Ерболат ТӨЛЕПБАЙ: ЖАҚСЫ ДYНИЕ ЖАНПИДАДАН ТУАДЫ

Ерболат Төлепбайдың шеберханасында тұрмыз. Қабырғада iлiнгенi бар, жиналып қойғаны бар, түрлi суреттер әлемiне енiп кеткендей әсер қалдырады. Майлы бояумен салынған суреттер қылқалам шеберiнiң әртүрлi кезеңде, әртүрлi көңiл күйде орындаған шығармалары. Бiреуiн түсiнсең, бiреуiн түсiнбейсiң… Суреттердiң нәзiк иiрiмдерiне үңiле қарап тұрған сәттегi ойымызды Ерболат ағаның сөзi бұзды. "Қазақ газеттерiн нағыз патриоттар ғана оқитын сияқты. Газет сататын дүңгiршектерге барғанда үнемi осыны байқаймын. Қазақ газеттерiн тек намысшыл, патриот қазақтар ғана сатып алып жатады", — дедi Ерболат аға бiзге күлiмсiреп.

– Өзiңiз қазақ газеттерiн сатып аласыз ба?

– Әрине.

Белгiлi қылқалам шеберi, суретшi Ерболат Төлепбаймен әңгiмемiз осылай басталды.

– Аға, қазақ суретшiлерiнiң көбiнiң аты-жөнi белгiлi болғанымен, олардың жасаған дүниелерi, шығармалары көпшiлiкке жете бермейдi. Оған не себеп?

– Бейнелеу өнерi қазақ үшiн көне өнер әрi жаңа өнер болып табылады. Мәселен, ауыз әдебиетi бар, жазба әдебиетi бар, музыка, театр, кино саласы болсын, осылардың iшiндегi ең көнесi – бейнелеу өнерi. «Алтын адамның» өзiн алайық немесе сақ дәуiрiнен қалған дүниелердi айтайық. Тасқа қашалып салынған көне түркi жазуларындағы суреттердi қараңыз. Сондықтан, бiздiң қазақ мәдениетiнде көне түркi заманынан қалыптасқан ең көне өнер әрi жаңа заманауи өнер болып есептеледi.

– Неге жаңа болып саналады? Сонау түркi заманынан келе жатқан киелi өнердiң орта жолда үзiлiп қалуының сыры неде?

– Арада мың жылдай үзiлiс бар ғой деп есептеймiн. Оның бiрiншi себебi, қазақ халқының ыдырауы болды ғой деп те ойлаймын. Арадағы түрлi соғыстар. Әртүрлi басқыншылықтардан қазақтар қара басымен қайғы болып кеттi. Мемлекет басқару, өзiнiң ұлттық саясатын жасау дегендерден шатасып қалды. Мұның бәрiн тарихтан жақсы бiлемiз. Моңғол шапқыншылығынан кейiн бiзде архитектура, ғылым, медицина, оқу-ағарту саласы, бiлiм, өнеркәсiп, қала салу бәрi де тоқтады. 700 жылдай дағдарыста болдық десек те болады. Қазақ халқын географиялық территорияға бөлiп, оны бөлiп басқару орын алды. Халық күйзелiске ұшырады. Халық даналы елмiн, жер менiкi, ел менiкi дейтiн дара ұлдарынан айрылып отырды. Қазақ дейтiн халықтың аты ғана қалғаны болмаса, затынан ештеңе қалмады. Өнер туралы ойлануға да шамасы келмедi. Өнердiң кiруi орыс халқының кiруiмен байланысты болды-ау деп ойлаймын. Сондықтан, бiз орыстандыру саясатын қанша жек көрсек те, орыс халқының мәдени, ғылыми және өзiмiздi өзiмiз тану жағынан да көп пайдасы тидi. Мүмкiн, онымен қатар, көп нәрседен айрылған да шығармыз. Бiрақ үлкен тұрғыдан қарайтын болсақ, орыс халқына өкпелеуге де болмайды. Ал, неге бiздi бiле бермейтiнiне келер болсақ, бейнелеу өнерi – басқа өнерлерге қарағанда баяу өнер. Бейнелеу өнерi арқылы бiр еңбек жасау да өте қиын. Оның қозғалысы өте баяу. Оны халық арасына тарату да қиынырақ. Сәтi түсiп, бiр сәтте атақты әншi болып кетуге болады. Бiр күнде жарқ етiп таныла алады. Спортта да солай. Ал, суретшiнiң бiр күнде танылуы мүмкiн емес. Жылдап, айлап, әрең дегенде сенiң атың қалаға шығатын шығар. Себебi, сурет қой, оны көрермен көруi керек. Оны бiр адам немесе үш адам, содан кейiн жүз адам, сосын мың адам көруi мүмкiн. Ол бiрақ көп уақытты талап етедi. Сондықтан, суретшiлердiң жолы басқа адамдарға қарағанда, өте ауыр жол.

– Бiрақ, сiз сол ауыр жолды таңдадыңыз ғой.

– Суретшi суретшiлiктi таңдай алмайды. Ол табиғи жаратылыс. Басқа мамандықты таңдауға болатын шығар, ал, нағыз қылқалам шеберi болу үшiн адам суретшi болып туу керек. Бұл жұқпалы ауру деймiз бе, әйтеуiр текпен тарайтын тектi өнер шығар, бәлкiм.

– Суретшiлiк көп оқуды, көп үйренудi талап ететiн өнер деп есептейсiз бе?

– Суретшi сезiм арқылы үйренедi. Өмiрде болып жатқан түрлi құбылыстарға басқаша көзқараспен қараймыз ғой деп ойлаймын. Сезiм мүшелерi дұрыс iстемейтiн болса, қанша оқығаныңызбен, қанша қаражатыңыз болғанымен, бiреудiң үйретуiмен жақсы суретшi болып қалыптаспайсыз. Бұл да адамға берiлетiн ерекше қасиет қой. Өмiрдi бiлiм арқылы қабылдауға болады, сосын сезiм арқылы. Шынайы жүрекпен қабылдайтын болсаң ғана, iштен жақсы бiр дүние туады.

– Бейнелеу өнерiнде талантсыз суретшiлер де, бiреудiң қолдауымен жүретiндер де кездесе ме?

– Әбден болады. Әрбiр жасөспiрiм киноға түсiп, танымал болуды армандайды ғой. Сол сияқты кез келген жасты суретшiлiкке үйретуге болады. Суреттi кез келген адам сала алады. Тiптi, танымал суретшi болуға да болады. Бiрақ, олардың бәрiн суретшi деп атау қиын. Неге? Тарихи суреттер салуы мүмкiн, бүгiнгi уақыттың суретiн салуы мүмкiн. Пейзаж, керемет суреттер салатын шығар. Мәселен, жаза бiлетiндер көп. Бiрақ, олардың бәрi бiрдей жазушы емес қой. Сол секiлдi, сурет өнерi де қиын емес. Мен де сурет салам. Бiрақ, менiкiнiң бәрi бiрдей мықты болмауы да мүмкiн. Суретшiлiк – ауыр жол, ол өте қасиеттi жол. Оның формуласын ешкiм ойлап тапқан жоқ. Сондықтан, мен тек сурет салып жүрген адаммын деп есептеймiн.

– Суретшiнiң суретшiден артық екенiн немесе салған дүниесiнiң мықты екендiгiн бағалайтын кiм?

– Жалпы, суретшiнi бағалайтын суретшi. Оны басқа адам немесе әкiм, министр бағаламайды. Суретшiнiң атағы шығуы үшiн оны басқа суретшiлер мойындау керек. Сурет өнерiнде бағалау өте қиын. Мәселен, менiң көршiм өз шеберханасында сурет салып жатыр. Бiз бiр-бiрiмiздi түсiнбейтiн шығармыз. Себебi, бұл сондай құпия өнер. Адамның ойы тереңде немесе биiктiкте жатуы мүмкiн. Тiптi, кейде қарапайым дүние шығар немесе күрделiрек. Ал, ендi мен көршiмнiң салған дүниесi дұрыс емес, нашар деп айтсам, ол да күнә. Өйткенi, ол да тырмысып жатыр, мен де тырмысып жатырмын. Жаңалық ашу үшiн, жақсы бiр еңбек жасау үшiн. Сондықтан, бұл уақытты талап ететiн өнер деп айтар ем.

– Ақын өлеңдi түнде жазуы мүмкiн немесе таң алдында. Тiптi, кейде аялдамада тұрып шабыты оянатын шығар. Жазушы шығармасын айлап, жылдап жазып, дүниеге әкеледi. Ал, суретшi ше? Мәселен, сiз?

– Суретшiлер әр түрге бөлiнедi. Көп суретшiлер тапсырмамен жұмыс iстейдi. Оны тапсырыс дейдi. Көп суретшiлер бiреулерге ұнау үшiн салады. Елге, бастықтарға, бiлiмдi адамдарға ұнасам дейдi. Солардың пiкiрiн iздеп жүредi. Бiреулер табиғатты керемет салсам ба дейдi. Осының бәрiн әртүрлi формадағы қылқалам шеберлерi деп айтуға болады. Мен бұларды есеппен жүрген суретшiлер деп айтар едiм. Әрине, есепсiз адам болмайды. Есеппен жасалған еңбек кәсiби суретшiлерге белгiлi болып тұрады. Ол есепсiз деп бiлдiрмеуге тырысқанымен кәсiби суретшi байқап қояды. Сондықтан, есеппен салынған суреттердiң ғұмыры да қысқа болады. Ешқандай есепсiз, адамның iшкi-жан дүниесiнен туған, маза бермейтiн ой болса, ол ой халқының ойымен үндесiп жатса, өзiнiң емес, халқының тiршiлiгiне жақындау болса, сол нағыз өнер болып саналады.

– Өзiңiзбен сурет өнерiне қатар келген Бексейiт Түлкиев, Мағауия Аманжол сияқты әрiптестерiңiздiң шығармашылығын қалай бағаладыңыз?

– Уақтысында олардың өнерiне көп көмек бердiм. Өйткенi, мен олардан ертерек шығып кеттiм өнерге. Олар кейiнiрек келдi. Бiрақ, Бексейiт Түлкиев "Ұлы көш" деген өте мықты шығармасын жазды. Мағауия Аманжол "Ақтабан шұбырынды" деген үлкен бiр жаңалық жасады. Екеуi де бiздiң бейнелеу өнерiнiң тарихында үлкен туынды болып саналады. Нақыпбеков деген суретшi болды. Жарқ еттi, әттең, одан ары қарай көрiнбей кеттi. Тоғысбаевтың ұлы суреттерi де ерекше. Бiздiң оқытушыларымыз бар, оқушыларымыз бар. Олардың әрқайсылары әртүрлi. Барлық өнер ерте ме, кеш пе, өз орнын табуы тиiс. Алдын-ала тон пiшiп, бiреуiн ұлы жасауға болмайды.

– Әлемнiң танымал суретшiлерiнiң үздiк шығармаларының пәленбай мың ақшаға сатылып жататыны туралы ақпараттардан естiп жатамыз. Ал, қазақ суретшiлерiнiң шығармалары ше? Қаншалықты қымбат тұрады?

– Жалпы, таза өнер ақшамен байланысты болмау керек. Егер өнердiң сол заманда бағасы артып кететiн болса, ол өнердi ғұмыры ұзақ өнер деп санауға болмайды. Таза өнер өз уақытысында онша бағаланбауы тиiс. Таза өнер уақытты қажет етедi. Адамның талғамын қажет етедi. Содан кейiн, iзденiстi, пiкiрлердi талап етедi, содан кейiн жеңiске жетуi мүмкiн. Дәл табан асты жазылған дүние өте түсiнiктi болатын болса, сол заманға арналып салынған өнер деп қабылдаймын.

– Қазақ суретшiлерiнiң шығармалары әлемдiк деңгейге жеттi деп есептейсiз бе?

– Менi бiреулер бiраз мақтап жүр. Бiрақ, өзiмдi дүниежүзiне танылып жатырмын деп айта алмаймын. Менiң суреттерiмдi дүниежүзiндегi мықты суреттер деп айтуға болмас. Менiң барлық суреттерiм iзденiс үстiндегi суреттер. Осы менi мақтасын, мен бiреуден мықты болайын деген ой жоқ. Қарапайым адаммын. Сондықтан, қарапайым адамның биiк дәрежеге жете алатынын дәлелдегiм келедi. Ұрандатқан өнер жаныма жақпайды. Жалпы, қазақ халқының сурет өнерiн түсiнуге, сурет өнерiн бағалауға дәрежесi жете қойған жоқ.

– Қарапайым халықты айтасыз ба?

– Қарапайымы да, мықтысы да. Түсiнейiн деп жатқанды да, түсiну үшiн арнайы бiлiм алып жатқан қазақтар да аз. Сурет өнерiне шын мәнiнде өмiрiн арнау керек. Арнамаса, олар қалай баға бередi?! Ол өнердi түсiнбесеңiз, қалай баға бересiз? Өнердiң жақсы жағына өмiрiңiздi паш ете алмасаңыз қиын ғой. Бiр суреттiң мағынасын түсiну үшiн жиырма-отыз жыл уақыт кетуi мүмкiн. Ал, сату мәселесiне келсек, мен мұнша ақшаға саттым немесе қымбат тұрамын деп айта алмаймын. Сурет күнде сатылатын макарон немесе қант емес. Оның салынуының өзi бiр тарихи дүние болса, ол қай уақытта сатылады, мүмкiн ол айында, жылында бiр өтетiн шығар. Сосын жылтыраған, әдемi салынбаған сурет болса, оны сату тiптен қиын. Түсiнiксiз өнердi ешкiм алғысы келмейдi. Қарапайым қаңғып жүрген адамның суретiн ешкiм алғысы келмейдi. Кемпiр-шалдың суретiн ешкiм үйiне iлiп қоймайды. Менiң салып жатқанымның бәрi солар. Бiреу қаңғырып жүр, бiреуi – кемпiр, бiреуi – шал, бiреу киiз үйдiң сыртында, бiреуi iшiнде. Олар ешкiмдi қызықтырмайды. Бұдан атың шығуы да қиын. Ауылда қиналып жүрген апа-жеңгелерiмiздiң өмiрiнiң не керегi бар? Керегi жоқ қой. Менiң образдарым – солар. Қазiр 200-ге тарта картинам бар, бәрiнiң көтергенi сол тақырыптар. Бұл не үшiн керек?! Бұл өнер үшiн қажет. Өнер деген не? Өнердiң iстелу стилi қолдың шеберлiгiне байланысты. Реңнiң ұтымды, тиянақты тәсiлiнде. Айталық, спорт өнерiнде акробатика деген бар. Сол акробатикада неше түрлi трюктер жасауға болады. Сол секiлдi бейнелеу өнерiнiң де орындалу шеберлiгiне байланысты. Әрi оның жаңаша орындалуында. Құпиялылығында. Содан кейiнгi заманауи өнердiң басты мақсаты – қайталанбауында.

– Түсiнiксiз жанрда салынған картиналарды ешкiм сатып алмайтын болса, суретшi қалай күн көредi?

– Бағана сiз дұрыс сұрақ қойдыңыз. Мен соны тағы қайталап айтайын. Өнерге кiрем десеңiз, соны жан-тәнiңмен сезiнiп, бiлiп кiруiңiз керек. Өнер дейтiн өмiр бар. Басыңды сол өнерге тiгуiң керек. Бұл өнер жанпида деген сөзбен тұстас. Нағыз таза өнер – бейнелеу өнерi. Тағы да қайталап айтам, жылтырағанның бәрi сурет емес. Аты шығам деп салынғанның бәрiн сурет деп қабылдауға болмайды. Олар уақытша ғана өмiр сүретiн дүниелер. Үлкен өнер деген болады. Үлкен өнерге олар кiре алмайды. Үлкен өнерге есепсiз, жанпидалық өнер кiредi. Жанымызды пида еткен өнерiмiз өлтiрiп жатыр деп тағы айта алмаймын. Алла Тағаланың берген күшi шығар. Одан асып кете алмайсың. Ешкiмге өкпелеуге де болмайды. Бiреуге мiндет етуге де болмайды. Ең бастысы, күндiз-түнi еңбек ет. Жалпы, ниетiң дұрыс болуы керек.

– Тапсырыспен жұмыс iстейтiн суретшiлер туралы айтып қалдыңыз. Өзiңiз тапсырыс аласыз ба?

– Кейде тапсырыспен де жұмыс iстеймiн. Өмiр сүру керек, бала-шағаны асырау керек. Кейде бiреулер келiп: "Ереке, сен осыны салып бересiң" деп, өтiнiш жасайды. Сол кезде сен өзiңнiң бағаңды айтасың. Мен оны таза өнер деп айта алмас ем. Бiрақ, күн көру керек. Себебi, тапсырыста идея тапсырыс берушiнiң өзiнiкi болып кетедi. Соның көзқарасымен, соның түсiнiгiмен қалыптасады.

– Суретшiлер одағында пәленбай мүше бар. Бiлiктi, бiлiмдi суретшiлер де жетедi. Бiрақ, Суретшiлер одағының съезiнде үнемi төрағаны сайлау кезiнде дау-дамай туындап жатады. Суретшiлер одағының басшысы болу, соншалықты қат қызмет пе? Сiз өзiңiз төрағалыққа түсiп көрдiңiз бе?

– Мақтанғаным емес, жастайымнан атым шықты. Аллаға мың да бiр шүкiр. 21 жасымда Кеңестер Одағына танылдым. 1979-80 жылдары КСРО суретшiлерiнiң арасында 1-орын алдым. Бұл да адамның басына берiлген бақ шығар. 32-33 жасымда Қазақстан Орталық комитетi бiрауыздан шешiм шығарып, төрағалыққа ұсыныс жасады. "Ойланайын" дедiм. Съезд кезiнде Камал Смайылов пен Камалиденов суретшiлерге осындай ұсыныс тастады. Үш күн бойы дау-дамай басталды. 350 делегаттың көзiнше, "рақметiмдi" айтып, сол орыннан бас тарттым. Шындығын айту керек, Суретшiлер одағын басқару – өте ауыр жұмыс. Суретшiлердi билеу деген ұғым болмау керек. Маған басшылық қызметтерге талай рет ұсыныстар жасалды. Тiптi, "ректор бол" деген сәттер де болды. Министрлiкке де шақырды. Көбiнен бас тарттым. Өзiмнiң қарапайым қалпыммен сурет өнерiн жалғастыра берем ғой деп ойлаймын.

– Бүгiнгi қоғамда әртүрлi қоғамдық өткiр пiкiрлер айтатын кезеңдер туындаған сәтте суретшiлер көбiне үнсiз қалады. Әлде қоғамдық ой айтудан да қашасыздар ма?

– Журналистерге берген түрлi сұхбаттарымда көп нәрсенi ашып айтып та жүрдiм. Бiрақ, мұның бәрi жай нәрсе екен. Менiңше, суретшiлер мұның бәрiнен алшақ болу керек. Себебi, сурет өнерiнiң проблемасы өте көп. Сурет өнерiнiң проблемасын шешу қоғамның қолынан келмейдi. Бейнелеу өнерi деп айтатын өмiр бар. Сол өмiрге кiре алмай келе жатырмыз. 40-қа жуық мемлекетте көрме жасадым. Соның өзiнде үлкен бейнелеу өнерiнiң әлемiне кiрдiм деп айта алмаймын. Ол үшiн бiзге қолдау, сүйеу керек. Ең бастысы, әрбiр адамда намыс болу керек. Сонда ғана өзiнiң дегенiне жетедi. Саясат жаман деп айта бергеннен ешнәрсе шықпайды.

– Мемлекеттiк тiлдiң проблемасына келгенде, елдiк, ұлттық сипаттағы дүниелерге ше? Үн қатасыздар ма?

– Бiздiң суретшiлердiң дауысы нәзiк қой. Халық арасында, жалпы, суретшiлерге деген көзқарас өте төмен. Себебi, халықта сурет өнерiн дәрiптеу саясаты түпкiлiктi жоғалды. Суретшiлердi үйге, мерейтойға берiлетiн сувенир жасайтын адамдар ретiнде қалыптастырдық. Немесе ақыл-ойы сәл төмендеу, қалай болса, солай киiнетiн, шаш-сақалы өскен, арақ пен қыз-келiншекке жақындау, сондай бiр "не серьезный" құбыжық көретiнiмiз де рас. Суретшiлер өмiрiнен күлкiлi формалар тауып алдық. Себебi, қоғамымыздың жалпы мәдениетке деген көзқарасынан осындай образдар пайда болды. Сондықтан, саясатпен бiржола қоштастым деп ойлаймын.

– Демек, Төлепбаевтың өз әлемi, өзiнiң өмiр сүру формасы бар дейсiз ғой.

– Төлепбаев өз өмiрiн қарапайым халықпен байланыстырған. Апалармен, жеңгелермен, өнермен бiрге әрi сонымен кетедi. Тапқан-таянғанын жетiм-жесiр, туған-туысқан, өз отбасы, жеткiншектерге, қолынан келгенiнше, өсем деген азаматтарға көмегiн беруге тырысады, Солай болған, солай бола бередi. Ал, мемлекеттегi кейбiр оқиғаларға суретшiлер неге үндемей жатыр деген өкпе болмасын. Себебi, тарихтан "саясат" деп өзiнiң өнерiн ұмытып кеткен адамдарды да бiлемiз. Саясатта жүрген адамдардың өнерде жүргендердi қолданып, кейiн ұмытып кеткен кезеңдерi болғанын да бiлемiз. Бүгiн де соны қолданбақшы. Саясатта жүргендер өнерде жүрген таланттылардан аулақ жүру керек. Оларға жәрдем беру керек. Олар өз өнерлерiн ел үшiн, халық үшiн дәрiптесiн. Кәсiби деңгейiн көтерсiн. Жазушы, ақын, суретшi өнерден алыс кетпеуi керек.

– Азаматтық позиция дегенiмiз ше?

– Азаматтық позициясын айтуға құқылы. Азаматтық позиция және оппозиция туралы айтқым келедi. Өнер адамдары, жалпы әдебиет және бейнелеу өнерiнде "менмiн" деген қазақтың азаматтарында оппозициялық көзқарас қалыптасқан. Неге? Себебi, қоғамдағы болып жатқан кейбiр дүниелерге жаны ауырады. Өзгелерге қарағанда, бұл ол адамдарға қатты әсер етедi. Жүрегi ауырған, жаны күйзелген дүниенi шешейiн десе, шеше алмайды. Өйткенi, ол жүйеде профессионал емес. Сондықтан, бiздiң белгiлi қайраткерлерiмiз өзiнiң жан дүниесiн ауыртқан тiлге, жерiмiзге, ұлтымыздың келешегiне жанын пида еткiсi келедi. Басшыларымыз осыны түсiнуi тиiс әрi жәрдем беру керек.

Бiрақ, өнер адамы немесе әдебиетшi өз шекарасынан шығып кетуге болмайды. "Ол iсте мен кәсiби саясаткер емеспiн" деген ойды, ақылды ешуақытта естен шығармау керек. Екiншiден, "мен ақыл айтайын, сен жасауың керек" деген де жараспайды. Егер бiр iстi бастаған екенсiң, соны аяғына дейiн алып шығатын күшiң болса ғана, айту керек. Алланың шындығын айту бiр басқа. Шындықты айту арқылы, осыдан бiр нәтиже шығарамын деген бiр басқа. Өнер адамдары осыдан сақ болғаны жөн. Саясатқа кеткен кейбiр өнер адамдарының өмiрiн саясатқа арнауын қате деп есептеймiн. Оның орнына әдеби еңбектерге жұмсауы керек едi. Өмiр бiр-ақ рет берiледi. Олар мүмкiн саясатта жүрiп, үлкен байлыққа да жете алмаған шығар, үлкен шенеунiктiк қызметке де бара алмады. Халық арасында үлкен бедел де жинай алмаған шығар. Себебi, бiреулерге ұнайды, бiреулерге ұнамайды. Халықтан бедел жинаймын деп есептедi. Осындай iшкi есептерi болған шығар. Есесiне, өнерде қайталанбайтын дүние жасаса, халық соны бағалайды, соны құрметтейдi. Азаматтық парызын орындау ләзiм, бiрақ ары қарай саясатқа кету, өте қиын.

– Алланы жиi айтасыз. Бес парызыңызды орындап жүрсiз бе?

– Бiрiншiден, адам Алланы тану керек. Алланы тану үшiн қадам жасау керек, оны зерттеу қажет. Сосын, iшкi ойыңмен күресуiң керек. Оны дұрыс қабылдап жатырсың ба, жоқ, дұрыс емес пе, соны да ойлау керек. Алламен ойын жасау да үлкен күнә болып саналады. Бес уақыт намаз оқу, ауыз бекiтуге бәрiмiз де келемiз. Қадамың, басқаларға деген ниетiң мен ойың таза ма, соны да бiлу керек. Намаз оқығанның бәрi, Меккеге барғанның бәрi жұмаққа барады деу – қате деп ойлаймын. Сенiң жасап жатқан еңбегiң, күнделiктi iстеп жүрген тiрлiгiң, өзге адамдарға деген ниетiң, ор қазбау, көреалмаушылықтан аулақ болу, кiсiге қиянат жасамау, қиянат жасауды ұйымдастыру сияқты дүниелерден таза, адал болу керек және соған тырысу қажет деп ойлаймын.

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА

Серіктес жаңалықтары