Алдан СМАЙЫЛ: ЖАҢА ТОЛҚЫНДЫ ҰЛТТЫҚ НАМЫС ШЫҢДАЙДЫ
Алдан СМАЙЫЛ: ЖАҢА ТОЛҚЫНДЫ ҰЛТТЫҚ НАМЫС ШЫҢДАЙДЫ
ҚР Парламентi мәжiлiсiнiң депутаты Алдан Смайыл Парламент мiнберiнде халық мүддесi, ұлттық сана, әдебиет пен мәдениет төңiрегiнде келелi әңгiмелер қозғап жүрген азаматтарымыздың бiрi. Белгiлi қаламгердi халықпен байланыстыратын да, халықпен жақындастыратын да осы қыры болса керек. Әдебиеттiң ауылынан алыс кете алмайтын қаламгерге мұңын шағып, проблемасын қозғап, туған тiлiнiң, әдебиетiнiң жырын айтып келетiндер де халықтың өз өкiлдерi. Бiздiң де депутатпен әңгiмемiз "қара қазан, сары баланың" қамынан басталды…
– Алдан аға, жақында Алматы облысындағы Тұздыбастау ауылында екi бiрдей бала өзiн-өзi асып өлтiрдi. Мәселе, олардың қандай жағдайлармен асылып өлгенiнде емес, елiмiзде қазiр өз-өзiне қол жұмсау сияқты фактiлер жиiлеп кеттi. Бұл қоғамның бүгiнгi көрiнiсiн көрсетедi деп ойламайсыз ба?
– Қоғам дегенде, оны жеке дара адамның өмiрiнен бөлiп алып қарауға болмайды. Жалпы, қоғамды адамның өзi жасайды. Адамың қандай, өмiр сүрiп жатқан азаматтардың деңгейi қандай, олардың ой-өрiсi, олардың айналаға деген көзқарасы қандай, сенiң қоғамың да соған қарап қалыптасады. Қоғам адамды тәрбиелейдi дегенге өз басым келiспеймiн. Бiз өзiмiзге лайық қоғамды өзiмiз құруымыз керек. Шындығын айтайық, бiз рухани өмiрiмiзде осындай қоғамды құра алмай жатырмыз. Бiз айналамызда болып жатқан өзгерiстерден көш кейiн қалып қойдық. Бiз әлемдi танудан кенде емеспiз. Мәселен, осы Астананың өзiнде жиi-жиi әлем деңгейiнде рухани конференциялар, форумдар өткiзiп жатырмыз. Бiрақ, сол әлем жаңалықтарының, “ол ақпараттық бола ма, ол саяси бола ма, ол рухани бола ма немесе мәдени бола ма, оның бiздiң қазақ қоғамына әсерi қандай?” деген сұраққа толық жауап бергенiмiз жоқ. Кеше Кеңестер одағында Ресей мәдениетiн айыптадық. "Бiздiң дәстүрiмiз белгiлi бiр деңгейде орыстанып бара жатыр, бiз арақ iшудi көбейттiк, қыздарымыз жеңiлтек болды, өзге ұлтқа тұрмысқа шықты" деген айыптауларды жиi айттық қой. Ендi олардың бәрi әшейiн дүние болып қалды. Қазiргi қазақ қоғамында Еуропаның да мәдениетi, Қытайдың да мәдениетi келiп сiңiп жатыр, өзiмiз араласып жүрген елдердiң бәрiнен де бiрнәрселер алып жатырмыз және олар әкелiп жатыр. Мұның барлығының келуiнiң негiзгi жолы – ақпарат. Интернетке кiрдiк, қазiр бүкiл үйде кабельдiк дүниелер сайрап тұр. Әлемде не болып жатқанының бәрiнен де хабардармыз. Олардың көрсетiп жатқан фильмдерiн де көремiз. Солардың iшкенiн iшiп, кигенiн киiп жүрмiз. Мәселен, менiң үстiмде тұрған киiмiмде бiрде-бiр қазақ киiмi жоқ. Шаш қоюым да қазақша емес, тiптi сөйлеу мәнерiм де бұрынғы қазақтiкi емес. Яғни, менiң мiнез-құлқымда көптеген өзгерiстер бар. Ал, ендi соның түпкiлiктi әсерi қандай болады? Дәл осы мәселенi зерттеп жүрген адамды да, эксперттi де көрiп жүргенiм жоқ. Рас, анда-санда зиялылар, қайраткерлерiмiз айтады. Оны Парламент Мәжiлiсiнiң қабырғасында жиi көтерiп жүрмiз. Бiрақ, соған қолданатын шарамыз жоқ. Қазiргi балалардың психологиясы, бiздi былай қойғанда, осыдан бес-алты жыл бұрынғы балалардың мiнезiнен өзгеше. Бұлар қай қоғамның балалары екенiн түсiнбейсiң? Қазақ қоғамының баласы емес, ол – анық. Жаңа қазақстандық қоғамның баласы дейiн десем, оған да ұқсамайды. Бiздiң ұстап отырған идеологиямыз ба дейiн десем, оған да келмейдi. Ол балалар не азиялық емес, не еуропалық емес, не шығыстық, не батыстық емес. Бiз осындай әлемге бет бұрып, кетiп бара жатырмыз. Мұның барлығын жаһандану процесi деп, соған аудара беремiз ғой. Мұның бәрi бiзге тосқауылсыз ағылып келiп жатқан ақпараттың әсерi. Белгiлi бiр уақытқа салып таразылайтын болсақ, бiр он минуттың iшiнде үш жарым миллиардқа дейiн ақпарат сiзге келiп, кетедi екен. Оны телевидение арқылы алуға да болады, интернет арқылы да алуға болады. Толып жатқан бiздегi мәдени ошақтары арқылы алуға да болады. Мәдени ошақтары дегенiмiз не? Мәселен, Астанада "Синема сити" деген театрлар болды. Қазiр аты өзгердi. Онда көрсетiлiп жатқан фильмдер баяғы бiз көретiн "Қыз Жiбек" пен "Қожа" емес. Олардың барлығы шетелдерде түсiрiлген фильмдер. Мысалы, Мұхтар Әуезовтың "Абай жолы" мен Бальзактың романының екеуiнiң арасында үлкен айырмашылық бар ғой. Бальзак өзiнiң французының псиологиясымен, мiнез-құлқымен, француздық дәстүрiмен жазып отыр, Мұхтар Әуезов қазақша алаштық дәстүрмен жазып отыр. Екеуiнiң беретiнi де екi түрлi. Менiң әкем мұғалiм болды. Сол әкелерiмiз Агата Кристидiң, Джек Лондонның шығармаларын оқытудың өзiнен бiздi бездiруге тырысатын. Қазiргi балалардың оқып көрiп жатқандары ол кiтаптардың деңгейiнен де асып кеттi. Бұл үрдiс Астанада, Алматыда, облыс орталықтарына дейiн дендеп енiп кеттi. Кез келген супермаркеттердiң iшiнде компьютерлiк клубтар жұмыс iстейдi. Тiлi шыққан баладан бастап, мектеп бiтiрейiн деп отырған жасөсiпiрiмге дейiн, сол клубтарда отырады. Онда не көрсетiп жатыр?! Бiр рет сонда көрсететiн ойындарды әдейi барып тамашаладым. Олар зомбилер, бiрiнiң етiн бiрi жеп жатқандар, кiсiнiң басын шауып жатқандар, ылғи осындай жыртқыштық фильмдер. Үш рет бардым. Үшеуiнде де балалар толып отырды. Басшыларымен де сөйлестiм. "Лицензияларың бар ма?" деп сұрасам, "жоқ" дейдi. Мұның бәрiн қайдан алады? Айтпайды. Сол клубқа бiр рет барған баланы қайта шығару қиын. Жаңағы өзiң айтқан балалар туралы да теледидардан көрдiм. Олардың өлiмiнiң анық-қанығын Iшкi iстерде iстейтiндер анықтай жатар. Менiң анық бiлетiнiм, жаңағы мен айтқан ақпараттық дүниелердiң әсерi көптеген мектептерiмiзде көрiнiс тауып жатыр.
– Балалардың ғана емес, үлкендердiң де өмiрден баз кешуi, қиындыққа қарсы тұра алмауы, тағдырына қарсылықсыз болуының салдарлары ше? Сәл қиындық көрсе, мүжiлiп, өзiн-өзi құртуға дайын тұратын адамдар легi пайда болған сияқты. Ол да қоғамға байланысты ма, әлде адамға ма?
– Мұның бәрi бүгiнгi қоғамда, яғни қазiр пайда болған дүние деп айтуға болмайды. Адамның психологиясының өзгеруi, әркезде де болып тұрған. Сыртқы әсердiң күшi де болуы мүмкiн. Мәселен, мен Жезқазған облысының Жаңарқа ауданында туып-өскен адаммын. Бiздiң жанымыздағы Бетпақдалада полигон болды деп естiдiк, өзiмiз көргенiмiз жоқ. Жетпiсiншi жылға қарай, ай-шай жоқ, аман-есен жүрген, он жетi мен жиырма бестiң арасындағы қыз-жiгiттердiң өзiн-өзi асып өлтiруi жиi болды. Мен бұған сол кездегi қоғамды немесе адамдардың психологиясын айыптай алмаймын. Экологияның, полигондардың әсерi болуы мүмкiн. Әрине, ол кез бен қазiргi күндi салыстыруға келмес. Қазiр бiз нарық заманында өмiр сүрiп жатырмыз. Әрбiр адам өзiнiң тағдырына өзi жауап беретiн болды. Кеңес кезiнде сенi жұмыссыз отырғызбайтын. Саған мiндеттi түрде жұмыс тауып беретiн. Кеңес кезiнде бай адам болған жоқ, бiрақ әрбiр отбасы өзiнiң бала-шағасының iшiп-жемi үшiн қызмет еттi. Балалары ертең бiлiм алмай қалады деп қиналған жоқ, жұмыссыз қалады деп уайым да шеккен жоқ. Яғни, мемлекет сенiң тағдырыңа толық жауап бердi. Қазiргi нарық заманында, әр адам өзiнiң тағдырына өзi жауапты. Оған ешкiмдi айыптауға болмайды. Демек, адам өмiрдегi қиындықтармен жеке қалып отыр. Сен үшiн басқалар күреспейдi, өзiң күресуiң керек, өзiң қиындықтарды жеңуiң керек. Күреске дайын емес адамдар әлгiндей әрекеттерге барады. Қиындыққа шыдай алмайды, төзiмдiлiк жоқ. Жасыратын ештеңесi жоқ, қалаларға қаншама адамдар келiп жатыр. Құрылысқа тұрады, тұратын үйi жоқ. Күндiз-түнi құрылыста, жалақысын уақтылы берiп тұрса жақсы. Ауылға барайын десе, ауылда жұмыс жоқ. Қайтып баруға арланады. Тапқан-таянғанының жартысынан көбiн отбасына жiбередi. Осындай тұрмыс белгiлi бiр уақыттардан кейiн адамды қажытуы мүмкiн. Бұл да әр адамның iшкi қуатына байланысты. Қиындықты көтере алмай, ажырасып кетiп жатқандар да қаншама. Жаман жолға түсiп жатқандар да кездеседi. Бұл жерде қоғам туралы айтуымызға болады. Қоғам дәл солай болды екен деп, заманға иленiп кетпей, соны қалай жеңiп шығуды әрқайсымыз ойлануымыз керек. Осындай деңгейге ешқайсымыз да бiрден жеткен жоқпыз. Қазiр "пәтерсiз жүрмiз" дейдi. Кешегi Кеңес кезiнде оқу бiтiргеннен кейiн мен де отбасыммен он бiр жыл пәтерде жүрдiм. Он бiр жыл кiсiнiң үйiн жалдадым. Он бiр жылдан кейiн ғана қолым бiр бөлмелi үйге әрең жеттi. Солай болды екен деп, өмiрден баз кешiп кетуiме бола ма? Ол кездегi қиындықтар туралы айтпаймыз да, оның бәрiне бiз табиғи заңдылық деп қарадық. Өйткенi, бiздiң қатарларымыздың бәрiнiң де жағдайы солай болды.
– Бiрақ, сiздерде бiр үмiт болды ғой.
– Иә, әйтеуiр пәтерсiз қалмайтынымызды бiлдiк. Оқу бiтiрдiм. Ақмола облысына жолдама бердi. Ақмолаға келген кезiмде жұмысым дайын тұрды.
– Жаңа ақпараттық диверсия туралы айта кеттiңiз. Жалпы, сырттан ағылып келiп жатқан ақпаратқа қашан тосқауыл қоямыз?
– Тосқауылды қоюға бiз мiндеттiмiз. Демократия деген дүниенi кейбiр зиялы азаматтарымыз болсын, басшылық қызметте жүрген азаматтарымыз болсын, менiң ойымша, дұрыс түсiнбейдi. Бiзге демократияны үйретiп жатқан Еуропа мемлекеттерiнде осындай ақпараттарға тосқауыл қоятын заңдар бұдан жиырма-жиырма бес жыл бұрын қабылданған. Мәселен, Италияда 1993 жылы бұқаралық ақпарат құралдарының балаларға зияндылығы туралы заң шыққан. Ол заң бойынша, ел жатқанға дейiн атыс-шабысы бар фильмдер көрсетiлмейтiн болыпты. Эротика, порнография балаларға көрсетiлмейдi. Осындай заң Австралияда шықты. Балаларды зиянды ақпараттан қорғайтын арнайы комитет Францияда да құрылды. Тiптi, АҚШ-тың өзiнде 1954 жылы Конгресте қаралып, арнайы шешiлген болатын. Бiзге келiп жатқандардың көбi, жасырын дүниелер. Олардың жасырын түрде шығарып, осындай дамушы немесе артта қалған елдерге бизнес жасау үшiн шығарылып жатқан арзанқол дүниелерi. Голливудтың түсiрiп жатқан фильмдерiнiң бәрiнде идеология бар. Әлемдiк кинофильмдердiң стандартына сәйкес келетiн, көркемдiк деңгейi биiк шығармалар. Кореяның, Түркияның фильмдерiн өздерiңiз бiлесiздер. Кореяның бiр фильмiн көрiп жүрмiн. Сонда бiр сатқын тағы бiр опасызға айтады: "Ей, екеумiздiң осы сатқындығымыздан отанымызға бiр қауiп төнедi ғой, қояйық" дейдi. Көрдiңiз бе, бұл опасыздың айтып отырғаны. Айта берсең, кiнәлi боласың, "Қазақфильм" түсiрiп жатқан фильмдер қайда кетiп бара жатыр? Сыртқа жалаң елiктеуден туған дүниелер. Классикалық фильмдердiң деңгейiнде көркем дүние жасайтын режиссерлер жоқтың қасы.
– "Қыз Жiбектi", "Атаманның ақырын", "Менiң атым Қожаны" түсiрген шақта кеңестiк идеология дүрiлдеп тұрды. Цензураның жайы тағы мәлiм. Бiрақ, соған қарамастан жақсы дүниелер өмiрге келдi. Қазiр бiзде мүмкiншiлiк те бар, демократия да бар, ендеше неге ұлттық дүниелер түсiрiлмейдi?
– Бұл режиссерлердiң деңгейiнiң төмендiгiнен. Бұған мен басқа ешнәрсе айта алмаймын. Олардың қабiлетi жетiп тұрса, бiрнеше сериалды қазақтың тарихын неге түсiрмейдi?! Абылай туралы кино сериалдар неге шықпайды?! Тiптi, дайын тұрған Есенберлиннiң "Көшпендiлерiнiң" iзiмен тарихи кино неге түсiрмеймiз немесе қазақ қоғамының проблемалары айтылатын фильм неге жасамасқа?! Қазiргi дүниелердiң көбi Ресейдiң ортанқол дүниелерiнен де төмен. Кейде мен қазiргi келген жаңа толқынның бiразы ұлттық дәстүрден, ұлттық мәдениеттен қол үзiп қалған адамдар шығар деп қорқам. Сенiң ар жағыңда ұлттық намысың, ұлттық сезiмiң қайнап жататын болса, өз тарихыңды қанып оқыған болсаң, дәстүрiңдi жақсы бiлетiн болсаң, сен ондай жақсы дүниеге бармай тұрмайсың.
– Режиссерлердiң деңгейiнiң төмендiгi далада емес, қалада, яғни асфальтте өскендiгiнде емес пе?
– Солай болатын болса, оған көзiмiз жеткен болса, онда Мәдениет министрлiгi ұлттық бағыттағы режиссерлердi өздерi тәрбиелеп, өздерi дайындауға кiрiсу керек. Мысалы, талантты жастар бар, жоқ емес. Оларды осыған икемдеу керек. Соларға жағдай жасап беру керек. Бiзде жазушыларымыз да жетерлiк. Олардың шығармаларының iшiнде киноға сұранып тұрғандары да табылады. Бiзге "материал қайда?" дейдi. Материалдың бәрi сонда жатыр. Ресейдiң кинофильмдерiнiң көбiн көрiп жүрмiз. "Пәленбайдың романы бойынша, түгеннiң повесiнiң желiсi бойынша" деп түсiрiп жатыр. Шерхан Мұртаза Тұрар Рысқұловты жазды, Мұхтар Мағауин "Аласапыранды" жазды. Әбiш Кекiлбаев "Үркердi" жазды. Одан артық сюжет, одан артық оқиға, одан артық тарихи шындықты айтып беру қиын. Тек, соны зертте де, киноға айналдыр. Ресейде киноиндустрия мынадай құрылымда жасалынған. Бiрiншi, сол Ресейде бар әдебиеттi зерттейтiн бiр топ бар. Бүкiл ақын-жазушылардың шығармаларын жинап алады да, соның тарихын бiр бөлек, басқаларын бiр бөлек зерттейдi де, киноға келетiнiн бөлектеп жинап алады. Екiншi бiр топ бар, ол – киносценарийстер. Олар тапсырма бойынша сценарий жазумен айналысады. Үшiншiсi, режиссерлер. Дайын сценарийдi режиссер алады да түсiруге кiрiседi. Одан кейiнгi топ – менеджерлер. Менеджерлер фильм түсiрiлiп жатқаннан бастап, оны қайда, қай жерге таратуды ойлайды. Осылай үздiксiз бiр процес жүрiп жатыр. Бiзде ол жоқ. "Махамбеттi" түсiрдi, шықпады. "Бiржан салды" түсiрдi, бiреулер мақтайды, бiреулер аспандатып жүр. Бiрақ, сол фильмдi Ақселеу Сейдiмбек марқұмның көзi тiрiсiнде, Қойшығара Салғара, Төлен Әбдiк, төртеумiз барып көрдiк. Ешқайсымыздың көңiлiмiзден шыққан жоқ. Ұлы тұлғаларға бару үшiн оларды әбден зерттеу керек. Сен оларды түсiру үшiн, тек өнерiн алсаң, олардың бүкiл образын шығара алмайсың. Абай, Махамбет, Бiржан, Ақан – олар халықтық тұлғалар. Сен режиссер ретiнде халықтың рухани көсемi, рухани жетекшiсi болғандығын қоса шығаруың керек. Көбiнесе, бiзде осы жетпей жатады.
– Бiздiң режиссерлерiмiздiң бұған айтар уәжi де дайын. Олар өздерiнiң "Мұстафасын", өздерiнiң "Абайын" түсiретiн сияқты…
– Өзiмнiң "Абайымды" дегенде, Абайды өзiң қаншалықты түсiндiң, сол деңгеймен ғана өлшейсiң. Мен Абайды толық түсiнуiм мүмкiн, ендi бiреу Абайды тереңiнен, жан-дүниесiмен бiрге түсiнуi мүмкiн. Ендi бiреу Абайды жарым-жартылай түсiнсе, ендi бiреу шала-шарпы түсiнуi мүмкiн. Сол шала-шарпы түсiнген адам "Менiң Абайым" осы деп, өз талғамымен, өз көзқарасымен Абайды жасаса не болады?! Абай – бiреу-ақ. Абайды тұтас тану керек, Абайды тұтас шығару керек, оған қабiлетiң жетпесе, ол тақырыпқа барма?! Менiң "Мұстафа Шоқайым" дейдi. Мұстафа Шоқайды мен осылай таныдым деп, оны Алашордаға қарсы шығаратын болсақ, онда не болады? Қазiргi Алашорданы бiлмейтiн жаңа толқынның өкiлдерi келiп, “менiң Мұстафам мынау” деп, өзiнiң шала-шарпы түсiнiгi бойынша әңгiме жазатын болса, солай кино түсiретiн болса, онда не болғаны?! Олар халықтың адамдары, халықтың асылдары. Сондықтан, халықтық деңгейде ғана түсiресiң, басқаша деңгейде түсiруге жол жоқ, болмайды да.
– Ұлттық дүние тудыратын режиссер болу үшiн не қажет?
– Қазiр кинода да, әдебиетте де бiр ағымдар пайда болды. Жалпы, бұл музыкада да бар. Шетелде ескiрiп кеткен әдiстер бар ғой толып жатқан, төңкерiстен кейiн, большевиктiк Ресейдiң алғашқы кезеңдерiнде Маяковскийлерде футуристiк ағымдар болды. Онан кейiн, Хрущевтiң кезiнде батыстық абстракционизмге кеткендер болды, постмодернизм дедi. Бұлардың ешқайсысы да батыста қабылданбаған дүниелер. Бүкiл әлем мойындаған әдебиеттi – классикалық әдебиет деймiз. Классикалық әдебиеттiң қалыптасқан идеологиясы, қалыптасқан кәсiбi бар. Оған қалыптасқан әлемдiк көзқарас бар. Ол – Абай, ол – Мұхтар Әуезов, ол – Бальзак, ол – Хемуэнгуй, ол – Гете, осылай тiзiп кете беруге болады. Ал осындай классикалық дүние тудыра алмайтын адамдар өздерiнiң қабiлетсiздiгiн әлгiндей әдiстермен жасырған. Сiз "Абай жолын" жаза алмайсыз, ендi не iстеуiңiз керек? Өзiңiздiң қабiлетiңiзге лайықты келетiн әдiстi тауып аласыз. Толып жатқан ию-қию әдiстердiң бәрi, менiң көзiм жеткен нәрсе, қабiлетсiздiктi жасырудың оңай жолы. Қазiр кейбiр әдебиетшiлер: “Адамды суреттеудiң керегi не, сөзбен суреттеудiң керегi қанша, адамның iшiн қазудың қажетi не?” деген сияқты әңгiмелер айтып жүр ғой. Өмiрдiң негiзгi алғышарты осы емес пе? Өмiр әуелi сезiмге әсер етуi керек. Өмiр – хақ, өлiм – хақ. Осыны осылай салдыр-күлдiр айта салғаныңмен, ешкiм түсiнбейдi. Өмiр деген не екенiн, өлiмнiң не екенiн Мұхтар Әуезовше немесе Мұқағалише тебiрентiп айтып бершi. Адамның жан-дүниесiн музыкада Нұрғиса Тiлендиев немесе Тәттiмбетше, Шәмшi Қалдаяқов сияқты мөлдiретiп, әуендетiп бере аласың ба? Ал, ендi осыны жасай алмаған адам музыкада тарс-тұрс бiрдеңенi ойлап табуы мүмкiн. "Масс медиа, масс музыка" дейдi. Яғни қалың тобырға арналған, бiр рет қолданылатын шприцтер сияқты дүниелер қаптап жүр.
– Мұның сыры қабiлетсiздiк және ана тiлiн бiлмеуде жатқан жоқ па?
– Тiлдi бiлмей-ақ керемет дүние жасауға болады деу дарынсыздықтың салдары. Гетенiң айтатыны бар: "Таза ештеңе iстемеу зиянды емес, бiрақ, өзiң қабiлетiң жетпей тұрып, бiрдеңе iстеу зиянды". Яғни адамзаттық құндылықты құрту болып табылады. Сол толып жатқан музыка саласында адамзат жаратылғалы берi болып келе жатқан жанрлардың қайсысы өмiршең болды, соны таңда…
– Сiз айтып отырған бұл проблемалар бүгiнгi жас дарындарымыздың, жас қаламгерлерiмiздiң бойынан көрiнiс тауып отыр ма?
– Бәрiнде емес. Қазiргi жастардың әдебиетi туралы айтсақ, қазiр проза кенжелеп қалды. Жастардың iшiнде прозаға барып жүргендер аз. Оның да өзiндiк себебi бар, прозаның қара жұмысы көп. Ойлануды, толғануды қажет етедi. Ал, поэзияда өте дарынды жастарымыз бар. Олар қазақ тiлiн бiзден артық меңгерген. Әттең не керек, сол жастардың шығармаларын өз деңгейiнде насихаттап, елге таныта алмай жатырмыз. Бiз, көбiнесе, жастарға жол бермей жүрмiз. Кiтап дүкенiне барыңызшы, Совет Одағы кезiнде том-том болып, қайта-қайта шыққан дүниелер тағы қайта басылып, кiтап дүкендерiнiң сөресiнде лықып тұр. Авторларының аттарын айтпай-ақ қояйын, ананың-мынаның табалдырығын тоздырып, тықпалайды, сосын шығартады. Қазiр көп томдық деген қаптап кеттi. Мысалы, менiң үйiмде қазақ ақын-жазушыларының барлық шығармалары тұр. Оны қайтадан жиырма-отыз томдық етiп шығарғанда не болады?! Мәселен, Ғабит Мүсiрепов өзiнiң көзi тiрiсiнде үш томдығын ғана әзiрлеп шығарып кеттi. Сол Ғабеңнiң бүкiл шығармасын жинасаңыз, елу томға жетуi мүмкiн. "Неге сөйтпеймiз?" деген ой келедi маған. Әлгi томдардың орнына жастардың жақсы дүниелерiн шығарайық. Әдебиет үшiн керегi осы. Қазiр кiтап оқуға адамның қолы тие бермейтiн заманда әдебиеттi де осы заманға бейiмдеу керек. Кiтап оқитын уақыт жоқ. Менiң уақытым болса, жатып алып оқитын едiм. Мен әдебиетшi болғаннан кейiн оқимын, қалған адамның уақыты жоқ. Батыста бiр беттiк, жарты беттiк роман дегендер бар. Олардың бәрi бекерден бекер шыққан жоқ. Өйткенi, уақытты өте бағалайтын ел ғой. Ал, бiздiң қазiргi алпысқа келген, алпыстан асқан жазушыларымыздың алдында ендiгi үлкен мiндет бар. Бiз өз тарихымызды көркем әдебиетте жасай алмаған елмiз. Кешегi кезде оны бiзге айтқызған жоқ. Бiздiң бүкiл тарихымыздың көркем философиясын көркем әдебиетте жасауымыз керек. Басты парызымыз да осы, бiздiң алдымыздағылар жаза алмай кеткен дүниелердi жазып қалдыруымыз керек. Егер оны бiз жасай алмай кетсек, ары қарай ешкiм жасай алмауы мүмкiн.
– Жазушылардың көркем әрi тарихи дүниесiне тарихшыларымыздың көңiлi толмай жатады. "Ауытқулар болады, тарихи шындық бұрмаланады" деген сияқты пiкiрлер айтылады.
– Тарихшылар әдебиетшiге ғана емес, бiр-бiрiне қарсы шығып жатады. Өйткенi, тарихтың шындығын дәл сол кездегiдей айтып беру, дәл сол күйiнше көрсету мүмкiн емес. Қазiр қолымыз ұзарғаннан кейiн, Қытайдың архивiнен, Ресейдiң архивiнен, өзге де елдердiң архивiнен алып, "Мәдени мұра" бойынша, том-том кiтаптарды шығардық қой. Солардың өзi жүз пайыз дұрыс емес. Қытай тарихшылары өздерiне бейiмдеп жазып кеттi. Қытай тарихшыларымен грек тарихшыларының тарихи жазбаларын салыстырып қарасаңыз, айырмашылық көп. Орыс тарихшылары бiздiң тарихымызды бiрнеше рет қайта өңдеген. Сондықтан, олардың архивтерiндегi дүниелерге сын көзбен қарауымыз керек. Бiрақ, әдебиет деген тарихи фактiнi сол күйiнде жазу емес, сол кездегi тарихи оқиғаның мәнiн көркем сөзбен ашып беру. Көркем сөзде тарихи дерек өзгермей тұрмайды, тек тарихи шындықтан ауытқымау керек.
– Әуезов бүгiнгi қоғамда дүниеге келер болса, "Абай жолын" мүлдем басқаша жазар ма едi?
– Мiндеттi түрде. Өйткенi, кеңестiк идеология қолын байлаған кiсi ғой. Мұхтар Әуезов көзi тiрi болатын болса, қолынан келетiн ақын-жазушыға тарихты қайта жазып шығуға мiндеттер едi, әрi ұйытқы болар едi. Тарихи дүниелердiң көбi академиялық стильмен жазылғаннан кейiн, екiнiң бiрi оқымайды. Оқыған күнде де түсiнбейдi. Тарихи оқиғалардың өзiн көркемдендiру керек. Бiздiң тарих халықтың жадында, халықтың санасында қалу керек. Көркем әдебиетке айналдыру сол үшiн қажет. Ресей қазiр осыған көп көңiл бөлiп жатыр. Тiптi, Колчак туралы керемет фильм түсiрiп шығарды. Не үшiн жасап жатыр?
– Бұл дүниелердi кiмдер жазатын болады? Әлi де аға буын ақын-жазушыларымызға үмiт артатын боламыз ба?
– Аға буын өкiлдерiмiздiң парызы осы. Өйткенi, олардың қолында материалдар бар. Олар нағыз қазақы тәрбие алып өскен адамдар. Бұл жерде материал табу қиын емес, мәселе оған ұлттық көзбен қарап, ұлттық сөзбен бейнелеп, ұлттық махаббатпен алып шығу. Тарихи қайраткерге, тарихи тұлғаға деген ұлттық махаббатың болғанда, жақсы дүние шығады. Бұл махаббат бiздiң замандастарымызда бар. Пайдаланып қалуымыз керек деп отырғаным сондықтан. Жас буын тарихқа қанғанша, оның ұлттық мәнiн сезiнгенше, түсiнгенше, ұлттың адамы, перзентi ретiнше сiңiргенше, көп уақыт кетедi ғой.
– Билiк пен халықтың арасындағы ортақ дәнекер – зиялы қауым өкiлдерi. Ал, Парламент мәжiлiсiнiң мiнберiнде отырғаннан кейiн, сiзге арыз-шағым айтып келетiндер көп пе?
– Жеткiлiктi. Хаттар да келiп жатады. Өзiмiз де ауылдарға жиi шығып жатамыз.
– Олардан келiп түсетiн арыз-шағымдардың көбiнiң көтеретiн мәселесi қандай?
– Өзiме айтылып жатқан ұсыныс мәселелердi үш топқа бөлiп қарауға болады ғой деп ойлаймын. Бiрiншi, тiл мәселесi. Мен жазушы болғаннан кейiн бе, тiл мәселесiмен көбiрек айналысып жүргеннен кейiн бе, қазақ тiлiнiң мәселесi туралы көп айтылады. Соған ықпал етудi сұрайды. Екiншi мәселе, жұмыссыздық. Сосын, тағы бiр айтатындары, қазақ қоғамының ертеңi. “Бiз өз дәстүрiмiздi қалай сақтап қаламыз?” дегендi айтады. Киноға қатысты сауалдар да көп қойылады. “Ұлттық тамырымыздан ажырап қалмаймыз ба?” деген сауал тастайды.
– Сiздiң оларға айтар жауабыңыз қандай?
– Әрине, бiз ертең жойылып кетемiз деп айта алмайсың, олай айтуға да болмайды. Президентiмiз де тiл мәселесi туралы үнемi айтып та келедi. Кеше ассамблеяда да айтты. Оны кiм iстейдi? Тиiстi министрлiктер орынсыз жалтақтайды. Осының бәрiн түсiндiресiң. "Ұлттық намысыңды, ұлттық дәстүрiңдi өзiң қадiрле, тiлiңдi өзiң қорға" дегендi айтамыз. Кино түсiрiп жатқан режиссерлерiмiз ұлттық дәстүрiмiздi қадiрлеп отыр ма, олардың көбi қазақ қой. "Келiндi" түсiр, "Қайрат девственниктi" жаса" дедiк пе? Бәрiнiң режиссерлерi, сценарийстерi қазақ. Олардың ұлттық намыстары қайда, ұлттық дәстүрге деген сүйiспеншiлiгi қайда? Оларды қалалық, асфальтте өскен деп бөлуге болмайды, ол да қазақтың өкiлi ғой. Мен солардың бойында ұлттық қан жоқ дегенге сенбеймiн, бар. Осыны айтып түсiндiресiң. Қазақ өзiнiң қай дәстүрiн сақтап отыр? Қыздарымыз қайда кетiп бара жатыр? Оған қоғам кiнәлi ме? Қоғам кiнәлi емес. Оған заман да, ауыртпалық та кiнәлi емес. Жастар бұзылып кететiндей, қиын заман жоқ. Осының барлығын, ұлт болып тыймасақ, бiзге полицей тыйып бермейдi. Ұлттың өзi күресу керек. Ұлт өзiнiң ұрпағына өзi ие болуы керек. Барлығына шектеу қоятын, бәрiне қадағалау жасайтын қазақтың өзi. Мемлекет саяси идеологияңды айқындап бередi, мемлекет сенiң экономикаңа жауапты. Рухани өмiрiңе де жауапты. Бiрақ, мемлекет деген абстрактiлi ұғым. Мемлекеттiң иесi кiм? 0л – халық. Мемлекеттi құрып отырған кiм? Ол – қазақ ұлты. Ұлт пен халықтың екiншi синонимi – мемлекет деген сөз. Сондықтан, өзiмiздiң дәстүрiмiзге де, тiлiмiзге де өзiмiз ие болуымыз керек. Мен сiзге айтайын, менiң жас кезiмдегi шалдармен, қазiргi шалдарды салыстыра алмайсың. Бұрынғы уақытта пайғамбарлық деңгейдегi ақсақалдарымыз болатын. Қазiргi ақсақалға қарасаң, мүлдем басқа.
– Дұрыс қартая алмай жатырмыз ба?
– Ащы шындықты айтайын, кейде мен ұялам. Бiр қариялар отырып, немересiмен жасты қыздарға әзiл айтады. Ақсақалдық дегенiмiз осы ма? Бұрын студент болып, ауылға барсақ, ақсақалдар жаппай үйiне қонаққа шақырып, ақсақалдық жол-жоралғысын жасайтын. Ақылын айтатын. Келелi әңгiмелер қозғайтын, сенiң жақсы адам болуыңа әсерiн тигiзетiн. Содан кейiн, сол адамдардың алдында өзiңдi борыштар сияқты сезiнетiн-тұғынсың. Мiне, осындай ақсақалдық дәстүр жойылып барады. Дұрыс қартая алмай жатырмыз.
– Өткенде жас қаламгерлердiң форумында ұлттық энциклопедия жасау қажеттiгi туралы әңгiме қозғаған едiңiз.
– Бiзге ұлттық энциклопедияның теленұсқасын жасау керек. Неге десеңiз, ол көзбен көретiн энциклопедия. Мәселен, Аңырақай шайқасы делiк. Соның көп дүниесiн зерттеп, камераға түсiрiп, елге көрсетуiмiз керек. Сосын бiздегi көзi тiрi тұлғаларымыздың тiрi бейнесiн алып қалуымыз қажет. Кешегi Ғабең, Мұхаңдарды көрсеткенде бiр дүниенi айналдырып бере бередi. Одан басқа, көрсететiн ештеңе қалмаған. Қазiр Әзiлхан Нұршайықов аға тоқсанға келiп отыр. Әбiш Кекiлбаев, Әбдiжәмiл Нұрпейiсов, Фариза Оңғарсынова, сол сияқты тағы басқа ақын-жазушыларымыздың бәрiн бүгiн түсiруiмiз керек. Ертең iздеймiз ғой соларды. Солардың бәрiнiң тiрi бейнесiн алып қалмасақ болмайды. Өмiр болған жерде қаза болады. Бәрiмiз де бұ дүниеден кетемiз. Ол тiрi әңгiме ғой. Қағазға түсiрген дүниеден гөрi, дауыспен жазылған дүниенiң әсерi күштi болады. Техниканың бар кезiнде, осының бәрiн алып қалатын болсақ, ол үлкен олжа. Бiз архивтен ақсап жүрген халықпыз. Ресейдiң документалистерiне таң қалам. Анау Николай патшаның өзiн сол кезде қалай түсiре берген? Тарихи деректi фильмдерiн берген кезде бәрi жүр. Тiптi, белгiсiз актерлерi өлiп қалса, соның өзiн жан-жақты бередi. Рухани байлық дегенiмiз осы. Бiзге осындай рухани байлық қажет.
Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА
