Бақытбек ҚАДЫР
Көшті қозғайтын тетік – квота
Көшті қозғайтын тетік – квота
Қандастарға берілетін квота көлемі халық санының өзгеруіне, елдің әлеуметтік және экономикалық жағдайына байланысты әр жылға әртүрлі белгіленді. Квотаның көлемі Президент Жарлығымен бекітіледі. 1993 жылы бірінші рет жылдық квота бекітілген болатын. Осынған сәйкес 10 000 (шамамен 40 000 адам) отбасының көшіп келуіне мүмкіндік туды. Алғашқы жылдардағыдай емес, 1999-2000 жылдары 500 отбасына дейін төмендеді. Ал 2002 жылы ел экономикасының өсуіне байланысты квота көлемі 2005 жылы 15 000 отбасына дейін артты.
Онсыз да атажұртын аңсап отырған алыстағы ағайынға квотаның берілуі көштің белсенділігін арттыра түсті. Тарихи Отанға оралу патриоттық сезім мен ұрпақ қамы үшін дегенімізбен, адам өмірінде материалдық құндылық өз қажеттілігін жойған емес. Квота шетелден көшіп келетін қандастар үшін ең басты стимул болды. Квота көлемін әр жыл сайын арттырып, шартарапқа шашыраған қазақты бір шаңыраққа ұйыстыру саясаты Тұңғыш Президент Н.Назарбаевтың стратегиялық маңызды жоспары болды. Жан-жақты зерттеліп, әлемдегі репатриацияны ынталандырудың озық үлгілерінің негізінде бірегей жобалар іске асты. Оған куә әр жылдардағы Президент Жарлықтарын атап өтуге болады. Айталық, 2004 жылғы 27 желтоқсандағы «2005-2007 жылдарға арналған оралмандардың көші-қон квотасы» туралы, 2004 жылғы 31 қарашадағы «2004 жылдарға арналған оралмандардың көші-қон квотасы» туралы, 2003 жылғы 10 ақпандағы «2003 жылдарға арналған оралмандардың көші-қон квотасы» туралы қабылданған Жарлықтары көші-қон саясатына оң ықпалын тигізді.
1996 жылдан бастап, қандастар саны бекітілген квотадан асып түсті. Ал 2001 жылы тарихи Отанына қайтып келгендер саны бекітілген квотадан 15 есе көп болды. 2002 жылы квотаның 2 000 отбасына көбейтілгеніне қарамастан, көшіп келушілер саны 4 есе көбейді. 2004 жылы квота 10 000 отбасына көбейсе де, тарихи Отанына оралушылар саны квотадан 86 пайызға өсті.
Осындай тиімді стратегиялық саясаттың соңы жемқорлыққа ұласты. Шетелден келген қандастардың құжаттарын реттеп беретін делдалдар көбейді. Квота беретін орындағы шенеуніктер жең ұшынан жалғасып, мемлекет қаражатын талан-таражға салды. Қаншама қызметкер осы іспен жауапқа тартылды, сотталды. Кейбірі аларын алып болған соң шетелге қашып кетті. Осындай келеңсіздік, парақорлық пен жемқорлықтың салқыны көші-қон саясатына орасан зор кесірін тигізді. Сонымен қатар алғашқы жылдары қандастардың квотаға енгізілу өлшемі «Көші-қон туралы» заңда нормативтік құқықтық актілерде нақтыланбады. Бұл да жемқорлыққа жол ашты дейді мамандар. Осының салдарынан 2009 жылдардан бастап квота тоқтатылды. Яғни, қандастар бұрынғыдай мол көмек ала алмайтын болды. Заңға өзгерістер енді. Осыдан кейін көш тоқырай бастады.
Алғашқы жылдары Үкімет өңірлік квотаға 7 облысты белгіледі. Кейін қандастарды қабылдауға Ақмола, Павлодар, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстары белгіленді.
Квотаның көлемі де бұрынғы мөлшерінен едәуір азайды. Адам басына шаққанда ең көбі 90 мың теңге, отбасына 500 мың теңге. Сонымен бірге квота алған елдімекенде 15 жыл тұрақты тұруың шарт. Көшкен жағдайда мемлекеттен алған көмекті қайтарып береді.
Қазақстанда қандастарды қабылдаудың биылға арналған өңірлік квотасы Үкіметтің қаулысына сәйкес, 1 378 адамға берілмек. Бұл былтырмен салыстырғанда 653 адамға аз. Өткен жылы 2 031 адамға квота бөлінген болатын.
«2020 жылы квота былайша бөлінді: Павлодар облысы бойынша – 500 адам, Қостанай облысы – 350, Ақмола облысы – 258, Шығыс Қазақстан облысы – 150 және Солтүстік Қазақстан облысы бойынша – 120» делінген Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 27 қаңтардағы ақпаратында.
Қазақстанға келген қандастарды қолдау ретінде субсидия бөлінеді. Тарихи Отанына көшіп келген отбасының әр мүшесіне 35 АЕК (84,2 мың теңге) мөлшерінде біржолғы төлем, тұрғын үйді жалға алу және коммуналдық қызметтерді төлеуге жұмсалған шығысты жабуға 12 ай ішінде отбасына 15-тен 30-ға дейінгі көлемде АЕК (36,1-ден 72,2 мың теңге) беріледі.
Аталған бес облысқа барып, квота немесе баспана алуға болады. Онда көшіп барған көптеген қандастар тиісті әлеуметтік көмегін уақытымен алып жатыр ма? Осыған орай біз Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығының өңірлік бөлім жетекшілерімен хабарласып, квота жайын білген едік.
Қарлығаш ҚОЖАМҰРАТОВА, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Нұр-Сұлтан және Ақмола облыстық бөлімінің жетекшісі:
– Өткен жылғы Ақмола облысына бөлінген өңірлік квота толық игеріліп, қосымша 50 адамға өтініш бердік. Оларға квота бөлінді. Былтыр қараша айынан бастап келгендердің біразы биылғы квотаға ілікті. Мәселен, қаңтардан бастап 49 адамға квота бекітілген. Жалпы, қазір квота жағдайы қалыпты деуге болады.
Сәбит ЖАНАТҰЛЫ, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Павлодар облыстық бөлімінің жетекшісі:
– 2019 жылы Павлодар облысы бойынша қандастардың өңірлік квотасына 109 отбасы енді. Бөлінген квотаның аяқталуына байланысты, біраз отбасы қандастардың өңірлік квотасына кіре алмай қалған. Бірақ олар 2020 жылғы қаңтар басындағы комиссиясының шешімімен барлығы қандастардың өңірлік квотасына енді.
Әскерхан АҚТАЙ, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Шығыс Қазақстан облыстық бөлімінің жетекшісі:
– Биылға 150 квота бөлінген. Ол квота толық игерілді. Бірақ бұрын келген, кейін келгені бар, әлі де квотаға енбей қалған қандастар бар. Осыған орай, тиісті орындарға қосымша квота беруге өтініш бердік.
Арман СҮЙІНДІКОВ, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Солтүстік Қазақстан облыстық бөлімінің жетекшісі:
– Көші-қон саясатын жандандыру мақсатында бөлінген өңірлік квотаға Солтүстік Қазақстан облысы бойынша өткен жылы 62 отбасы, яғни 139 қандас енгізілді. Биылға 120 квота бөлінді. Ал жалпы алғанда біздің өңірде құжаттары дұрыс болып тұрып, квотаға енбей қалған отбасы тіркелген жоқ.
Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Қостанай облыстық бөлімінің жетекшісі:
– Қостанай облысы бойынша өткен жылы 850 адамға квота берілген. Бірақ олардың ішінде алдыңғы жылдары квотаға енбей қалған адамдар бар. Ал биыл 145 адам алды. Ақшасын ала алмаған, оның ішінде пәтер ақысы тимей жүрген қандастарымыз да бар. Біз солармен жұмыс істеп жатырмыз.
Қорыта айтқанда, 2019 жылы Үкімет 2 031 адамды қамтитын қандастарды қабылдауға бекітілген өңірлік квотасы: Қостанай облысы бойынша – 815 адам, Павлодар облысы бойынша – 550 адам, Ақмола облысы бойынша – 306 адам, Шығыс Қазақстан облысы бойынша – 250 адам, Солтүстік Қазақстан облысы бойынша 110 адамға квота беріліпті.
Жоғарыда мамандардың пікіріне қарағанда, өңірлік квота саны келушілерге жетпей жатқанын байқаймыз. Сондықтан да қандастардың экономикалық және әлеуметтік жағдайын жақсарту үшін көші-қон саясатындағы ең маңызды тетік квота беру жүйесін қайта жаңғырту маңызды. Заңда қандастарды квотаға енгізудің нақты өлшемдерін қайта қарайтын кез жетті.
Квота бойынша көрсетілетін мемлекеттік көмек (көшуге берілетін субсидиялар, бір жолғы берілетін жәрдемақы, баж төлемдерінен босату, тұрғын үйге берілетін жәрдемақы) әсіресе көпбалалы, жалғызбасты ана, әлеуметтік жағдайы төмен отбасыларға бағытталғаны дұрыс.