Өзді-өзін, маңайындағыларды, балаларын тал бесіктен жер бесікке дейін ұрсып та, айналып та, кейде жазалап болсын тәрбие беріп келген қазақтың жаңа ғасырға аяқ басқалы бері осы мінезінен ептеп айрыла бастағаны қынжылтарлық. Кешегі иі жұмсақ ұл-қыздарымыз түбегейлі өзгерген, қазіргі мектеп жасындағы балалардың психологиясы мүлде басқа. Айтқанға көнбейтін, айдағанға жүрмейтін, тізгінсіз кеткен балалардың саны күн сайын еселеп артып келеді. Қанымызға жат саналған, арымызға дақ салған мұндай құбылыстар қазіргі қоғамның күнделікті бейнесіне, үйреншікті жағдайға айналып барады.
Айтпағымыз қыры кеткен бала тәрбиесі жайында. Оған түрткі болған соңғы кезде оқушылар арасындағы тым көбейіп кеткен атыс-шабыс оқиғалар. Әсіресе оқу жылы бастала салысымен Шымкенттегі елді шулатқан жасөспірімдердің өзара «соғысы» бізді қалың ойға жетеледі. Мұндай сұмдыққа біз қалай жеттік деген сауалды өзімізге қойып, өзіміз соған жауап бергіміз келді. Сонымен, қыры кеткен тәрбиеге не себеп?
Не айтсақ та Абайды қоспай кете алмаспыз. Ұлы ақын да ұрпақ тәрбиесіне айрықша көңіл бөлді. Отыз жетінші қарасөзінде былай дейді: «Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім». Осылайша адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екендігін дәлелдеп берген-ді. Абайдан артық кім айтқан?! Бала тәрбиесіне айрықша мән берген қазақ ұғымында «қиын бала» деген мүлде болмаған. Абайдан бастап, бертінге дейінгі ақын-жазушыларымыздың, ерен тұлғаларымыз бен ғалымдарымыздың жазып кеткен дүниелерінің қай-қайсысын алып қараңыз, барлығында да негізінен тәлім-тәрбиенің мәні мен баланы жақсыға бесіктен бастап баулу керектігі айтылады, яғни алдын алу қажеттігін айтады.
Жақсыдан гөрі жаманды тез қағып ала қоятын балалардың арасында бүгіндері қылмыстық оқиғалар өршіп тұр. Қайда да алдымыздан мектеп жасындағы қылмыскерлердің оқиғасы жиі шығады. Бір-біріне пышақ жұмсау, әлімжеттік, топ болып төбелесу, атыс-шабыс, тап бір шетелдік боевик кинолардағы сұмдық өмірге тап болдық. Елге «бұзықтығымен» ерекше танымал шымкенттік балалар бүгіндері мұрын қанатып төбелесуді қойып, бір-біріне мылтық кезейтінді, ашуы келсе ата салатынды шығарған.
Оңтүстік Қазақстан облысында жыл басынан бері 6 бала өзара атыс-шабыс, төбелестен көз жұмып отыр. Қан жылаған ата-ананың көз жасы, көл болуда ал қыршынынан қиылған бозбаланың өмірін енді ешкім қайтарып бере алмайды. Қолымыздан келетіні басу айту. Осындай оқиғалардан кейін барып әрекет ете бастайтын әдетіміз ғой, құқық қорғаушылар оқтардың қайдан ұшқанын, бұған не себеп болғанын тексеріп әлекке түсуде. Мектептердің басшылығы болса, қауіпсіздік шараларын жасап, тәрбие сағаттарын жиілетіпті.
Сонымен баланың ана сүті аузынан кеппей жатып қылмысқа ұрынуына не себеп? Тізбектесек себеп көп. Алайда қай кезде болмасын балаға тәрбие беретін ата-анасы, туған туысы, ағайыны. Нарықтық заманның қатал иіріміне түсіп кеткен кейбір әке мен кейбір шешелер баласы мен қызының тыста немен айналысып, не тындырып жүргенінен бейхабар. Бар міндетім киім-кешегін түгендеп, ас-ауқатын тауып берсем, сұраған ақшасын беріп тұрсам болды деп, азаннан кешке дейін үй бетін көрмейтін, үйде болса да баласымен емен-жарқын араласпайтын ата-аналардың да шоғыры бір төбе. Батыстық тәрбиеге салып, бәрін өзі шешіп үйренсін дейтін қағидаға сүйенетіндер де аз емес. Осылайша бар айтқаны болып тұрған, бәрін өз қалауымен шешуге дағдыланған баланың бойына менмендік, өзімбілемдік сияқты қасиеттер жиналып-жиналып келіп, кейде айтқаны болмай қалса, шарт-шұрт кететін мінездің пайда болуына әкеп соқтырады.
Атысқа баратын оқушылардың дені байдың балалары дейді білетіндер. Өйткені қару-жарақ асынып жүруге екінің бірінің қалтасы көтере бермейтін көрінеді. Қару деген – базарда сатылатын ойыншық емес. Қара нарықта 200 доллардан басталатын тапанша, мылтықтардың бағасы 1-2 мың долларға дейін барады екен. Ал халықтың қару сататын дүкендерге деген өкпесі қара қазандай. Тек ақша табуды көздейтін дүкен басшылығы кім көрінгенге, өтірік құжат жасап келгендерге де сата береді екен. Содан барып ел арасында қарудың саны артып, тіпті мектеп оқушылары үшін де оңай табыла кететін қолжетімді дүниеге айналған. Қолына қару тиген соң өзін соғыста жүрген батырдай сезінетін, әлі оң-солын танып білмеген қызуқанды бозбала оны қалайда іс жүзінде бір байқап көргісі келетіні рас. Адамға кезелмеген қару қару ма? Осылай топшылайтын ақылы аздау жасөспірім біреуді атпай қоймайды. Артынан өзгені жылатып, өз өмірін де жардан құлатып тынады.
Оқушы мінезінің қаталданып, аяушылық түйсігінің жәймен жойыла бастауының, ұятсыз әрекеттерге, зорлық-зомбылықа баруының тағы бір себебі – теледидардан сан түрлі экшн фильмдер мен жалаңаш өмірді, эротиканы насихаттайтын бағадарламалардың көрсетілуімен байланыстыруға болады. Одан қалса қызға таласып қалатын жасөспірімдер дауды білекпен емес мылтықпен шешкенді әлдеқайда оңай көреді. Балалар арасындағы төбелестің дені осы қыз-қырқынға таласудан болады екен. Одан қалса мектептегі беделін көрсету, қинап ақша талап ету, бермесе соққыға жығып, ерегіссе атып тастау – қазіргі оқушы жасындағылардың әдеттегі тірлігі. Қайғылы оқиғалардың да астарында осындай себептердің бары айдан анық. Сол үшін де тәрбиені отбасынан бастау керек. Қожайын мен бәйбішесі тату болса, оттың басы берекелі, бала-шағаның күлкісі шат, тәрбие де оң болатыны рас. Бірақ, отағасы араққа салынып, отанасы онымен күнде алысып жүрген отбасылар қаншама?! Осындай адам төзгісіз ортада жетілген жеткіншектің психологиясы да тұрақсыз болады дейді психологтар. Тез ашуланғыш, тез қапаланғыш, өкпелегіш, қалт етсе беттен ала кететін ұл-қыздардың көбісі әлгіндей берекесіз отбасында өскендер екен. Сосын оқудың да мәні кетеді. Осылайша оқуға құлқы жоқ оқушы көшеге қарай еріксіз тартылып кете барады. Атыс-шабыс, төбелестің көкесін сосын көресіз.
Баланы тәрбиелеуде мектеп пен ұстаздардың орны ерекше екенін де айтпай кетуге болмас. Себебі тәуліктің жартысына жуығын бала мектеп қабырғасында өткізеді. Мектепте де түрлі-түрлі ұстаздар бар. Бірі сабағымды тез-тез өтіп, міндетімді орындап, мына шулағандардан ертерек құтылсам екен десе, бірі нағыз ұстаздықтың үлгісін көрсетіп жатады. Қазіргі мектеп мұғалімдеріне деген елдің көңілі онша тоқ емес. Жасырып қайтеміз, бар кінәні кейде соларға арта салатын кездеріміз де жиі болады ғой. Десек те мектептерде могиканның соңғы тұяқтары іспетті ер мұғалімдердің азайып кетуі де қыры кеткен бала тәрбиесінің нашарлай түсуіне себеп болып тұрғандай. Мектепте ер мұғалімдердің үлес салмағы артса, тәртіп орнап, ұл бала өнеге тұтып өссе, қыз баланың ер адам алдында ұяты мен ибасы басым болар ма еді ?!
,
Шымкент қаласы