқаны негізгі қажеттіліктерінен көп артыла қоймайтын орта тап өкілдері мен айлықтан-айлыққа дейін өмір сүріп, жыртығын жәрдемақымен жамап жүрген тұрғындардың түсіне де кірмейді-ау, сірә. Кез келген қоғамды алға ілгерілетуші топ – дәулетті азаматтар. Батыс елдерінде ғылыми зерттеулердің көпшілігін байлар қаржыландырады, ал қазақстандық ғалымдар мемлекеттік грантқа ғана байлаулы. Байлардың дәулеті артса, отандық ғылымды дамытуды емес, ұлына ел көрмеген көлік мінгізуді, қызына баламасы жоқ көйлек кигізуді ойлайды. Сондықтан салықты көбірек төлеуге міндеттеу арқылы ғана олардың қоғамға пайдасы тимек. Десе де, прогрессивті салық немесе байлық салығының бірін енгізсек, байлар мен кедейлер арасындағы алшақтық қысқарады дегенге сену қиын. Сарапшылар екеуін қатар енгізу арқылы ғана теңсіздікті жоюға мүмкіндік бар деп есептейді. Мәселен, әлемде бай мен кедей арасындағы алшақтық ең төмен саналатын Скандинавия елдерінде прогрессивті салық та, байлық салығы да енгізілген. Ел қазынасына ауқатты адамдардан көбірек, ал табысы аздардан азырақ алу арқылы қоғам теңдігін орнатуға жақындай түспекпіз.