Академиялық мектептің ардақты ақсақалы

Осыдан екі-үш ғасыр бұрын Еуропа ғылымында қалыпта­сып, ХІХ ғасырдың аяғында Ресейге ке­ліп орныққан классикалық ака­демиялық мектеп дейтін ұғым бар. Қазір көбесі сөгіле бастағанмен, ғы­лым­дағы басты ұстанымдарды қа­лып­тастырып, ғылыми зерттеу жұ­мыстарының мәдениетін қалып­тастырған іргелі ғылымның іргетасы да осы мектеп болатын. Ғылымның бұл өнегелі үрдісі қазақ ғылымына, со­н­ың ішінде, әдебиеттану ғылымына тым кештеу келді. Сол үлгіні алғаш алып­ келген және қазақ фольклортану ғылымына орнықтырған бір кездегі ба­лаң аспирант, қазіргі академик Сейіт Қасқабасов десек, ақиқаттан алыс кетпесіміз анық. Студент кезінде-ақ орыс ака­де­миялық мектебінің өкілі, көр­некті фольклор­танушы-ғалым, Қа­зақ­стан ҒА-ның корреспон­дент-мү­шесі Н.Смирнованың жетекшілігімен фольк­лор жинаумен және зерттеумен жас­тай айналысады. Сол кезде-ақ Е.Тұр­сынов екеуі жазған «Сказочник Шал­карбай Данылбаев» деген тырна­қал­ды мақаласы арқылы қазақ фо­льклортану ғылымында жаңа тұрп­ат­тағы жас перінің өсіп келе жатқанын айғақтады. Бұл уақыт қазақ рухани әле­мін­де М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Мар­ғұлан, Е.Ысмайылов, Ә.Қоңыратбаев, Б.Кен­жебаев, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсен­баев, М.Ғабдуллин сияқты «алыптар тобының» іргесі сөгіле қоймаған қа­зақ рухының өшіп бара жатып жан­ған, солып бара жатып толған заманы болатын. Тіпті, көпшілік санасында «осы фольклорда не қалды, бәрін ақыр-тақыр зерттеп бітірдік емес пе?» деген ой қалыптаса бастаған. Осын­дай кезеңде фольклорды зерттеуге тәуекел етіп, оның үстіне ешкімге таңсық емес, илеуі қанған, иі әбден сің­ген тек балалардың ғана ермегі са­налатын ертегі жанрын таңдап алады. Осылайша 1964 жылы С.Қасқа­басов М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ас­пирантурасына қабылданады да, қазақтың қиял-ғажайып ертегілерін зерттеуге кіріседі. Балаң аспирант кезінде-ақ 1968 жылы орысша шық­қан «Қазақ әдебиеті тарихының» бі­рін­ші томына екі тарау жазып (Е.Тұр­сыновпен бірге), қарым-қабіле­тімен көзге түседі. 1969 жылы қорғалған «Казахская волшебная сказка» атты кан­ди­даттық диссертациясы 1972 жылы жеке кітап болып шығысымен КСРО Ғылым академиясының ең таңдаулы ең­бектері қатарында «Вестник АН СССР» (1973, №7), «Вопросы литера­туры» (1973, №9), «Советская тюрко­ло­гия» (1974, №6), «Русский фольклор» (1974, вып. 14) сияқты беделді басы­лымдардың қошеметіне ие болады. Жас ғалым осы тырнақалды ең­бегімен-ақ қазақтың қиял-ғажайып ертегілерін әлемдік фольклортану ғылымы тұрғысынан те­рең­дете зерттеп, оның астарында қа­зақ халқының бүкіл дүние­таны­мы­ның алып мұхиты жатқанын аң­ғартып, қазақ ғылымына бұрын-соңды болмаған зерттеу мәдениетін, академиялық ұстаным әкелді. Орыс­тың классикалық академиялық мектебінің дәстүрін қазақ фольк­лортану ғылымына етене енгізді. Осы еңбектің арқасында сол кезеңде әлемге танылудың асқары болып та­бы­латын одақтық ғылым айна­лысына қазақ фольклоры да етене араласып кетті. Қазақ ғылымына әлемдік ғылы­мының деңгейінде жазылған, фольклортануды әдебиеттану мен эт­нография ғылымының шегінде тұрған ерек сипаттары мен зерттеу әдістері бар ғылым саласы ретінде танытқан жаңа еңбек дүниеге келді. Сол арқылы қазақ мұрасы әлемдік фольклортану ғылымының ұлы мұхитына С.Қасқабасов салған жаңа арнамен барып құйды. Оның еңбегіне шетелдік ғалымдар жабыла сілтеме жасайтын болды. Бұл жолға, әрине жас ғалым оңай­шылықпен келген жоқ. Жастық шақтың қызыққа толы небір айлы түндері мен шуақты күндерін көз майын тауысқан оқу-тоқуға, жазу-сызуға, шаң басқан қолжазбаларды ақтаруға, мұрағаттар мен көне кітап­тарды қопарып, араб, латын жазуын­дағы қолжазбаларды қол талғанша қотаруға арнауға тура келді. Естіге­німізді емес, көргенімізді айтсақ, бір барғанымызда Сейіт ағамыздың сұқ саусағына оймақ киіп жазып отыр­ғанын көргенбіз. «Ойпырмай, сірі тігіп отырғандай мұныңыз не?» дегенімізге «Қаламсабым қолымды оя берген соң, шешемнің жасап берген амалы ғой» дегені бар. Оның үстіне студент кез­ден басталған республиканың түкпір-түк­піріне жаяу жалпы жасалған ғылыми экспедицияларды қосатын болсақ, кәнігі фольклорист болып қалыптасудың тауқыметін шамалауға болады. Қазақ қиялының көкжиегі – қиял ғажайып ертегілерінен басталған қадам қажырлы еңбек, қарым­ды ой-толғаммен өз шеңберін күн сайын кеңейтіп, бүкіл халық про­засына құлаш жайды. Үздіксіз ізде­ністің нәтижесінде 1984 жылы «Қа­зақтың халық прозасы» атты әйгілі монография дүниеге келді. Бұл кітап Қазақстан Ғылым академиясының ең жо­ғары марапаты – Ш.Уәлиханов атындағы сыйлыққа ие болады. Ол туралы берісі Ресейден бастап, арғысы АҚШ ғалымдарына дейін пікір біл­дірді. Бұл еңбектің шынында да осын­дай кең көлемдегі резонанс туғызатын қуаты бар еді. Өйткені осы уақытқа дейін ертегіден басқа аңыз­дық проза толық жиналып, арнайы зерт­телмеген сала еді. Сейіт Асқарұлы осы сеңді бұзып, «Халық прозасы» де­ген терминді енгізіп, оның өзін ер­те­гі­лік және аңыздық проза деп екі ар­наға бөліп, аңыздық прозаны онда­ған жанрлық түрлерге таратып зерт­теді. С.Қасқабасов осы еңбегінде қа­зақ фольклорында бұрын ат­тары аталмаған, дараланып көрсе­тілмеген ондаған жанрлық түрлерді анықтап, олардың терминологиялық жүйесін жасап шықты. Миф, аңыз, әпса­на, хикая, хикаят, апсана-хикаят сияқ­ты ұғым-атауларды енгізе оты­рып, олардың жанрлық табиғаты мен өзгешеліктерін, ортақ белгілерін са­ралап, ғылыми сипаттама беру, әр­қайсысына тарихи салыстырмалы әдіс тұрғысынан талдау жүргізіп, ти­пологиялық сипаттарын анықтау, көр­кемдік табиғаты мен жанрлық бітім-болмысын нақтылау, әрине, оңай-оспақ шаруа емес еді. Сейіт Ас­қарұлы осы асқаралы міндеттердің үдесінен шыға алды. Осы орайда, қазақ мифі деген ұғымды да алғаш қозғап, ол жө­нінде тың тұжырымдар қорытқан тұңғыш ғалымның да   С.Қасқабасов екенін атап айтқан жөн. Классикалық грек мифтері жөнінде қалыптасып қалған қасаң тұжырымының көбесін сөгіп, әр халықтың дәстүрлі дүние­танымына қатысты мифтік санасы­ның болатыны жөніндегі әлем ғалым­дарының ой жүйесін дамыта отырып, оны қазақ фольклорына икемдеп қазақ мифтерінің табиғаты жөнінде тың тұжырымдар түйеді. Ғалымның ертегілік прозаның өзін жануарлар жайлы, қиял-ғажайып, батырлық, новеллалық, сатиралық деп жаңаша жүйелеуі де тың саралау болатын. Батырлық ертегілер мен новеллалық ертегілер осы еңбекте алғаш рет жеке жанрлар ре­тінде жіктеледі, ал жануарлар тура­лы ертегілер этиологиялық, класси­калық, апологтық деп бөлініп, әр жанр­дың табиғи ерекшеліктері ашыл­ған. Монографияда қазақтың ха­лық прозасы түгел қамты­лып, ішкі жанрлық жүйесі сараланып, өзін­дік ғылыми жүйесі бар тұтас құ­ры­лым ретінде қарастырылып, про­залық фольклорды одан әрі зерттеудің жаңа бағдарын қалыптастырған. Ғалымның қазақтың көне наным-сенімдерімен байланысты «албасты», «жалмауыз кемпір», «күлдіргіш», «үббе», «сөрел», «жезтырнақ» сияқты кейіп­керлер мен «жын», «шайтан», «дию», «пері» сияқты кең таралған миф­тік бейнелерге алғаш рет терең тал­дау жасап, қорытқан ой-тұжы­рым­дары да мифология ғылымында үлкен қызығушылық туғызды. Қазір бұларды фольклортанушылар әзілдеп «Қасқабасов командасы» деп атайтын болды. Республикада және шет ел­дерде жоғары бағаланған бұл іргелі зерттеуді ғалымның ең белесті еңбегі, ғы­лым жолында жасаған үлкен же­тістігі деуге болады. Қазақтың ертегіден тыс про­засы алғаш рет жүйелі зертте­ліп, құрылымы, поэтикасы, көркемдік ерекшеліктері нақты айқындалған іргелі еңбек арқылы қазақ фольк­лор­тану ғылымы тарихында жаңа бір үрдіс – қазақ халық прозасын салалап зерттеудің негізі қалыптасты. Осы екі монографиясы үшін С.Қасқабасов 1992 жылы фольклортанушылардың ішінде алғашқы болып Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Ол қазақ фольклорының му­зыкамен, өнермен, театрмен байланысты қырына қатысты да зерт­теулер жүргізді. «Родники искусства» атты еңбегінде фольклорлық этюд­терді халықтық өнер бастауларымен ты­ғыз байланыстыра отырып, фольк­лорды қазіргі көркем өнердің бастау бұлағы ретінде қарастырады. Ғалым қа­зақтың халықтық драмалық шы­ғармашылығын күнделікті кәсіптік және әдет-ғұрыптық форма, ойын-сауық­тық форма және театрлық кә­сіби өнердің балаң формасы деп үш топқа бөліп, күнделікті кәсіптік және әдет-ғұрыптық формаға тұрмыстық шаруа­шылық салттар, той-думан, аза тұтуға байланысты әртүрлі жоралғы­лар мен ауызекі поэтикалық шығар­малар­ды жатқызса, ойын-сауықтық форма тобын түрлі ұлттық ойындар мен ойын-сауық көріністері құрай­тынын, театрлық кәсіби өнердің ба­лаң формасы ретінде сал-сері, әнші-ақындардың, күлдіргі қушыкештер мен сайқымазақтар қызметін, жар­тылай кәсіби актерлердің жәр­мең­келердегі ойындарын, ХХ ғасыр­дың бас кезінде ашылған алғашқы дра­малық үйірмелерді жатқызады. Трагедияның фольклорлық үлгісінің драмалық шығармаларға трансфор­мациялану жайын жеке зерттеп, фольклорлық трагедияны лиро-эпи­калық форма және дастандық форма деп екі түрге бөлу жөніндегі ойды да Сейіт Асқарұлы айтқан болатын. Ол ойын «Қазақтардың фольк­лор­лық театры» атты зерттеу еңбегінде өрісін кеңейте жазды. Ғалым тарихи жырлардың жанр­лық сипаты жөнінде «Тарихи жыр түптеп келгенде батырлық жыр мен тарихи өлеңнің аралығындағы жанр» деуі де өз кезіндегі тың пікірдің сана­тында. Ал Асан қайғы туралы аңыздарды халықтың әлеуметтік утопиясы деуін­де де әлемдік философияның қисыны бар. Ұлы Абайдың «Ескендір» поэ­масының сюжеттік негізін Ес­кендір туралы қазақ аңыздарынан іздеп зерттеуден бастаған ол кейін «Абай және фольклор» атты көлемді зерттеуінде Абай поэзиясының негізгі қайнар көзі ауыз әдебиетінде екенін ба­са көрсете отырып, фольклорды ұлы ақын қалай және қандай дәре­жеде, мақсатта пайдаланғанын «Ес­кендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» поэмаларының сюжеттік негізін ашу арқылы пайымдады, сондай-ақ Абай­дың қазақ мақал-мәтелдері жөніндегі ойларының астарына үңілді. 1988 жылы Сейіт Асқарұлы Қа­зақстан Компартиясы Орталық Ко­митетінде Саяси процестер социо­логиясы орталығының жетекшісі ре­тінде тағы да бір тың жұмыстың тұт­­қасын ұстады. Бұл Кеңес өкіметі тари­хындағы алғашқы социоло­гия­лық талдау орталығы болатын. Қайта құру уақыты келген сәтте тарихтың ақ­таңдақ беттерін ашу жөніндегі ба­тыл шараның басында тағы да Қас­қабасов жүрді. Соның нәтижесінде Шәкәрім Құдайбердіұлы, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Ай­мауытов, Мағжан Жұмабаев сияқты алаш арыстарының шығармашылық мұрасын ақтап, жариялау мен зерттеу турал­ы тауқыметті шаруаны үйлес­тіру­ді өз мойнына алды. 1932 жылғы ашаршылық құрбан­дарына жыл сайын 31 мамырды еске алу күні деп белгілеу жөнінде ұсыныс енгізіп, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесіне ар­найы қаулы да қабылдатты. Мұның бар­лығы академик ағамыздың қоғам­дық және мемлекеттік қызметтегі ерен еңбегі. Сейіт Асқарұлы 1989 жылы М.Ло­моносов атындағы Москва мемлекеттік университетінде «Жанры казахской народной (несказочной) прозы» деген тақырыпта докторлық диссертациясын сәтті қорғады. Ресми оппоненттер болып академик З.Ахметов, профессорлар Х. Көроглы (МГУ) және Ж. Азбелев (КСРО ҒА Орыс әдебиет институты) тағайын­дал­ды. Жетекші мекеме КСРО Ғылым академиясының Әлем әдебиеті институты болады. Одан кейін профессор, Ұлттық ғылым акдемиясының кор­рес­пондент-мүшесі, академик деген сияқты ғылыми атақтар мен дәре­желер­дің барлығын иемденіп, әлемге аты мәшһүр ғұламаға айналды. Қазақ фольклортану ғылымында өзінің қалыптастырған академиялық мек­тебі бар ұлағатты ұстазға айналды. 2001 жылы қазан айында С.Қас­қабасов өзінің ұшқан ұясы М.Әуе­зов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры болып келді. Тоғыз жылдың ішінде ғалымның басшылығымен «Қазақ әдебиеті тарихының» 10 томдық жаңа басылымы, 5 томдық «Қазақ музыка­сы­ның антологиясы», 3 томдық «Қазақ өнерінің тарихы» жарыққа шық­ты. Бұл іргелі зерттеулер – инс­титуттың қырық жылғы жұмыстары­ның қорытындысы іспетті кезеңдік еңбектер. «Қазақ әдебиеті тарихының» фоль­к­лорға арналған 1-ші томы С.Қасқабасовтың тікелей басшылығы­мен жазылып, жаңаша зерттелген ой-тұжырымдармен, тың пайым­даулармен ерекшеленді. Бұрынғы жүйенің қиюы қашып, тәуелсіздіктің аяғынан қаз тұрып, кадр тапшылығы мен қаржы тапшылығы бірі етектен, бірі жағадан алып тұрған шақта мұн­дай қыруар шаруа атқару үлкен еңбек болатын. Елбасының бастамасымен қолға алынған «Мәдени мұра» мемле­кет­тік бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі Мемлекеттік комиссияның белді мүшесі ретінде де Сейіт Асқар­ұлы қажырлы шаруалар атқарды. Елімізде тұңғыш рет «Бабалар сөзі» сериясы бойынша қазақ фольклорының 100 томдық басылы­мын шығаруды қолға алып, абырой­мен аяқтап шықты, 20 томдық «Әдеби жәдігерлер» мен «Классикалық зерт­теулер» сериялары оқырманға жол тартты. Әрине, Қасқабасов есімін тек кәнігі әрі кәсіби фольклор­тану­шы деп қарастыруға болмайды. Оның еңбектері соңғы елу жыл­дағы қазақтың рухани әлемінің бар­лық саласымен тығыз байланысты. Оның қаламынан мифологияға, фо­льклортануға, этнография мен тарих­қа, мәдениет пен әдебиетке, өнертану мен театртануға арналған үш жүзден астам еңбек дүниеге келген. Өздерінің өміршеңдігін танытқан ол еңбектер жыл сайын том-том болып жарық көруде. Олардың қатарында «Колы­бель искусства», «Золотая жила», «Жа­назық», «Елзерде», «Ойөріс» сияқты аты­на заты сай кітаптарды атауға бо­­лады. Биылғы мерейтойға жеті том­дық таңдамалы еңбектерімен келіп отыр. Екі тілді еркін меңгерген Сейіт Асқарұлы қазақ фольклоры­ның біраз үлгісін орыс тіліне аударып жариялады. Қазақша-орысша аударма сөздік дайындауға да көп үлес қосты. Шығыстанушылар В.Радлов пен Г.По­танин еңбектерінің ғылыми басы­лым­дарын шығаруға да бас-көз болды. «Евразия халықтарының эпосы» сериясы бойынша «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» лироэпосының 8 нұсқасын қамтыған академиялық басылымын, «Қыз Жібек» жинағын Мәскеуде жарыққа шығарды. Ол – Ш.Уәлиханов атындағы ҰҒА сыйлығының (1986), Қа­зақ­стан Мемлекеттік сыйлығының (1992), сондай-ақ Жамбыл атындағы (1996) және Махамбет атындағы (2003) сыйлықтардың лауреаты, «Қа­зақстанның еңбек сіңірген қай­рат­кері». Сейіт Қасқабасовтың ғылыми еңбектері Анкарада, Мәскеуде, Минскіде, Кишиневте, Бакуде, Ашха­бадта, Ташкентте, Бішкекте басылған. Олар жөнінде АҚШ, Түркия, Ресей, Моңғолия, Венгрия, Әзербайжан, Өзбекстан, Қырғыз Республикасы, Түркіменстан, Қарақалпақстан, Баш­қортстан, Татарстан журналдары мен газеттерінде рецензиялар жарияла­нып, жоғары баға берілді. Қазір біраз жылғы үзілістен кейін Сейіт ағамыз өзінің байыр­ғы ордасы М.Әуезов атындағы әде­биет және өнер институтына қай­та оралып, өзінің сүйікті ісімен ай­на­лысуда. Жол ұзарған сайын, жүгіңіздің ауырлай түсетінін білеміз, қадірлі Секе! Ғұмыр бойына жиған халқыңыз­дың інжу-маржанын төкпей-шашпай, жас ұрпаққа жеткізудің үлгі-өнегесі болып ортамызда аман-сау жүре беріңіз, ардақты ұстаз!  

Кенжехан МАТЫЖАНОВ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,

М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының директоры, филология ғылымдарының докторы