ءىلياس جولىمەن ماسكەۋگە
ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ادەبي-عىلىمي مۇراسىن تۇگەندەۋ، بەيمالىم شىعارمالارىن جيناستىرۋ، عۇمىرناماسىن جاڭا كوزقاراسپەن جازۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسقان «ءىلياس ىزىمەن» حالىقارالىق عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسيا رەسەي باعىتىنداعى ءوز جۇمىسىن باستاپ كەتتى.
داۋىلپاز اقىننىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا ماسكەۋ، پەتەربور قالالارىنا جولعا شىققان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءى.جانسۇگىروۆ اتىنداعى جمۋ-ءنىڭ پروفەسسورى، ءىلياستانۋشى مۇراتبەك يمانعازينوۆ، جۋرناليست-جازۋشى گۇلجان تۇرسىن، تالدىقورعان قالاسىنداعى ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ادەبي مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى سالتانات ءتولەگەنوۆا، «دوستىق ءۇيى» مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ءتاڭىربەرگەن قاسىمبەركەباەۆ جانە تاعى باسقا ازاماتتار باس قوسقان عىلىمي كەرۋەندى اقىن، ولكەتانۋشى، قحا الماتى وبلىسىنداعى وكىلدىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى عابيت تۇرسىنباي باستاپ كەلەدى.
قۇلاگەر اقىن 1925 – 1928 جىلدارى ءماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىندا ءبىلىم العان تۇڭعىش قازاق. ىلەكەڭ وسى ينستيتۋتتان «جۋرناليست» ماماندىعى ديپلومىن الىپ، تۇركى حالىقتارى اراسىنان كاسىبي جۋرناليست اتانعان ءبىرەگەي. جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنىڭ تاريحى سوناۋ 1918-1919 جىلداردان باستالادى. العاشقى جىلدارىندا قىزىل جۋرناليستيكا ينستيتۋتى رەتىندە اشىلعان وقۋ ورنىنىڭ اتاۋى ءار جىلدارى ءماسكەۋ جۋرناليستيكا ينستيتۋتى، سوسىن كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتى، كەيىننەن حالىقتىق جۋرناليستيكا ينستيتۋتى سياقتى بولىپ ءوزگەرىپ تۇرعان. ىلەكەڭ وقىعان جىلدارى گيج (گوسۋدارستۆەننىي ينستيتۋت جۋرناليستيكي) اتانعان ەدى. جەتىسۋ توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن سىرباز تالانت ءبىرىنشى اكەسى جانسۇگىر بەرسۇگىر ۇلىنىڭ تاربيەسىنەن ءبىلىم العان. 1910 -1911 جىلدارى مامان ۇلى تۇرىسبەك قاجى اشقان ءسۇتتىگەندەگى قاسەن مولدادان ساۋاتتىلىعىن جەتىلدىرەدى. وسى جىلداردىڭ بىرنەشە ايىن قاراعاشتاعى «مامانيا» مەكتەبىندە وتكىزگەن. بۇل مەكتەپتە سول جىلدارى مۇستاقىم مالدىباي ۇلى، ءانشى مايرا ۋاليقىزى، ۇلكەن وقىمىستى عابدولعازيز مۇساعاليەۆ سىندى مۇعالىمدەر ءدارىس بەرەتىن. قازاق ساحاراسىنىڭ ءار قيىرىنان جەتىسۋعا ءبىلىم دانەگىن سەبۋ ءۇشىن كەلگەن، جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەن، عيبراتى مول ساۋاتتى وقىعانداردىڭ تاعىلىمدى ءدارىسى ءىلياستاي وقۋعا ىنتىق بالانىڭ قيالىنا قانات بىتىرەدى. بىراق تۇرمىس تاۋقىمەتى ءىلياستىڭ ارى قاراي جۇيەلى ءبىلىم الۋىنا توسقاۋىل بولدى. وسى مەكتەپتە وقىپ ءجۇرگەنىندە بولاشاق ەپيك اقىن زاڭگەر بارلىبەك سىرتتان ۇلىن، وتىنشى ءالجان ۇلىن، كولباي توعىس ۇلىن كورگەن، اڭگىمەلەرىن ەستىگەن. مامان قاجى اۋىلىنا اتاقتى اسەت (اسەت نايمانباەۆ) كەلگەندە، ءوز زامانىنىڭ سال-سەرىسى بولعان اقىن ءارى ءانشىنىڭ تىزەسىندە وتىرىپ، ولەڭىن تىڭداپ، ايتىسىنا قۇنىققان ەدى.
دۇنيەنىڭ استاڭ-كەستەڭى شىعىپ، پاتشا تاقتان قۇلاعان سوڭ، ءىلياستىڭ جولى اشىلدى. اۋەلى الماتى، سودان كەيىن تاشكەنت قالالارىندا ءبىلىم الىپ، اراسىندا ەلىنە بارىپ، بەلتوعانداعى مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ، قىزمەتكە ارالاستى. ابايدىڭ تۇڭعىش كىتابىن تاۋىپ، ونى جاتا-جاستانا وقىعان سوڭ، اقىندىق شابىتى ويانىپ، شىن ولەڭنىڭ قۇدىرەتىن سەزىنىپ، شىعارماشىلىق ىسىنە دەن قويادى. جۇيەلى الماعان بىلىمىنە قاناعاتتانباعان اقىن ماسكەۋگە كەلەدى. ءماسكەۋدىڭ ساياسي ءھام رۋحاني-مادەني ەليتاسىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، تىعىز شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناس ورناتا باستايدى. ءىلياستىڭ ورىس دوستارى وتە كوپ ەدى. ماسكەۋدىڭ ءتۇرلى كاباكتارىندا سىرا ءىشىپ، ولەڭ وقيتىن سول زاماننان اتى شىققان اقىندارىنىڭ جىر كەشتەرىنە، پوەتيكالىق دۋەلدەرىنە بارىپ جۇرگەن. ماسەلەن، ۆ. موياكوۆسكي، م. سۆەتلوۆ، ۆ. لۋگانسكي، د. بەدنىي، ە. باگريتسكيلارمەن جاقىن تانىس-ءبىلىس بولعانىن اقىن تۋرالى جازىلعان كوزكورگەن زامانداستارىنىڭ ەستەلىگىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى.
ماسكەۋگە ءىلياستاي مول مۇرا قالدىرعان سان قىرلى تالانتتىڭ شىعارمالارىن تۇگەندەۋ قامىمەن كەلگەن سوڭ، ونىڭ ءومىر جولىنا، قوعامدىق-ساياسي، ادەبي-مادەني قىزمەتىنە قاتىستى تاريحي نىسانداردى ارالاۋدى مىندەت دەپ سانادىق. ساپار بارىسىندا اقىننىڭ ءوزى جاقسى كورىپ، ءجيى-ءجيى ساياحاتتاعان كرەمل كەشەنىنە، موسكۆا وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا، ونىڭ سۇيىكتى اعاسى، قامقور دوسى بولعان جازۋشى ماكسيم گوركيدىڭ مۋزەي-ۇيىنە باردىق. باياعىداعى گيج ءبۇگىندە م. لومونوسوۆ اتىنداعى ءماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرامىنداعى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى رەتىندە ءوز جۇمىسىن جالعاستىرىپ وتىر ەكەن. 1930 جىلى ممۋ-ءنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. ءبىز سول تاريحي عيماراتقا بارىپ، بۇگىنگى احۋالىمەن تانىستىق. بىراق، ءبىز 7 قىركۇيەك ءارى سەنبى، ءارى قالا كۇنى كەلگەن سوڭ، نىساننىڭ ىشىنە كىرىپ، اۋديتوريالارىن كورە المادىق.
8 قىركۇيەك كۇنى نوۆودەۆيچە زيراتىنا باردىق. بۇل زيراتتا 36 مىڭنان استام مارقۇم جەرلەنگەن ەكەن. نەبىر ىعاي مەن سىعاي ءماڭگىلىك تىنىس تاپقان جەردە قازاق رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى بولعان، ۇلى دالا حالقىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن زەرتتەگەن، ءان مەن كۇيىن نوتاعا تۇسىرگەن كومپوزيتور، قازاق سسر-ءنىڭ حالىق ءارتىسى الەكساندر زاتاەۆيچ تە جەرلەنگەن. ا. زاتاەۆيچتىڭ قازاق دالاسىنا كەلىپ، ءان-كۇيدى حاتقا تۇسىرۋىنە سەبەپكەر بولعان ساكەن سەيفۋللين مەن ءىلياس جانسۇگىروۆ بولاتىن. مىڭنان استام سان عاسىرلىق مۋزىكالىق مۇرانى حاتقا ءتۇسىرىپ، ساقتاپ قالعان ونەرتانۋشىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، قابىرىنە باردىق. قابىر باسىن ارامشوپ باسىپ، قاراۋسىز-اق قالعان ەكەن. بيىل بۇل تۇلعانىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى ەدى. ونىڭ تويى قازاقستاننىڭ كوپتەگەن كىتاپحانالارىندا اتالىپ تا ءوتتى. ونىڭ مەرەيتويى ءمادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ اتاۋلى وقيعالار جىلناماسىنا ەنگەن-ءدى. بىراق، رەسەي بۇل كىسىنى ۇمىتسا كەرەك. ۇلتى باسقا بولسا دا بوتەن حالىقتىڭ ومىرىنە ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن ارناپ، سول حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن ادامدار بولادى. زاتاەۆيچ سول ساناتقا جاتاتىن ازامات. ءىلياس ا. زاتاەۆيچپەن تانىسقاندا وعان جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ حالىقتىق ءداستۇرلى مۋزىكاسى تۋرالى مالىمەت ايتىپ، ەسكى زاماننان جەتكەن مۋزىكالىق مۇرالاردى دومبىرادا ويناپ تا كورسەتكەن. يندۋستريا، نانوتەحنولوگيا دامىماعان زاماندا تابانىنان توزىپ، ات تەرلەتىپ، سايىن دالانى ارالاعان ونەر زەرتتەۋشىسى ەڭبەگىنە اقى-پۇل سۇراماي، قازاقتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قاجىر-قايراتىن جۇمساعان. ونىڭ سونداي كول-كوسىر ەڭبەگىن ەسكەرىپ، رۋحانياتىمىزعا قوسقان مول مۇرانى باعالاپ قاراۋسىز قالعان بەيىتىنىڭ ءشوبىن ج ۇلىپ، جان-جاعىن تازالادىق. گۇل شوقتارىن قويىپ، ەل اتىنان باسىمىزدى ءيىپ، قۇرمەت كورسەتتىك. سۇلتانماحمۇت تورايعىر «ءبىر حالىقتىڭ ءانى ولسە، ادەبيەتى جەتىم قالادى» دەگەن ەكەن. عاسىردان عاسىرعا اۋەن بوپ جەتكەن سىرلى سازدى حاتقا ءتۇسىرىپ، بولاشاق ءۇشىن نوتاسىن جازۋعا يدەيا بەرىپ، جول كورسەتكەن ساكەن ەدى. ول كەزدە ساكەن اعامىز قازاق ۇكىمەتىن باسقارعان 28 جاستاعى جىگىت ەكەن. ءبىز قازىر سول ساكەننىڭ جاسىنا كەلدىك. ال، مەنىڭ زامانداستارىم ەلى ءۇشىن نە ىستەدى دەپ ويلانىپ قالاسىڭ. ساكەن، ءىلياس سياقتى قازاقتىڭ ءورىمدەي جىگىتتەرى ەلى ءۇشىن، ۇلت مادەنيەتى ءۇشىن وراسان زور ەڭبەك ەتتى، وزدەرى ءىستەي المايتىن سالاعا سونىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىن شاقىرىپ، ىستەتتى. فولكلورلىق مۇراعا جاناشىر بولا ءبىلدى.
ن. حرۋششەۆ باستاعان كىل سوۆەتتىك بيلىكتىڭ باسشىلارى، ساياسي ينتەلليگەنتسيا جەرلەنگەن جەردە قازاقتىڭ زەينەپتەي قىزىنىڭ بەيىتى دە بار. زەينەپ دەگەن – الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قىزى، الاش قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جارى بولعان اتاقتى سوۆەت عالىمى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. سوناۋ 1935 – 1939 جىلدار ارالىعىندا تۇسىك تاستاۋدىڭ (ابورت) پروبلەماسىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، دەموگرافياعا، تۋ كورسەتكىشىنە قاۋپىنىڭ زور ەكەنىن ايتىپ، الاپات جاڭالىق اشقان جاڭاشىل عالىم ەدى. بىراق سول كەزەڭدەرى رەسمي باعالانباي، اشقان تەوريالىق جاڭالىعى مويىندالماي قالعان-دى. ەندى، مىنە ارادا سەكسەن جىلدان استام ۋاقىت ءوتكەندە، رەسەي عالىمدارى ونىڭ مونوگرافيالىق ەڭبەگىن باعالاپ، №1 وقۋلىق رەتىندە ستۋدەنتتەرگە وقىتىپ جاتىر. ماسكەۋدەگى جوعارى مەديتسينا اكادەمياسىندا تۇلعانىڭ اتىنداعى اۋديتوريا، لابوراتوريا اشىلىپتى. ەليزاۆەتانىڭ قادىرىن ەندى عانا تۇسىنگەن ەكەن. وكىنىشتى-اق! ءتىرى كۇنىندە «حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعى»، «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» رەتىندە ازاپ شەكتى. جالعىز ۇلى ەسكەندىر سوعىس باستالعان ساتتە-اق مايدانعا كەتىپ، 17 جاسىندا قازا تاپقان. اكەسىنەن، جولداسىنان، ۇلىنان تىرىدەي ايىرىلىپ، ومىردەن وكسىپ ءوتتى. سوۆەتتىك شوۆينيستىك بيلىكتىڭ كەسىرىنەن. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى قايراتكەر اپامىزدىڭ رۋحىنا باس ءيىپ، قۇران وقىپ، دۇعا ەتتىك.
تۇتاس قازاقستان حالقىنىڭ سانىنداي تۇرعىنى بار ماسكەۋ (18 ميلليوننان استام) بۇگىندە تۋريستەردىڭ ورداسىنا اينالعان. ەسكى زاماننىڭ سارقىتىنداي ساقتالعان قالانىڭ كوركى ءتۇرلى تاريحي كەزەڭنىڭ كۋاگەرى رەتىندە ىستىق. سوناۋ پاتشالىق داۋىردەن بەرگى ەكى-ءۇش عاسىرلىق عيماراتتاردىڭ قاي-قايسىسى دا سول رەڭىن بۇزباي، سول ەسكى قالپىندا تۇر ەكەن. تۋريست بىتكەن سول ەسكى عيماراتتاردى ارالاپ، تامسانىپ ءجۇر. نەگىزىندە، الەم حالقىنا جارقىراعان الا-قۇلا عيماراتتار ەمەس، ەسكىلىكتى كورسەتەتىن عيماراتتار، تاريحي ورىندار قىزىق ەكەن. ماسكەۋدىڭ ءار بۇرىشى، ءار كوشەسى، ءار بۋلۆارى ادەبيەت پەن ونەر، تاريح دەرسىڭ تەگى. مۋزەي، كىتاپحانا، تەاتر، شىركەۋ دەگەندەر قادام باسقان سايىن الدىڭنان شىعادى. وركەنيەت وشاعى، مادەنيەت قالاسى.
قازىرگى كەزدە ەكسپەديتسيانىڭ عىلىمي قۇرامى رەسەي مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتار قورى بولىمىندە بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءىلياس جانسۇگىر ۇلىنىڭ بىرقاتار جاريالانباعان، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسپەگەن مۇرالارىن تاۋىپ تا وتىر. بۇل – ارينە زەرتتەۋدى، تالداۋدى، ساراپتاۋدى قاجەتسىنەتىن ۇزاق عىلىمي جۇمىس پروتسەسى. دەسەك تە وراسان زور جاڭالىق دەپ تە سۇيىنشىلەۋگە بولادى. الدىمىزداعى بەكەت – پەتەربور قالاسى. ىلەكەڭنىڭ وتباسىمەن ءجيى-ءجيى ساياحاتتاپ كەلگەن سۇيىكتى قالاسى بولاتىن. ءبىز بۇل قالاداعى ورتالىق مەملەكەتتىك تاريح ءارحيۆىنىڭ، رەسەي ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ جانە ۆسەۆولود روجدەنتۆەنسيكيدىڭ مۋزەي قورىمەن جۇمىس ىستەيمىز دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز. بالكىم، ول جاقتان دا جاڭا دەرەكتەر تابىلىپ قالار.
ەلدوس توقتارباي،
ادەبيەتتانۋشى،
«ءىلياس ىزىمەن» ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشەسى
ماسكەۋ قالاسى
