Қазақ киносы: ЖЕҢIСТЕР МЕН ЖЕҢIЛIСТЕР
Қазақ киносы: ЖЕҢIСТЕР МЕН ЖЕҢIЛIСТЕР
Қазақ киносы десе, бiрден көз алдымызға "Қыз Жiбектi" немесе "Менiң атым Қожаны", тiптi болмаса, "Алпамыс мектепке барады" мен "Тақиялы перiште" оралады десек, кейбiр оқырман ренжитiн де шығар. Рас, қазақ киносының алтын ғасыры саналатын 60-жылдар бiздiң кино тарихымызға қайталанбас, құнды туындыларды алып келдi десек, артық емес.
Әрине, "Қыз Жiбек" те, "Менiң атым Қожа" фильмi де классикалық дүниелер. "Мұндай классиканы дүниеге әкелу жүз жылда бiр-ақ жүзеге асады" дейдi кейбiр мамандар. Жарайды, классикалық дүние тудыру қиын делiк, бiрақ, сарабдал оқырманның көңiлiнен шығар жақсы туынды соңғы он жылда дүниеге келдi деп сенiммен айта аламыз ба?
Рас, қазақ киносы соңғы бiрер жылда жемiссiз емес. Көп болмаса да, жылына бiрнеше фильмдер дүниеге келiп жатыр. "Қазақфильм" киностудиясының қазанынан қайнап шығып жатқан фильмдерi бар, жекеменшiк студиялардың түсiрiп жатқан фильмдерi бар, әйтеуiр, көрерменнiң назарына ұсынылып жатқандары едәуiр. Олардың бәрi талғамсыз, сапасы төмен деп бiржақты пiкiр айтуға тағы болмас.
"Сатайфильм" ұсынған "Рекетир", "Ағайынды" немесе "Адасқандар" фильмiн көпшiлiк жылы қабылдады. Қазақ өмiрiнiң сұрқай тiршiлiгi емес, бүгiнгi қоғамның кейбiр келеңсiз әрекеттерi бейнеленген фильмдер қазақ көрерменiнiң сұранысына ие болды. Демек, қазақ режиссерлерi жақсы фильм түсiре алады екен. Тек, оған фильм түсiретiндей мүмкiншiлiк болу қажет. Мүмкiншiлiк дегенiңiз, ең алдымен, қаржыға тiреледi. Жекеменшiк студия үшiн қыруар қаржыны табу оңай шаруа емес. Қыруар қаржы шығарып, жақсы фильм түсiрсе мақұл, егер олар көрерменнiң сұранысына ие бола алмай қалса, фильмге құйған қаржыңыз құмға сiңген судай болады. Нарық заңы қайтарымды ғана қажет етедi, қайтарым болмаған жағдайда, өзiңiз шығарған өнiмiңiзден көк тиындық пайда таба алмайтыныңыз сөзсiз. Бұл — бiр.
Екiншiден, кино өндiрiске шығарған туындыңыздың, яғни фильмiңiздiң қалың көрерменнiң көңiлiнен шығу қажеттiгiн де ойланған абзал. Сiздiң маңдай терiңiздi төгiп, дүниеге әкелген дүниеңiз қазақы көрермен көретiн фильм болмаса, тағы қасiрет. Олай болса, "еңбегiңiздiң еш, тұзыңыздың сор" болғаны.
Қалың көрерменнiң көңiлiнен шығатын фильм қандай болады? Әуелi осы сұраққа бас ауыртып көрелiкшi. Қазақ көрерменiне Қожадай кейiпкер қажет пе? Әрине, қажет. Дәл осылай болмаса да, ауылдың иiсiнен алыстап кетпеген дүние керек. Қазақы орта, қазақы таным-түйсiк, қазақы болмыс болмаған жерде, киноңыз кино болмайды. Қазақы түсiнiк дегенде, құрып жатқан ауыл, қирап жатқан мекеме, тозығы шыққан Мәдениет үйiн айтып отырған жоқпыз. Қазақы бояуынан ажырамаған қазақы қалып қажет бiзге…
Бiзде қазiр бәрi бар. Голливуд дейсiз бе, француздың көңiлдi комедиялары дейсiз бе, Болливуд дейсiз бе, Ресейдiң қаптаған өнiмi дейсiз бе, толып жатыр. Ауылдарды қайдам, қаладағы кинотеатр бiткен өзге елдiң өнiмiн көрсетуге "мәтiби". Оларды түсiнуге болады, Голливудтың өнiмi болмаса, кинотеатрлар өзiн-өзi ақтай алмайды. Қазақы көрерменге қазақтың фильмi жетпегендiктен, өзге елдiң "өнiмiмен" өзiн-өзi алдарқатады.
"Қазақфильм" киностудиясының президентi Ермек Аманшаев мырзаны да толғандыратын мәселе осы. Ол қазақ киноларының прокатқа шықпауы. Шындығында да, қазақ киносы өз көрерменiне жете алмай жүр. Осы күнге дейiн қазақ киносы өз көрерменiн жинай алған жоқ. Жинаған былай тұрсын, киностудияда түсiрiлiп жатқан фильмдердiң көбi өз көрерменiне жете алмады. Оның бiрiншi себебi, прокаттың жоқтығы болса, екiншi себебi, кинотеатрлардың көбiнiң жекеменшiкке өтiп кеткендiгi… Шын мәнiнде, бiздiң прокатта қазақ киноларына орын жоқ. Қазақ киносы мемлекет iшiндегi прокаттың 3 пайызын ғана құрап отыр. Мәселен, Үндiстан мен Өзбекстанда жағдай мүлде басқа көрiнедi. Себебi, оларда шетелдiң фильмдерiне шектеу қойылған. Мұндай шектеу жасау да қиын. Бәсекелестiк тұрғыдан, көп нәрсеге қол жеткiзу үшiн, өзге елдердiң сапалы дүниелерiн прокатқа шығару да қажет. Ол үшiн бiзге жақсы сценарий жазу керек сияқты. Жақсы сценарий болған жағдайда, жақсы фильм де дүниеге келедi. Ал, жақсы дүниенi прокатқа шығару да оңай…
Қазақ киносында тағы бiр проблема бар. Ол – шетелдерге елiктеушiлiк. Голливудтық стильмен немесе ресейлiк өнiмнiң көшiрмесiн қайталау арқылы қазақ киносын жасағысы келедi. Ұрып-соғу, қинау, үлкеннiң кiшiге озбырлығы, зорлық-зомбылық, қинау, азаптау, жоқшылық, түрлi мистикалық сарындағы фильмдердi түсiргiсi келедi. Бiрақ, олар оның қазақы қалыпқа көне бермейтiнiн ұмытып кете бередi. Қазақтың өзiне ғана тән бояуы, өзiне тән болмыс-бiтiмi бар. Барлық еуропалық елдерде де, Азия мен Еуропада да қазақ киносын құшақ жайып қарсы алып отырған ешкiм жоқ. Бiз өз көрерменiмiзге арналған, ұлттық менталитетке сай өнiм жасасақ қана ұтамыз.
Бiр кездерi, кино өнерiнiң майталмандарының бiрi Мәжит Бегалин: "Мен фильмдi өзiмнiң қазақ көрермендерiм үшiн түсiрем. Ең әуелi менiң фильмiмдi өз елiм қабылдауы керек. Содан кейiн өзге елдер мойындасын" деген пiкiр айтыпты. Соған қарағанда, қазақы көрерменге ұнамаған фильмнiң өзге елде неше жерден жоғары атақ алса да, бiр тиындық құны болмайтынын режиссер жақсы түсiнiп отыр. Сондықтан, қазақ киносы қазақ көрерменi үшiн түсiрiлуi қажет және әуелгi бағаны да беретiн қазақ көрерменi…
Өткенде Темiрбек Жүргенов атындағы Өнер академиясында қазақ киносы төңiрегiнде дөңгелек үстөл өткен едi. Дөңгелек үстөлге қатысқан белгiлi жазушы Смағұл Елубай: "Қазақ киносына қыруар қаржы бөлiнiп, жақсы құбылыс байқалып жатыр. Киноның негiзi ақшадан басталады. Ақшасыз ешкiм еш нәрсе түсiре алмайды. Егер қаржы бұдан да ары көбейе беретiн болса, онда жылына көптеген режиссерлер әртүрлi жанрдағы картиналар түсiрiп, жаңа қырынан ашылуға мүмкiндiк алар едi. Соның iшiнен әркiм қалағанын табады. Мысалы, түсiрiлген 19-20 фильмнiң барлығы болмаса да, жартысы сапалы болуы мүмкiн. Ал "шедевр" мұндай жиырма фильмнiң iшiнен шыға бермейдi. Ол – жүз жылда бiр туатын сирек құбылыс. Ал қалған фильмдер профессионалдық деңгейде болады. Егер әрбiр суреткер кейiпкерiнiң тереңдiгiне үңiлсе ғана, одан жақсы картина туады. Кейiпкер бiрiншi орынға шығып, оның ұлттық "менi" болса ғана, оны "ұлттық кино" деп атай аламыз", – деген едi.
Соңғы бiрер жылда түсiрiлген "Махамбет", "Келiн", "Бiржан сал", "Сталинге хат", "Ойпырмай", "Мұстафа Шоқай", "Қош бол, Гүлсары" және тағы басқа фильмдерiмiздiң қайсысының өн бойынан ұлттық "менiн" байқай алдық. Осылардың арасынан "Бiржан салдың" бойында ғана ұлтқа тән ерекшелiк байқалған сияқты. Мүмкiн, мен қателесермiн. Қалай десек те, көп фильмдердiң ғұмырлық емес, уақытша ғана туындылар екенiн мойындауымыз керек. Көркем туындыда ойдан құрастырылатын сәттер болады десек те, көрермендi алдай алмаймыз ғой.
Елбасымыз "Қазақфильмге" келген сапарында қазақ киносы жастарымызды отансүйгiштiкке, ұлтты сүюге тәрбиелеу керек дегендi қадап айтып едi. Келешек түсiрiлетiн қазақ киносының да өн бойында ұлттық рух, патриотизм болуы шарт. Сонда ғана, бiз кино арқылы өзiмiздi өзiмiз тәрбиелей аламыз. Қазақты ұлт ретiнде сақтаудың да алғышарты қазақ киносында жатыр. Қазақ киносын түсiретiн режиссерлерiмiз де әуелi осыны ескергенi ләзiм…
Дегенмен, соңғы уақытта қазақ киносында iзденiстер байқалады. Бiрақ, кемшiлiктер де жоқ емес. Осыған орай, бiрқатар зиялы қауым өкiлдерiнiң де пiкiрiн бiлгiмiз келген.
Сонымен, қазақ киносы туралы мәдениеттанушыларымыз не дейдi?
1. Патриотизмге тәрбиелейтiн қазақ киносын көрдiңiз бе?
2. Бүгiнгi қазақ киносының трагедиясы неде?
3. Қазақы рухты көтеретiн фильмдi түсiру режиссердiң бiлгiрлiгiн талап ете ме, әлде…
Ерлан САИРОВ, Мәдениет саясаты және өнертану
институтының директоры:<br>1. Кеңес кезiнде қазақ киносы бiраз жетiстiктерге жете бiлдi. "Атаманның ақыры", "Транссiбiр экспресi" тәрiздi кинофильмдер қазақтың мiнезiн, психологиясын жан-жақты ашып қана қоймай, нағыз патриот қандай болуы керек деген сұраққа тың жауаптар жасай бiлдi.
"Менiң атым Қожаның" өзi жас жеткiншектердi ауылды, кiшi отанға деген махаббат қасиетiн дәрiптейтiн фильмдердiң бiрi.
Өкiнiшке қарай, Кеңес дәуiрiнен кейiнгi қазақ киносын өзiмiздiң елiмiзде бiлмейдi. Бiрақ қазақ киносы жоқ болып кеткен жоқ. Осы уақыт арасында Абай Қарпықовтың "Фара", Серiк Апрымовтың "Үш ағайын" фильмi, Сатыбалды Нарымбетовтың "Лейланың дұғасы" кинофильмдерi халықаралық дәрежеде жақсы пiкiрлерге ие болған.
Бiрақ бұл фильмдерде қазақтың рухын көтеретiн, елiмiздiң тарихын дәрiптейтiн, қазақ мәдениетiн паш ететiн элементтер жоқтың қасы. Әрбiр фильм өз заманының айнасы тәрiздi, бұл туындылар елiмiздiң егемендiлiгiнiң бұғанасы қатаймай, қабырғасы бекiмей тұрып шыққан фильмдер, сол заманға сәйкес шыққан. Бiздегi киноның ең негiзгi проблемасы қазақстандық прокат жоқ. Сондықтан, көптеген фильмдер елiмiзде өзiнiң көрерменiн таба алмай жатады.
2. Трагедия деп айтуға негiз жоқ шығар. Ең негiзгiсi, жақсы менеджмент қажет. "Қазақфильмге" Аманшаев келгеннен берi қазақ киносының тағдыры берi қайтты деп айтуға бiраз негiз бар. Кино дегенiмiз бiр күннiң iшiнде түсiрiлетiн немесе қайтымды лезде беретiн немесе бiр адамның iстейтiн сферасы емес. Бұл жерде командалық рух керек. Аманшаев бiлгiр басшы ретiнде жақсы менеджерлердi киностудияға жия бiлдi. "Қазақфильмнiң" бүгiнгi қадамдары жақын арада елiмiздiң киносын халықаралық стандарттарға жеткiзуге мүкiндiк беретiн тәрiздi.
Бекмамбетов, Кончаловскийлердi бiздiң киноға тарту өзiнiң қорытындысын беретiн тәрiздi. Өйткенi, олардың бойында қазақтың табиғатын түсiнетiн кодтар бар, олар қазаққа тiкелей қатысы бар азаматтар. Сонымен бiрге дүниежүзiлiк кино индустриясының бағыт-бағдарларын еркiн меңгерген. Егер Елбасы "Қазақфильмге" барған кездегi айтылған жобалар iс-жүзiне асатын болса, қазақ мәдениетi халықаралық дәрежеде еркiн "адымдай" алатын болады. Бiрақ оған ең бiрiншi күш-жiгер, бiлiктiлiк қажет. Сонымен бiрге қоғамның қолдауы керек. Бiз барлығы жаман деген психологиядан арылуымыз керек. Алдында аты-жөндерi айтылған дүниежүзi киносының шоқжұлдыздарымен қатар, елiмiзде кино түсiрiп жүрген азаматтарды да қолдау керек. Жақында отандық продюсер Ернар Маликовтың басшылығымен "Обратная сторона" атты фильмнiң прокаты жақсы өтiп жатыр. Осындай өздерi қазақ киносына инвестиция салып жүрген азаматтарға мемлекет көмектесуi керек.
3. Бiлгiрлiк, сонымен бiрге қазақылық қажет. Бiздiң режиссерлердiң көпшiлiгi қалада тәрбиеленген "асфальт" азаматтар. Сондықтан, фильмдерiнiң көпшiлiгi өзiмiздiң ұлтты келемеждегенге ұқсап тұрады. Ұлттық психологияны түсiну үшiн ауылдан шығу керек. Бұл – аксиома.
Сәкен СЫБАНБАЙ, журналист, "Жұлдыздар отбасы" журналының
бас редакторының орынбасары:
1. Осы тақырыпта түсiрiлген "Көшпендiлер" мен "Сардарды" көрдiм. Бiрақ, екеуi де қазақ жастарын патриотизмге тәрбиелейдi деп айта алмаймын. Өйткенi, ниет, мақсат дұрыс болғанымен, соны iске асыруда бiраз жасандылық пен нанымсыздыққа ұрынған. Ал, көрермендi қазiр анау-мынаумен алдай алмайсыз.
Менiңше, патриотизмге тәрбиелеу тек әскери-соғыс немесе батырлар туралы тақырыппен шектелмейдi. Қазақ көрерменiнiң бойында "мiне, бiзде мынадай бар, мынадай бар!" деген ұлттық мақтанышқа жетелейтiн кез келген фильм жұртшылықты отансүйгiштiкке тәрбиелей алады. Ал, бiзде сондай фильм шығып жүр ме? Былтыр түсiрiлген "Бiржан сал" сынды бiрлi-жарым дүние болмаса, басқасы дүбәра. Өйткенi, бiзде актер және натура таңдауда ешқандай эстетикалық талғам жоқ. Шынымды айтайын, қазақтың кейiнгi жылдардағы бiрде-бiр кинолентасынан көркiне көз тоятын, сымбатына жан сүйсiнетiн типаж көрмедiм. Бүгiнгi киноға түсiп жүрген актер-актрисалардың түр-тұлғасына қарап отырып, "режиссерлер жүз адамның iшiнен әдейi ең сұрықсызын сұрыптап алған ба?" деген ойда қаласыз. Бiздiң киногерлер үшiн әртiстiң сырт келбетi ешқандай рөл ойнамайтын сияқты. Әйтпесе, кино – эстетикалық талғамды қалыптастыратын өнердiң бiрi емес пе? Адам, оның iшiнде жас көрермен жақсыдан үлгi алуға, әдемiлiктен әсерленуге, көз қуантар көркемдiктен қуат алуға тырысады. "Түсi игiден түңiлме" дегендi айтатын да қазақ. Бiзде қазiр киножұлдыз деген жоқ. Өйткенi, сол атаққа кескiн-келбетiмен, түр-тұрпатымен сәйкес келетiн тұлғалардан дәл қазiр мақұрымбыз. Жас ұрпақтың өзiне үлгi тұтар, нағыз жiгiттiң һәм нағыз арудың идеалы санар ұлттық қаһармандар көре алмай отырмыз. Сондықтан да ұл-қызымыз басқа ұлт киносының жұлдыздарын – Сергей Безруков пен Екатерина Гусеваны, Брэд Питт пен Анжелина Джолидi, Шахрук Хан мен Айшвария Райды пiр тұтып жүр.
Сол сияқты бiздiң фильмдерден қазақ даласының тамаша табиғатын да көре алмайсыз ("Бiржан салдан" басқа). Оның орнына режиссерлер сiзге ең құрып бiткелi тұрған ауылды көрсетiп, еңсеңiздi езiп жiбередi. Негiзiнде нағыз отаншылдықты оятар сезiм – өз ұлтыңның керемет батырлығы мен сұлулығын ұғыну және өз жерiңнiң ғажайып көрiктi екенiне көз жеткiзу емес пе? Оның үстiне, бiзде әдейi кино түсiруге жаралғандай көркем жерлер көп қой! Киногерлерiмiз әзiрге бұл жағынан да ұятты болып тұр.
2. "Қазақ киносы дамып келедi, анадай фильм шықты, мынадай фильм түсiрiлiп жатыр, пәлен деген картинамыз түген деген фестивальден арнайы сыйлықпен оралды…" – осы сияқты әңгiменi талай естiп жүргенiмiз рас. Алайда солар өз көрерменiмiздiң көңiлiн көншiтiп жатыр ма? Күмәнiм бар. Осындай мүшкiл халiмiзге қарамастан кей ағайындар: "Бiзде әлемдiк деңгейдегi фильм қашан түсiрiледi? Қазақ киносын әлем жұртшылығы түгел сүйсiне тамашалайтын күн қашан туады?" – деген астамшылыққа ұрынады. Өз көрерменiмiздi сусындата алмай жатып, Айға шапқан арыстанша, айдалаға ұмтылатынымыз не осы? Жылына қазақтың өзiне ұялмай ұсынатын үш фильм шығара алмай жүрген бiздiң "әлемдiк деңгей" не теңiмiз? Неге бiз әуелi өз көрерменiмiздi ойламаймыз? Бiз түгiл, дүниедегi iрi кинодержавалардың өзi әуелi iшкi рыногына жұмыс iстейдi. Жылына 500 фильм шығаратын АҚШ (кез келген нәрсенi, қит етсе, "Америкада солай екен ғой" деп ұялмай-қызармай салыстырамыз-ау тағы!) миллиондаған өз көрерменiнiң сұранысын қанағаттандыра отырып қана басқаларды қарық қылады. Бiр жылда шығаратын киноөнiмi жағынан Голливудтан да асып түсетiн Үндiстан да фильмдi ең бiрiншi өз халқының талғам-талабын ескере отырып түсiредi. Жылына 300-дей киноөнiм шығаратын Ресей де бүкiл посткеңестiк елдердiң рыногын билеп отырғанымен, фильмдi тек өз көрерменiне арнайды. Сонда қазақтың өзiн жарылқай алмай жатып жанталасуымыз не сән?! Менiңше, қазақ киносының басты трагедиясы – өз көрерменiнiң талғам-талабына орай жұмыс iстемеуi.
Жоғарыда аталғандар – алып кинодержавалар ғой. Өзiмiзбен қатарлас елдердi-ақ алып қарасақ, қырғыз бен өзбек те, тәжiк пен түрiкмен де, әзербайжан мен грузин де "әлемдiк деңгейге" ұмтылып, әбiгер боп жатқан жоқ, қайта өзiнiң ұлттық киносын жасауға талпынуда. Бiз де солай етуiмiз керек. Әуелi өз халқымыз сүйсiнiп көретiн кино түсiрейiк! "Киноларыңды тек өздерiң көре бермей, бiзге де қарайлассаңдар қайтедi…" деп дүние жұртшылығы дүрлiгiп жатса, "әлемдiк деңгейдi" бағындыру қаша қоймас…
3. Ол үшiн режиссердiң өзi қазақы қаны бар, өрелi, рухты азамат болуы керек. Өкiнiшке қарай, бiздiң кинокеңiстiк те, Киногерлер одағы да қазақы ұғымнан алыс, ұлттық көзқарастан ада орыстiлдi қауымнан құралған. Өзге посткеңестiк республикалармен салыстырғанда, Қазақстан киносының барынша ұлтсызданған, интернационалды өнер боп тұрғаны да содан. Өз халқын сүйетiн, оның жүрек қалауын дөп басатын және сол ел көруге ұмтылатын дүние жасауға тырысушы режиссерлер шықпай жатыр. Кеудесiнде ұлттық намысы, бойында қазақы қаны жоқ адам неше жерден әрекеттенсе де, қазаққа ұнайтын туынды жасай алмайды.
Гүлзина Бектасова
