Сарбас ағаны үнемi редакцияның 6-қабатының дәлiзiнде көрем. Көрген сайын: “Не жазып жатырсыңдар?” деп сұрап қояды. Кәнiгi журналист болғаннан кейiн газет-журналды ақтармай отыра алмайтыны тағы бар. “Түркiстанның” әрбiр нөмiрi үнемi назарында болған соң, газет бетiне шыққан әрбiр мақалаға өзiндiк пiкiрiн бiлдiрiп жатады. Сосын ағаның “Жарайсыңдар!” деген жылы лебiзiн естисiң.
Сарбас аға зейнетке шықса да, қаламын қолынан тастай алмай жүрген журналист. “Ақиқат” журналының бiлдей қызметкерi. Әртүрлi тақырыпта жазылған толғамды очерктерi журналдың бетiнде жарияланып жатады. Әсiресе, тарих парақтарын ақтарып, жаңа бiр нәрсенi табуға құмартып жүретiн ағаның соңғы уақытта көбiрек қалам тартып жүргенi де тарихи дүниелер. Сарбас Ақтаев 75 жасқа келдi. Ғұмырының түгел дерлiгiн журналистикаға сарп еткен азамат журналистиканың қиындығын да, қуанышын да көрдi. – Сарбас аға, сiз әуелi журналиссiз. Аудармашылығыңыз да бар. Сiзге қайсысы жақын? – Мен ең алдымен ақын едiм ғой, содан кейiн ғана көсемсөзшi, көркем аудармашы, ең соңында журналистпiн. – Жоқ, сiз қателеспеңiз. Менiңше, сiз әуелi орыс әдебиетiнiң маманы болдыңыз. – Ол орыс әдебиетiнiң маманы – менiң дипломымдағы мамандықтың аты. Мен әдебиетке де, журналистикаға да өлең арқылы келген адаммын. Тiкелей журналистикаға ауысып кеттiм де, өлеңдi екiншi кезекке ысырып қойдым. Ал, ендi журналистика дегенiң әдебиеттiң де, мәдениеттiң де бар саласын қамтитын, өз алдына бiр кең шалқар дүние. Оны әдетте билiктiң төртiншi тармағы деп жүр. Бiрақ, төртiншi тармағы атанғанымен, оның қолында билiк жоқ. Тiптi, жазып-жазып шығарған жағдайлардың өзiне баға бере алмайды. – Бүгiнгi қоғамдағы көзқараспен айтып отырсыз ба? – Бiздiң кезде де артық ауыз сөз сөйлетпейтiн. Қатып қалған қалып болатын. Бiз оның да шет жағасын көрдiк. Бертiн тоң жiбiп, қазақша ойлап, қазақша сөйлейтiн, еркiн ана тiлiмiзде жазатын жағдайға жеттiк. Қоғамның өзгерiсi шығар, алайда партия деген сөздi ұмытқамыз жоқ. Қазан төңкерiсiнiң арқасында қолымыз жеттi деген желбуаз сөздiң желкенiн көтердiк. Соның бәрiнде де өз ойымды қалай жеткiзсем деп, жеткiзудiң тәсiлдерiн iздедiм. Мәселен, “Сол кезде сын болған жоқ. Ылғи мақтау мақалалар едi” деп ұшқары пiкiр айтатындар бар. Мен оған келiспеймiн. Ол кезде сын болса, шын сын болатын да, ал сыналған нысан кәдiмгiдей жұрттың назарына iлiгiп, тиiстi шаралар қолданылатын. Сосын, сын деген сын үшiн жазылмайды. Содан жұрт сабақ алсын деп жазылатын. Кейiнгi кезде ол сыннан айрылып қалдық. Қазiр не жазсаң да, ешкiм оған мән бермейтiн болды. Крыловтың кәдiмгi “Васька слушает да ест” дегенiнiң керi. Сыннан қорытынды шығатын болса, баспасөздiң де беделi өсер едi. Журналистiң де беделi өсер едi. Ондай мүмкiндiк әзiр жоқ. Бiздiң айтылған сынның бәрi елекке құйылған судай құмға сiңiп жатыр. Әйткенмен, сол сын керек. Бiреу болмаса, бiреу одан аяғын тартып, келешекте қалай болар екен деп ойланады емес пе. Бұл сыннан да қашпауымыз керек. Бiрақ сын шын сын болуы керек, күлдiбадам болмауы керек. Нақты деректерге құрылып, нақты адамдарға бағытталғаны абзал. Сонда ғана сын өзiнiң дегенiне жетедi. – Сiздiң қоғамымыңызда баспасөздi цензурадан шыға алмады дейдi. Сiз де сол цензураның тұтқыны болдыңыз ба? – Мен кезiнде сын да жаздым. Бiр кезде “Ара-Шмель” журналында, ол онда Орталық партия комитетiнiң сатиралық органы аталатын. Ол негiзi саяси сықақ журналы едi. Менiң онда бiр жарым жылдай фельетоншы болып iстегенiм бар. Сол “Араның” арқасында бiр жарым жылдың iшiнде бүкiл Қазақстанның он алты облысын түгел аралап шықтым. Оның маған тиген пайдасы көп. Жер көрдiм, ел таныдым. Талайлармен дәмдес-тұздас болдым. Талайлар жөнiнде очерктер жаздым. Онда барғасын бiр фельетон алып келу шарт. Оны да алып келiп отырдым. Оларды орысша да, қазақша да жаздым. Сын материалдарды қазақшадан орысшаға, орысшадан қазақшаға аудардым. Сөйтiп, “Арада” бiраз жұмыс iстедiм. Кейiн газетке ауысқанда кiлең қазақ тiлiнiң сойылын соғатын журналистке айналдым. – Орыс әдебиетiнiң маманы деген дипломыңызбен жұмыс атқармадыңыз ба? – Мен негiзiнен қазақ мектебiн бiтiрдiм. Ол кезде қазақ әдебиетi деген факультет тек ҚазМУ мен Абай атындағы педагогикалық институтта қана болатын. Басқа облыстардағы институттарда қазақ әдебиетi факультеттерi жабылып қалған. Сондықтан, орыс филологиясына түсуге мәжбүр болдым. Қазақ мектебiн бiтiрген, орыс тiлiн жақсы бiлетiн түлек ретiнде бiзден қазақ мектептерiне орыс әдебиетiнен сабақ беретiн мамандарды даярлады. Ол кезде жоғары бiлiмдi мамандардың керек кезi, облыстық комсомол комитетiне қызметке шақырды. Лекторлар тобының жетекшiсi болғалы тұрған жерiмнен мен газетке ауысып кеттiм. Бәлкiм, жүрек қалауы болар ол. Көкшетаудың облыстық газетiнде iстедiм. Содан берi өмiрбақи қазақша жазып, қазақ тiлiнiң шашбауын көтерiсуге атсалысып келем. – “Ең әуелi ақын едiм” дедiңiз. Ақындықты тастауыңызға не себепкер болды? – Журналист болу, оның үстiне, баспасөздiң басшыларының бiрi болу, бiраз дүниенi құрбан етуге мәжбүр етедi екен. Мен байғұс баспасөз басшылығында отыз жылдан астам болдым ғой. Күнiне мың ойланып, жүз толғанып жатқанда, өлеңмен шұғылдануға қол тимейдi екен. Сондықтан, журналистiк қаламымды шыңдадым да, өлеңдi екiншi қатарға ысырып, Өмiр деген бiр қуаныш, бiр қайғы, Бақыт шiркiн баста ұдайы тұрмайды. Қайшылықтар таутекедей сүзiсiп, Тұяғынан тас боп күндер зырлайды. Оған бола жат қылам ба күндi, айды, Көңiл деген жырлаудан бiр тынбайды, – деген сияқты толғаныстарымды қойын дәптерге ғана түсiрдiм Газет деген алуан тақырыпты қамтуды талап етедi. Оның үстiне газетке материал тек қазақ тiлiнде түспейдi. Орыс тiлiнде көбiрек келедi. Оларды аудару керек. Бұл менi аударма саласына ден қоюға мәжбүр еттi. Саяси аударма дегеннiң өзi өз алдына бiр үлкен сала. Саяси аудармамен газетте жүргенiмде тiкелей шұғылдандым. Қарамағымда жүргендердi сол аудармаға баулыдым. Солардың аудармасын өздерiн қатыстыра отырып қарап, қажеттi деңгейге жеткiздiк. Көркем аудармамен шұғылдандым. Ерте айналысқаныммен оған бертiн ғана басы бүтiн бет бұрдым. – Бiрiншi кiмдердi аудардыңыз? Қолыңызға түскен кез келген кiтапты аудара бердiңiз бе? – Алғашқы адымды өлең аударудан бастадым. Гетенiң “Анама” деген өлеңiн студент кезiмде аударып, ол Қарағандының облыстық газетiне сосын “Қазақ әдебиетiнде” басылды. Одан кейiн газетте жүрген кезiмде, поэзияның аудармашысы болуға құлшындым. Тарас Шевченконың өлеңдерiн көбiрек аудардым, Пушкинге де бардым. Ал, Апаллон Майковтiң, Иван Тургеневтiң өлеңдерiн шын мәнiнде қазақшаладым. Осылай-осылай өлең аударып, кәдiмгi әдеби аудармашылық өнерiмдi шыңдадым. Кейiн баспалардың тапсырысы бойынша, прозаға көштiм. Өзiм жаным сүйген жазушыларды аудардым. Бiрақ, оларды көбiнесе газеттерге жариялап отырдым. Михаил Шолоховтың “Дон әңгiмелерiн” түгелдей аударып шықтым. Және жүрек қалауыммен аудардым. Олардың төрт-бесеуi “Қаршадай қиқар”, “Құлын” деген атпен екi кiтап шығардым. Сосын Э.Сеток Томпсон деген американ жазушысының “Хайуанаттар хикаяларын” тәржiмалап, олар бөлек кiтап болып, екi мәрте басылып шықты. Содан бiрте-бiрте iрi дүниелерге ауыса бастадым. Николой Ановтың Иса Байзақов жөнiндегi “Ән қанаты” деген көлемдi романын қазiргi қазақ оқырмандарының кәдесiне асырдым. Өзiм қалап аударған дүниелерiмнiң көбiнiң қазақ дүниесiне жақын болғанын қаладым. “Орманға бiр кiрген соң тереңдей түсесiң” деген орыстың мақалы бар ғой, бертiнде, тiптi осы салаға басыммен сүңгiп кеттiм. Орыстың белгiлi жазушысы Михаил Булгаковтың “Ақ гвардиясы” және “Майтлмен мен Маргарита” атты романдарын аударып едiм, былтыр қалың кiтап болып жарық көрдi.. Демек, бұл салада жұмысым жемiссiз емес сияқты. Бiрақ, мен төл дүниемнен қол үзген адам емеспiн. Очерктерiм шығып жатыр. “Ханзаданың қасiретi” деген Шоқан төңiрегiндегi iрi тұлғалар жөнiндегi эсселерiм бөлек кiтап болып шыққан. “Қазақ ханымдары” деген кiтабымды қазiр жұрт жаман атап жүрген жоқ. Ол да менiң осы саладағы еңбегiмнiң бiр жүйесi. Кiтапты тақырып тақырыппен шығаруға әуес адаммын. “Ханзаданың қасiретi” Абылай мен Шоқан төңiрегiндегi толғаулар. Қазiр бiр кiтабым дайын тұр деп айтуға болады. Ол Қасым төренiң Кенесары бастаған ұрпақтары туралы. Кейiнгi кезде тарихи тақырыпқа бiраз дүниелер бердiм. Бұл менiң бүгiнгi күннiң тақырыбынан безгенiм емес. Бүгiнгi күнге де өз пiкiрiмдi, өз ойымды бiлдiрiп отырамын. Ол жайындағы жазбалар өз алдына. – Аудармаларыңызды қазақ оқырманы қалай қабылдады? – Қазақ оқырмандары жаман қабылдады деп айта алмаймын. Бiрақ, қазiр бiздiң мынадай қасiретiмiз бар ғой. Телефон деген түскiрiң хат жазғызбайды. Телевизор деген бәлең, кiтап оқытпайды. Әзiрге мәзiр, жұрт телевизорды көбiрек күйттейдi. Бүкiл ақпаратты, хабар-ошарды содан алып, кiтап оқуды қойды. Ал аударма кiтаптардың да таралымы о бастан-ақ шамалы. Екi мың дана кiмге жетедi. Қазақстанның өзiнде он мыңға жуық кiтапхана бар екен. Оларға бiр данадан да жетпейдi. Оқушылар аясы барған сайын тарылып барады. Бiр жағынан бұл өзi ана тiлiмiздiң әлi де өмiрден өз орнын дұрыс ала алмай жүргенiне байланысты. Мемлекеттiк мәртебеге ие болды деп бөркiмiз қара қазандай, бiрақ ол сол мәртебе деңгейiне әлi жеткен жоқ. “Iс– қағаздарының барлығын қазақ тiлiне көшiрдiк” деген облыстардың, аудандардың өзiнде сол iс қағаздардың жүргiзiлуi айтқандарының жартысына да жетпейдi. Демек, алдымен өзiмiздiң ана тiлiмiздiң мерейiн көтеруiмiз керек. Ол шын мәнiндегi мемлекеттiк мәртебесi бар тiл деңгейiне көтерiлгенде ғана әдебиет өркендейдi, сонда ғана көркем аудармаға жұрт назар аударады. М. Булгаков жөнiнде жазған библиографиялық очеркiмде: “Бұл бiрiншi рет аударылып отырған жазушы. Осымен оны бүкiл қазақ бiрден танып кетедi деп ойламаймын. Менiң аудармам барлық жұрттың игiлiгiне айналады деген пiкiрден және аулақпын. Алайда, күндердiң күнiнде қазақ тiлi өмiрден өз орнын алған кезде мұны да оқитын ұрпақ табылады” деген едiм. Мен сол сенiмдемiн. – Жалпы, аға, аударманы көбiнде орыс тiлiндегi нұсқасынан жасаймыз. Әлемдiк аты бар жазушыларды, американ, ағылшын, француз қаламгерлерiн көбiне орыс тiлiндегi нұсқасынан аударылып жатады. Кейбiр пiкiрлерге қарасақ, бұл шығармалардың орыс тiлiндегi нұсқасының өзi шалажаншар дегендей әңгiмелер айтылады. – Жалпы, орыс аудармашылары бiзге қарағанда көш iлгерi. Олардың бәрi дерлiк ағылшын, фраунцуз, немiс тiлiн жетiк бiледi. Тiкелей сол тiлден аударады. Сондықтан, орыс тiлiндегi аудармасы түпнұсқаға жақындау болады. Аударма дегеннiң өзi көбiне-көп сөзбе-сөз аудару емес. Сондықтан, негiз болғаннан кейiн, аудармашының өзiнiң шығармашылық қарымы болса, оны көркейтiп, кемелдендiрiп, алып кетедi. Демек, бұл арада мәселе басқа. Рас, орысша нұсқасының бәрi төрт аяғы тең жоба емес. Оқып отырғанда кемшiлiктер кездеседi. – Жалпы, аудармашы болу үшiн қаламгер болу шарт па? – Мiндеттi түрде. Орыс тiлiн жетiк бiлгеннен гөрi, өзiңнiң ана тiлiңдi әлдеқайда жақсы бiлгенiң жөн. Түпнұсқаға өз тiлiңнен балама табу, соны өз оқырманыңа жеткiзетiн тiл байлығың мол болуы керек. Ал ендi кез келген адам аудармашы болмайды. Бұрын бiреудiң айтқанын екiншi кiсiге жеткiзiп отыратын тiлмаш деген болатын. Ал аудармашы деген бөлек мамандық. Ол көркем дүниенi құлпыртып, түрлендiрiп, екiншi тiлде жеткiзушi өнерпаз. – Еңбегi еленбейтiн адамдардың бiрi – журналист деген едiңiз бiр кездерi. Сiз осы уақытқа дейiн журналистиканың талай белестерiнен өттiңiз. Еңбегiңiздi елендi деп ойлайсыз ба? – Өзiме қатысты еңбегiм еш болды деп айта алмаймын. Бiрақ та, мен осы журналистика үшiн ақындығымды жетiлдiре алмадым. Кесек дүниелерге бара алмадым. Журналистика үшiн бiраз құрбандыққа баруға тура келдi. Бiр саламен ғана шұғылданған соң, сол салаға ғана тiкелей тәуелдi болып қаласың. Еңбегiм еленбедi деп айта алмаймын. Менiң бiр қызметте он жыл, он бес жыл отыруым да сол еңбегiм шығар. Рас, шын мәнiнде әдебиетпен бiрыңғай шұғылданғанда бұдан басқаша болар ма едi деген ой келедi кейде. – Демек, сiзде өкiнiш басым ғой. – Өкiнiш бар, әрине. Шапқанда байдың ұлы, тоқтағанда еске түседiнiң керi. Ендi бәрi кеш сияқты. Бiрақ та мен соны қысқа да нұсқа ұшқыр жанр очерк, эсселермен жусам деп жүрмiн. Ал, ендi қажет болып қалған жағдайда, бала дос, ескi таныс өлеңге қол артатын кезiм болады. Ол менiң құпиям, өз қазынам. Мұның бәрi келер зерттеушiлерге қажет дүние ғой деп ойлаймын. – Зерттеу демекшi, тарихи мәселелерге бой ұруыңыздың өзi қызығудан туған дүниелер сияқты. Бұл дүниелердi жазу үшiн талай рет көз майыңызды тауысып, кiтапханаларда отырған шығарсыз… – Менiң өз кiтапханам бiр басыма жеткiлiктi. Оның үстiне менiң бәйбiшем кiтапханашы болған кiсi. Қарындасым әлi де “Отырар” кiтапханасының директоры. Кезiнде ол Ұлттық кiтапханада бөлiм меңгерушiсi болып iстеген. Қажет кiтаптарымды солар арқылы алғызып, солар арқылы оқимын. Жас кезiмде архивтерде отырған кезiм болды. Сирек қорларды ақтардым. Бертiн келе, тiптi Фатима ханым жөнiнде жазғанымда, архивте отырып, оның жазған хаттарын түгелдей оқып, көшiрiп те алдым. Көршi мемлекеттердiң мұрағаттарын барып ақтаруға қол тимедi. Басты мiндетiмiз – күнделiктi газет шығару болғандықтан кем сенi iссапарға шығара бередi. Қайта менiң журналға көшкенiм – менiң творчествомның екiншi тынысын ашқандай. Журналға көшкен соң ғана Шоқанды тереңiрек зерттеп, еңбектерiн аударуды қолға алдым. Иiнiм босап, еңсем көтерiлген кездiң әсерi болар деп ойлаймын. Сол арқылы да тарихи тақырыпқа көбiрек ден қойдым. Бiрақ, мен Шоқан тақырыбын жас журналист кезiмде-ақ бастаған сияқтымын. Көкшетаудың облыстық газетiнде жүргенде Сырымбетке барып, Шыңғыс сұлтаннан тарайтын Рахымжан, Махмет Уәлиханов деген екi төренi таптым. Олар сол өңiрдегi алғашқы коммунист болып, ақтар екеуiн де ұстап алып, , бастарын шауып, Ақтас деген көлге батырып жiберген. Соны зерттеп жүргенде Рақымжанның зайыбымен кездесiп, оның тұтқындағы жағдайларының бәрiн естiп, көлемдi очерк жаздым. Шоқанды игерудегi алғашқы қадамым сол кезде басталған сияқты. Шоқанның iнiсi Жақыптың тұңғышы Құлыш деген қарияны тоқсан төрт жасында iздеп барып, кездесiп, олардың жалпы төре тұқымы туралы көп нәрсенi естiдiм. Олай болса, менiң Шоқанға келуiмнiң өзi табиғи нәрсе. – Белгiлi бiр тақырыпқа барғаныңызда, сол тақырыпты, сол адамды жете зерттеп, түбегейлi көрсете алдым деп ойлайсыз ба? Мәселен, Шоқанды… – Жоқ. Шоқан жөнiнде бiр ғана очерк жаздым. Ал, Шоқан дегенiңiз шалқып жатқан дария. Оның қолжазбасының өзiнде ондаған хикаяттар жатыр. Мәселен, “Қырғыз жазбалары”, “Алтышар жазбалары”… – Құлжа сапарын айтып отырсыз ба? – Құлжаны “Алтышар жазбалары” дейдi. Соларды зерттеп отырсаң, Шоқанның жүрген жолдары сайрап жатыр. Шоқанды жазу бiр жағынан оңай, бiр жағынан қиын көрiнедi. Шоқанның Кеген тауларында мiнiп келе жатқан аты құзға құлап, өзiнiң жар басында аман қалуы қандай керемет. Ат та елу-алпыс метрлiк терең құздағы қарға төрт аяғымен тiк түсiп, оппа қарға бауырына келiп кiрiп кетiп дiн аман қалыпты. Осындай сәттер Шоқан жазбаларында өте көп. Мұның өзi Шоқанды жазам деушiлерге таптырмайтын дерек. – Қазiр кiмдердi жазып жүрсiз? – Қазiр жазып жүргенiмнiң көбi журналдарда шығып жатыр. Хамза Абдуллин деген ағамыз болған. Соғысқа дейiн журналистика институтын бiтiрiп, “СҚ”-да (“Егемен Қазақстан”) iстеген. Түркiсiб жөнiнде жарияланған әдеби бәйгеде “Шойын жол” деген дастаны бiрiншi орын алған. . Одан кейiн ағамыз майданға аттанып, қанды қасапқырғында қоршауда қалып, тұтқынға түседi. Сонда мұсылман легионының мүшесi болып, “Жас Түркiстан” журналын шығарысқан. Соның жауапты хатшысы болған, үлкен ақын. Немiстер оны Кеңестер елiне қызмет еттiң деп ату жазасына кескен. Сонда жүрiп Шота Руставеллидiң “Жолбарыс терiсiн жамылған жиһангезiн” аудара бастаған. Мағжанның өлеңдерiн шет тiлдерде бастырған. Тұтқында болды деп кеңес өкiметi Сiбiрге жер аударып жiбердi. Сол азамат тiрi болса биыл тоқсанға толатын едi. Соны атап өтсек деп әкiмдерге құлаққағыс еткен едiм, аяқсыз қалды. Өзiмiздiң журналға “Қызыл саясаттың құрбаны”, “Мағжан мен Хамза” деген тақырыпта екi рет эссе жаздым. Хамза аға сонау он бiрiншi жылы шыққан Мағжанның тұңғыш жинағын ғана емес, өлеңдерiнiң денiн бiзге жеткiзген жан. Қалай атаса да еңбегi жетiп жатыр… Менiң Көкше өңiрiнiң тумасы екенiмдi бiлесiңдер ғой. Бiздiң терiстiк өңiрдi басқарып жүрген азаматтарға жазушы да бiр, жолаушы да бiр, айырмашылығы жоқ.. Олар өз тумасынан гөрi, телефондатып келген бiреулердiң шашбауын көтеруге әуес. Өз дарындары, төл перзенттерi аталмай қалып жатады. Сондай жағдайға Хамза ағамыз да душар болып отыр. Соған жаным ауырады…Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА