Тәттігүл ҚАРТАЕВА: Ұлт болмысын сақтап келген салт-дәстүрлеріміз бүлініп барады...

Кез келген халықтың болмысы оның салт-дәстүрінен, әдет-ғұрпынан көрінеді, өйт­кені ол − ғасырлар бойы қалыптасатын мә­дени құндылық. Белгілі бір ұлтқа тән, қа­лыптасқан мәдени құндылық ұлтты ұйыс­тырып, оны рухани тұрғыдан біріктіреді. Өзге ұлттардағы тәрізді «жазылмаған ере­же­лер» бізде де бар. Бірақ соңғы дәуірлерде оның түрлі өзгерістерге түсіп жатқанын бай­­қаймыз. Оның ішінде дәстүрлерімізге діни тұрғыдан баға берушілер де көбейді. Бұл дұрыс па? Мұны халқымыздың салт-дәс­түрлерін терең зерттеп жүрген ғалымдар біл­се керек. Сондықтан біз бұл жайында бел­­гілі этнограф ғалым Тәттігүл Ерсайын­қы­зы Қартаевамен әңгімелескенді жөн көрдік.

− Сіз − біраз жылдан бері халқы­мыз­дың эт­нографиясын, өмір сүру дағ­ды­сын зерттеп келе жатқан ғалымдардың бі­рісіз. Ел аралап, қазақтың әдет-ғұрып­та­рын терең білетін қа­зыналы қарт­тар­мен жиі әңгімелесіп, сон­дай-ақ хатқа түс­кен деректерді зерттеп, тал­дау жасап, түрлі материалдар жариялап ке­ле­сіз. Сұ­рағым келгені − өткен ғасырда өз дә­­­режесінде сақталып келген біздің көп­те­ген салт-дәстүріміздің қазіргі кезде өзгеріп жат­қанын байқаймыз. Оған не себеп?
− Қазіргі инновациялық қоғам салт-дәс­түріміздің трансформациялануына, өз­ге­руі­не алып келді. Оған бүгінгі өмір сүру дағ­ды­мыз­дың, ашы­ғын айтсақ, дәстүрді дұрыс біл­меудің әсері бар. Салт-дәстүрдің өзгеріске енуі тарихи дәуір­лер­де болған, дегенмен бұл күн­де көптеген отба­сылық ғұрыпымыз көп­шілік ортада орындалатын ғұрыптарға ауыс­ты. Мәселен, «Беташар» бұрын қара шаңы­­­рақта орындалса, бұл күні от­ба­сылық ғұрыптан тойханаға ауысты. Бе­ташушы бет ашуды саудаға салып, қайын ата, енесі, қайнағаларға көпшілік алдында қол­қалап, қайта-қайта ақша салдырады. Дәс­түр­лі қоғамда беташар рәсіміне шақырылған жыр­шыға қайын атасы, қайынағалары мал ата­ған. Ене, абысындарына арнау айтқанда са­қина, білезігін шешіп, әйелі не қарын­да­сына берер деп жыршының қалтасына сал­ған. Ортаға табақ қойып ақша салу кеңестік дәуірдің 70-жылдарының соңында қалып­та­сып, бұл күні тіпті үдеп кетті. Сөйтіп, бұл нәр­се біреулердің ақша табатын кәсібіне ай­налды. Ол кезде келіннің бетін ашқан кісі орта­ға түскенін алып, соған риза болатын. Кейін келе беташарға түскен ақшаны жыр­шы­мен келісіп үй иелері алатын болыпты. Бе­ташар осылайша сауда-саттыққа айналды.
Беташар рәсіміне кейбір келіннің тор же­лекті жүзіне аударып қоя салып, кеудесі ашық, иығы жоқ той көйлегімен тұруы да еш­қандай қалыпқа сыймайды.
«Келіннің бетін кім ашса сол ыстық» де­ген қазақтың аталы сөзі де отбасылық ғұ­рыптан туындаған. Жаңа түскен келіннің бе­тін ашқанда, беташар рәсімінің соңынан ба­тасын беріп, басына жаулық салу – үлкен ене­нің міндеті.  Әулеттің үлкен енесі, қария әже­сі жаңа түскен келінге үбірлі-шүбірлі бол, өзі сияқты әулеттің анасы болатын жолға жет деп ырымдап, жаулық салған. Беташар жау­лығын ашып, оны басына жаулық етіп тартып берудің мәнінде «ененің тәрбиесі, ененің жолы» жатыр. Ал бүгінгі күнгі асаба жігіттер «Келіннің бетін кім ашса сол ыстық» сө­зін, өздеріне балап − тар мағынада қа­былдап, «келіннің бетін кім ашса сол ыстық де­ген, келіндеріңіздің бетін мен қасиетті қа­ра домбырамен ашып берейін» деп дом­быраның сабымен келіннің жаулығын кө­теріп беретінін көзіміз көріп жүр. Жас келін біреудің шаңырағына жаңа түскен келіні, біреудің жары. Жас келіннің беташар жаулы­ғын басқа ер адамның көтеруі қазақ этике­ті­не мүлдем жат. Мұндай «жаңалықты» кім шы­ғарғанын білмеймін, бірақ сорақы нәрсе дер едім.
Халықтық рәсім өз деңгейінде орын­дал­маса мәні кетеді. Өзгерген үстіне өзгере берсе, күндердің күнінде бастапқы мән-мағынасынан айырылып, қадірі қа­ша­ды.
− Бүлініп жатқан дәстүріміздің бірі − дү­ниеге келген сәбиге ат қою дер едім. Адамның есімі де қай ұлттан екенін көр­сетіп тұратын нәрсе емес пе? Кеңестік кез­де қазақтарда балаларына басқа ха­лықтардың есімін беру дәстүрге ай­налды. Ол әсіресе қыз балалардың есі­мінен көбірек көрінді деуге болады, мы­салы, Света, Галя, Индира, Рая деген сияқ­ты. Бұрында балаларға ат қою құ­қығы үлкендердің еншісінде еді, қазір жап-жас ата-аналар да, кішкене балалар да сәбиге есім таңдай беретін болды...
− Тарихи қоғамның өзгеруімен бірге кел­ген әлеуметтік-мәдени үдерістер адам өмі­рінің барлық қырына әсер етуде, тіл, сөз сөй­леуден де өзгерістер көрініп тұр.   
Бала дүниеге келгенде «азан шақырып ат қойдым» дегенді тура қабылдап, жаңа туылған құндақтағы баланы мешітке алып барып, молдаға атын айтқызу әдетке айналып бара жатыр. «Азан» намаз уақытын жа­рия ету, ал «Азан шақырып ат қойдым» де­ген сөз мешітке барып молдаға атын айт­қызу  емес, «азан» сөзімен байланысты болып тұр­ғаны,  баланың есімін баланың өзіне ес­тір­тіп айту, жария ету деген сөз.  
Қазақта балаға ат қою да тарихи дәуір­лер­де өзгеріске еніп отырған. Ерте түркілік ке­зеңде Бумын, Тоныкөк, Күлтегін, Кетбұға, Қор­қыт, Естемі, Мойыншора, Күлшора, Ер­тұғрыл, Қият, Бөрте, Банушешек, Құртқа сияқ­ты есімдер болса, орта ғасырларда қа­зақы есімдер, көне түркілік және ислам есім­дерімен қатар жүрді. Қазақ негізінен ис­лам есімдерінен  балаларына тарихта аты қал­ған Омар, Оспан, Әбу, Бәкір, Фатима  сияқ­ты тұлғалардың есімдерін қойған. Мысалы, қазақта Нұғман деген есім бар. Нұғ­ман қазақ халқы қабылдаған Әбу-Ханифа маз­һабының негізін қалаған Әбу-Ха­ни­фа­ның лақап аты. Қанипа есімі Ханифаның ды­быстық өзгеріске ұшырауы. Қазақ есім қой­ғанда тарихқа үңілген, мәніне мән бер­ген. 
Балаға ат қою – отбасылық ғұрып. Қазақы от­басылық дәстүрде балаға ат қою құқығы ата-ененің, әулет үлкенінің еншісінде бо­ла­тын, ата мен ене тұрғанда балаға өзіміз ат қоя­мыз деу қазақы этикетке жат болатын. Бұл күнде балаға ат қоюдың әулет үлкенінің ен­шісінде болуы жойылу алдында тұр. Еуро­па, араб, парсы есімдерінің жаппай белең алуының бір себебі – есімді жастардың өзі таңдауы, екінші себебі мән– мағына түсініксіз атаулардың «заманауи сәнге» айналуы, сосын діни ағымның, діни фанатизмнің әсері. Мә­селен, кейінгі кезде Құран сүрелері, аяттары, Құран­да кездесетін сөздерден қою кең етек алды. Әрине, қазаққа белгілі тұлғаның атын қою да аз емес, бірақ негізі діни мағына бере­тін есімдер көп қойылып жатыр. Балаға қа­за­қы сипат ат қою да ығысып, қолданыстан шы­ғып бара жатыр. Қазіргі қазақтың есімін сырт­т­ан естіген адам, ұлты кім екен деп ой­ла­нып қалатындай.  
Қазақ есімдерінің табиғат, жер-су, аң-құс­тар, жан-жануарлар, аспан әлемі дене­лері­мен байланысты атаулары өте көп бо­ла­тын, ол қазақтың табиғатпен етене өмір сү­руінен туындаған. Керей, Жәнібек, Бұрын­дық, Қасым,  Бұйдаш, Мамаш, Хақназар, Есім, Тәуекел, Жәңгір, Тәуке, Болат, Жолбарыс, Ералы, Нұралы, Айшуақ, Шерғазы, Сәмеке, Абы­лай, Әбілмәмбет, Кенесары, Әбілқайыр,  Бө­кей, Шығай сияқты тарихи тұлғалары­мыздың түркі, қазақ сөздерінен таңдалған есімдер қойылса, ол баладан ұлтын кім деп сұрамай ақ, аты «мен – қазақпын» деп, ұрандап тұрмай ма?  Балаға ат қоюды әрбір ата-ана «ұлт­тық құндылық» деп қарау керек. Адам аты  − сөз, тіл! Адам атынан сол елдің,  мем­ле­­кеттің тілі, сөзі  тайға таңба басқандай кө­рінеді.  
Келіндердің «ат тергеуі» тарихи дәуірде қа­лыптасқан қазақы болмыс болса, бұл күні аймақтық ерекшелік болып қалды.
− Діни фанатизм демекші, амандасу, бата беру секілді көптеген дәстүріміздің бұл күнде ұлттық бояуынан гөрі діни си­паты басым болып бара жатқан сияқ­ты ма?
− Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан-ақ көп жаңалықты жақсылық деп қабылдап ал­ғанымыз ащы шындық. Жақсылық екен деп қабылдап алған жаңалығымыздың бірі – жаңа діни ағымдар. Діннің әсері амандасу, бата беру­ден де көрініс табуда. Қазақтың қыздары «бар­мысыз», «есенбісіз» деп амандасқан, бұл күні дінге ерген қыз-келіншектер «ассалаума алей­кум уә баракатух» деп амандасады. 
«Екі дүниенің рахатын берсін», «екі дү­ниенің рахатын көр», «осы отырған бәрімізге жұ­мақты нәсіп ете көр» деген бата тілекті есті­генде есіңнен танып қала жаздайсың. Тіпті, осы сөзді жастар құттықтау сөзге қол­да­нады. «Екі дүниенің» бірі − осы өмір (пәни) болса, екіншісі − о дүние (бақи) емес пе? Қ­азақ бұл сөздерді тек қайтыс болған адам­ның артынан Құран бағыштап, бата оқы­ған­да қолданған. Яғни, «бұ дүниеде бұл кісі жақ­сы рахат көрді, немере, шөбере сүйді, үбір­лі-шүбірлі болды, енді о дүниеде орны жарық болсын» деп бата қылған. «Бата оқу» деген сөз бұл жерде көңіл айту, Құран оқу ма­ғынасында.
Бүгінгі біздің дүниетанымымыздың та­рылғаны соншама, атам қазақ қайтыс болған адамның артынан айтатын сөз­ді, көзі тірі адамға арнай беретін болып ал­дық. Қазақтың бірнеше томға жүк болатын бата сөздерінде тірі адамға, тіпті қартайған адамға қаратып айтатын «екі дүниенің рахатын берсін» деген батасы жоқ. Қазақ «иы­ғыңда отырған періште әумин деп қоя­ды» деп тек жақсы сөз айтқан. Ал бүгінгі діни сипаттағы «екі дүниенің рахатын берсін» батасына бала бар, жас бар қол жайып әумин деп отырғанда осы сөз біріне Алла тағаладан қабыл болып немесе бірінің иығында отыр­ған періштесі әумин деп қойса не бо­лады? Қа­зақ ешкімге өлім тілеп бата бермеген. Адам­ның өміріндегі әр қадамына айтылатын бірін бірі қайталамайтын өз батасы бар. «Екі дүниенің рахатын берсін» деп тірі адамға өлім тілейтін батаға тыйым салуымыз керек.
− Бүгінгі қазақтың бет бейнесі мен киім киюінің өзінен де әсіре діншілдік бай­қалады...
 − Қазақта «сақалы сапсиған», «теке са­қал», «шоқша сақал» теңеуі тек үлкен кісіге ай­тылатын, бұл күні жасына жетпей жігіт­тері­міз сапсиған сақалды. Олардың арасында спортшылар мен өнер адамдары да аз емес. Та­рихи кино түсірілсе ішінен сақалсыз бір жас­ты таппайсың. XIX-XX ғасырдың басын­да түсірілген небір тарихи фотолар бар, қазақтың жас жігіттері сақал мұртсыз, қыз­дары тақиялы, бөрікті. Бас киім тек жас ерек­шелігіне қарай киілген. Жаулық қыз ба­ланың басына келін болып түскенде ән­мен, сәнмен, яғни беташар жырмен сал­танат­ты рәсіммен түскен. Кимешекті балалы болғаннан кейін ғана киген. Қазір оң жақта отырған қыз түгілі, ойын жасындағы жеткін­шек кішкентай қызға хиджаб кигізіп жүрген ата-аналарды көріп жүрміз. Сондайдың се­бе­бінен кейінгі кезде кейбір діншіл ата-ана­лар қыздарын мектепке хиджаб киіп баруын талап ететін болды. Шын мәнінде хиджаб де­ген  жерінің көп бөлігі шөлейт, жел болса құм суырып тұратын араб елдерінің табиға­ты­на байланысты пайда болған киім түрі. Бұдан хиджабтың дінге байланысты емес, өмір сүру ортасына − сол өңірдің эко­ло­гия­сына қарай қалыптасқанын білу қиын емес. Ал біздің әсіре діншіл қауым оны мұсыл­мандықтың атрибуты ретінде тықпалап әлек. Киім мәселесінде қазақ қысқа киетін бү­гінгі Еуропаға да, бетін бүркеп, етегімен жер сыпырып тым ұзын киетін Шығыс ел­деріне де ұқсамайды. Қазақтың әйел-қыз­дары тізесін, санын көрсетіп қысқа кимеген, бе­тін бүркемеген де. Соны жадымыздан шығармауымыз керек!
− Жаңа ғасырдан бері қарай қазақта көпбалалы отбасылардың саны артып ке­леді. Соған орай кейбір дәстүрлеріміз қайта жанданып, «тұсау кесер» тойы жиі өтуде. Айтпағым, кейінгі кезде баланың тұ­сауын кесуге байланысты қоғамда түр­лі пікірлер бар. Бұл жайында не ай­та­сыз?
− Тұсау кесу − отбасылық дәстүр. Ал біз ба­ланың тұсау кесуін отбасылық дәстүрден үлкен тойханалық шоу-кесуге айналдырдық. Яғни, «тұсау кесер той» жаңаша қалыптасқан. Қа­зақы дәстүрлі танымда баланың аяғы не­ше айлығында шығады, сол уақытта тұсауын кес­кен. Тұсау кесу жоспарланған күннің өзін­де тек әулет адамдарының шашу шәй ішіп, бата берумен шектелген. Біз қазір бала­ның бір жасқа толғанын қосып, аяғы шық­сын, шықпасын сол күнге туралап тұсау кесу той жасаймыз. Жаңа тәй-тәй басқан баланың ал­дына кітап пен ойыншықтан бөлек ма­ши­наның кілтін, ақша қойып, баланың назарын ала жіптен тайдырып, өзіміз қолдан қойған алдындағы кедергіге аударып жүрміз. Тіпті, көк шөппен, тоқ ішекпен кескен деп асыра сіл­теп жүрміз. Баланың тұсауын «біреудің ала жібін аттама» деп, тек ала жіппен кескен. Ала жіпке тиын, моншақ тағу арқылы бала­ның көзін ала жіпке түсіріп, баланың түй­сігіне «біреудің ала жібін аттамауды» сіңірген. Ба­ланың тұсауын негізінен көпті көрген, аяқ-қолы жеңіл, жолы болғыш, сыйлы адам­ға кестірген. Мұнда «Бала өзінің тұсауын кім кес­кенін көруі керек, бала бұл жасында оны­мен сөйлесе алмаса да, көзі ала жіпке түс­кен сияқты, оның жүзін көру арқылы, са­на түйсігінде оның жақсы қасиеті дариды» де­ген ұлттық тәрбиенің қазығы жатыр. Бұл кү­ні баланың тұсауын алдынан кескен бе, әлде артынан кескен бе деп ойланып, баланы үркітіп аламын дей ме − артынан келіп тұсауын кесіп жатады. Пышақпен ғана кеседі деген қатып қалған қағида жоқ, қайшымен де қия берген. Ал тұсауын үш рет кескен, ала жіппен, тоқ шекпен, көк шөппен дегенді естіп жүрміз. Тұсау − тек ала жіппен кесіледі! Ал көк шөппен, тоқ ішекпен кесті деген ырым кейін ойдан шығарылған. Жазба де­рек­терде, ауызша деректерде көк шөп, тоқ ішек­ке  байланысты оқиға жоқ. 
− Қыз ұзату бұрын үйде жасалатын, қа­зір тойханада өтеді. Сосын түнгі сағат 12-ден қалдырмай ұзатып жіберу керек деп жатады. Сосын әлі некесі қиылмаған жастардың той төрінде ерлі-зайыпты се­кілді қатарласып отыруы дұрыс па?
− Дәстүрлі қоғамда  қыз  күйеуге отбасы­нан, өзінің оң босағасынан аттанған. Бұл кү­ні қалалық өмір, урбанизация әсерінен қыз ұзату да түбегейлі өзгерді. Қыздың жаңа өмір­ге қадам басуын, өмірдің бір белес, биі­гі­не көтерілуін күннің жоғары көтерілуімен бір­ге ұштастырып, күн жоғарыға көтерілген уақытта ұзатқан. Қазір кешке той бастап, түн­гі 12-де қызды ұзатуды бір әдетке ай­нал­дырып алдық. Дәстүрден аттамаған қазақ түн­де қыз ұзатпақ түгілі, яғни түнде адам бер­м­ек түгілі мал бермеген. Қазір қызды өз үйі­нен түске дейін немесе таңертең ұзатып жол­ға салудың сарқыншағын Маңғыстау, Аты­рау қазақтары сақтап отыр. Ал қыз ұзату, үй­лену тойында екі жастың, екі досымен төр­де отыруы, кеңес үкіметі тұсында орыс­тан келген. Отау тігіп жатқан жастар өз дос­­­­тарының арасында отырғаны дұрыс. Сон­дай-ақ екі жастың неке жүзігін алмасуы да орыстан, батыстан келген үрдіс. Қазіргі не­ке жүзігінің  келбеті де батыстық. Қазақта «отау жүзік» болды, оны енесі келінге арнап соқ­тырған, оның түрі басқаша, онда шаңы­рақ­тың символы бар. Дәстүрлі қоғамда жі­гіт­тің қызға жүзік сыйлауы  қазақы дәстүр­мен ұласқан, «күйеу жігіттің ұрын келуі», дәстүрлі ойын-сауық барысында орындал­ған. 
− Той да кез келген ұлттың дәстүрін, та­нымын көрсетеді. Бүгінгі қазақтың тойы, әсіресе үйлену тойы кезінде та­мадалар той берген отбасын барынша көп шығындап елде жоқ нәрселерді дәс­түрге айналдыруда. Бүгінгі қазақ той­ларында не артық, не кем?
− Той – дәстүрлі ән-жыр, дәстүрлі ойын­мен ұласқан ұлттық құндылық. Қазіргі той − ысырыпшылдықтың ең жоғары шегі. Ұлт­тық тәрбиенің өзегі болатын үйлену тойында той бас­қарушылар «ата-ене» туралы ретсіз қал­жың «анекдот» айтатын, келеңсіз ойындар ой­налатын орталыққа айналдырғанына куә­міз. 
«Ысырап болмасын», «ысырапшыл бол­ма» деу, «ас-тағам» мәдениетімен байланысты, қа­зақ асты төкпе, шашпа деп тыйым салып отыр­ған. Қазіргі той, астың «ас та төк» дас­тарханы, қаншама тамақтың желінбей қалуы, тасталуы − қазақтың ырым-тыйымы­нан аттауы. 
− Кейінгі кезде қоғамда неке қиюға байланысты да талас-тартыс аз емес. Біреулер қызды ұзатып жатқанда не­ке­сін қиып жіберу керек дейді. Сонымен бірге мешітке барып мұсылмандық ғұ­рыппен неке қиғызғанда қалыңдықтың мәһр сұрауы деген де дәстүр пайда бол­ды. Бұл мәселеде қазақ салты қалай еді?
− Неке қию тарихи дәуірде қыз ұзату тойын­да атқарылып, қыз әкесінің батасымен ұза­тылған. Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» ро­манында Абай Ділданы алуға барғанда, Абай мен Ділданың неке қию, Ділданың әке­сі Алшынбайдың үйінде өткені жақсы су­рет­телген. Кеңестік дәуірде қыздың қашып ке­тіп, келін болып түсуі орын алды да, неке қию жігіт жаққа ауысты, бірақ неке қию от­ба­сылық болып қала берген. Кеңестік дәуір­де де  қазақы ауылдарда қара шаңырақта не­ке қиып, «куәлік жыр» айтқызған. Оқыған мол­да болмаса, неке қиюды ақсақалдар ат­қа­ра берген. «Ант» қасиетті ұғым, оның орын­ды қолданылатын тарихи орны бар.  Ба­тырлар жауға шапқанда «Әруақ» десе не­ме­се руының ұранын айтып атойлап шапса, «ант» бергенмен бірдей, кері қайтуға жол жоқ, еліңді, жеріңді қорғау үшін басыңды ті­гесің деген сөз. Ал «ант су ішті» танымы не­ке қиғанда «куәлік жыр» айтылып, «неке дұ­ғасы» бір-біріне жар болуға келісімін бе­ріп, «неке суын» ішуі. Яғни, отау тіккен екі жас «ант етемін» демеген. Той басқарушы аса­­­баның екі жасты тұрғызып «ант етемін» сө­зін бірнеше рет, тіпті орынсыз қалжыңға жауап ретінде айтқызып, қасиетті сөзді қор қыл­ғанын да көріп жүрміз. Некеге келісім жауа­быңды беріп, неке суын ішкенің «ант су» іш­кенің, оны батамен бекіткені, отбасының бе­ріктігінің кепілі болған. Сондықтан да қа­зақ ажырасуды «бата бұзу» деген. Бұл күні «мәһір» айтқызу, «мәһір» сыйлығы отбасының беріктігінің кепіліне келтіріп жүр. Ал неке қию да отбасылық ғұрыптан мешіттік рәсім­ге ауысты. 
Хиджаб, никаб, мәһр деген ұғымдарды қазақтың дәстүрлі тұрмысында қолданбаған. «Мәһр» сұрау, атау дәстүрлі ғұ­рыпта болса фольклорлық мұрамызда қа­лар еді, Қобыландының Құртқаға, Төле­ген­нің Қыз-Жібекке, Әбілхайыр ханның Бо­пайға, Абайдың Ділдаға айтқан мәһірі аңыз болып ел аузында жүрер еді. 
Бұрынғы молда, имамдар рәсімді дәс­түрге бағынып атқарған, екі жақ арасында «кә­де» жүргендіктен мәһр ататқызбаған. 
− Кеңестік кезеңде көптеген құн­дылығымыз елдің есінен шығыңқырап кет­кені белгілі. Соның бірі − қазақ та­ғам­дары. Әрине, қазақ тағамдарына байланысты материалдар мүлде болған жоқ дей алмаймыз, дегенмен елдің көбі оны біле қойған жоқ. Содан келіп көп­те­ген ұлттық тағам түрінің рецепттері тү­гілі атауын да ұмытып қала жаздадық. Қазір ұмытылған қазақ тамақтарының жасалуы қалпына келіп жатқан кезеңде қазақтың бас ұлттық тағамын біреулер «қа­зақша ет», біреулер «бешбармақ» деп  атап жүр. Осы туралы пікіріңіз қалай?
− Батыстың тісі батқаннан шыққан «беш­бармак» сөзін өзіміз қолданып әлекпіз. Қа­зақтың ең басты ұлттық асы «асылған ет», «ет асу» − бағзы заманнан  дәуірлерден дәуір­ге ұласып келе жатқан ұлттық құндылық. Кезінде қазақ даласына келген саяхатшылар қа­зақтан мына тамақтың аты не деп сұра­ғанда «асылған ет» десе, оның нақты бір аты болу керек деп, мағынасын сұрағанда «қол­мен жейміз» десе керек, саяхатшының тілін бір көргенде меңгермесі анық қой. Содан саяхатшы, зерттеушілер бірінен-бірі алып «бес­бармақ» деп жазса, біздің қазақ өз асын осы­лай атап жүр. Қазақта «бесбармақ»/ «беш­бармак» деген ұғым, сөз мүлде жоқ. Бірде-бір фольклорлық мұрамызда ертегі, аңыз, жыр, мақал-мәтелімізде жоқ бұл сөз. Бес  барма­ғымыз да жоқ, қолымызда екі бас бармақ, төрт саусақ, башпайымызда екі бармақ бар. Саяхатшы зерттеушілер бізді «киргиз/қыр­ғыз», бауырлас қырғызды «каракиргиз/қара­қырғыз» деп жазды. Жазба деректердегі ақ­па­ратты тікелей қабылдап алмай, сараптап, сүз­гілей білуіміз керек. «Асылған ет» таға­мына «ұлттық құндылық» деп қарап, «беш­бармак» атауын қолдануға заңды түрде тыйым салу қажет.
− Тағы да дәстүрге қатысты бір жай­ды сұрайын: келіннің иіліп сәлем беруі қазақ салтында үлкенге құрмет ретінде қабылданады. Осыны да біреулер діни тұр­ғыдан теріске шығарып біраз шу бол­ғаны бар еді...
− Қазақ халқында сәлем салу дәстүрінің бірі − келіндердің өзінің күйеуінің үлкен ағайын­дарына амандасу ретінде «сәлем салуы», тағы бірі қазақтың үлкен асы ет та­мақ­ты жеп болған соң, «табақ алу» рәсімінде дас­тарқан басындағы үлкен кісіге «сәлем салуы». Алғашқысының мәні амандасу, сый­ластық ретінде орындалады, ал табақ алу­дағы мәні ізет-құрмет көрсету, рахмет айту болып саналады. Келіннің «сәлем салу» дәс­түрі «беташардан» басталады. Беташарда күйеуінің ет жақын туыстарының әр­қай­сы­сы­на арнау өлең айтылған соң келін де, қол­тықтап тұрған келіндер де иіліп сәлем сала­ды. Сыр – Аралда  ішінара келіндердің күн­де таңертең үлкен ата-енесіне сәлем салу дәс­түрі кездеседі. Бұл дәстүрді ұстаған қа­риялар «бір шаңырақ астында тұрғанмен, бір бөлмеде ұйықтап тұрғандай болмайық» деп түсіндіреді. 
Сәлем салу орындалатын «табақ алу» рә­сімін «табаққа сәлем салу» деп тар ма­ғына түсінетіндер бар. Бұл табаққа сәлем салу емес, «табақ алу»! Ет тамақ тартылған үл­кен астан соң дастарқан  басында отырған адамның үлкені табақты ұсынғанда келін сәлем салып барып алуға тиіс. Кезінде қалыптасқан дәстүр бойынша келіндер ет тамақ желініп болғанын сезген бойда табақ алуға дайын тұрады. Қазақы өңірлерде үлкен жиын тойда, ас, Құдайы тамақ берілгенде тар­тылған табақтың санына қарай ауыл ке­ліндері бірінен соң бірі тізіліп тұрып, әр­қайсысы табақ аларда иіліп сәлем салады. Сыр – Аралда, батыста қонақ келмей-ақ өз­­дері отырып, ет тамақ жеген соң келін ата-енесіне сәлем салып табақ алады. Бұл ет та­мақты қазақтың үлкен асы деп санап, дастарқан басында отырған үлкендерге және шаңырақ иесіне деген құрметтен туындаған. «Табақ алу» рәсімінде келіннің ізеттілігі жа­тыр, келіннің қазақтың үлкен асы салынған табақты дастарқаннан жұлып алып кетпей, иілу ишаратын жасауы, «үлкен астан дәм татқандарыңызға рақмет» дегені. Бұл күнде «та­бақ алу» тек аймақтық ерекшелік болып қал­ды. Келіннің сәлем салуын «адамның ал­дында басын имеу керек, Алланың алдын­да ғана бас ию керек, сәлем салу Аллаға серік қосу» деу асыра сілтеушілік, діни фана­тизм­нен туындаған. 
− Ежелден ата-баба әруағына құрмет көрсететін халықпыз. Оны да «Аллаға се­рік қосу» деп түсінетіндер бар...
− «Өлі разы болмай, тірі байымайды» де­ген сөз қазақтың әруаққа құрмет көрсетуді, әруақ­тан аттап кетпеуді меңзейді. Қазақтың әр руының өз ұраны бар. Ұран − адам есімі, яғ­ни әруаққа айналған, сол рудан шыққан қол бастаған батырдың немесе аты шыққан арқалы тұлғаның аты. Жауға шапқанда «әруақ» деп немесе ұранын айтып шапқан. Жеті атасын білмеген жетесіз. Жеті атаң да әруақ. Әруақ − сенің шежірең, шығу тегің, генетикаң. Әруаққа Құран бағыштауға, әруақ үшін қол жаюға қарсылық − тарихтан, дәстүрден қол үзу. 
Қазақ дәстүрінің түп қазығында исламға дейін­гі түркілік дәстүр жатыр. Қазақ ислам ді­­нінің «Әбу Ханифа» мазһабын, яғни Ха­нафи бағытының байырғы түркілік салт-дәс­түрдің ислам дініне қайшы келмейтін тұс­тарын сақтап қабылдаған. Ал исламға қайшы келетін тұстары, мысалы дүние-мүл­кімен, мінген атымен жерлеу тарих сах­на­сы­нан шығып қалған. Демек, қазақтың осы кез­ге дейін орныққан салт-дәстүрлерінің бә­рі дінмен үйлескен ұлттық құндылық деу­ге негіз бар.
− Мән терең әңгімеңіз үшін алғыс біл­ді­ре­мін! Ұлттық салт-дәстүріміз көр­кейе бер­сін!

Сұхбаттасқан 
Ахмет ӨМІРЗАҚ
 

Серіктес жаңалықтары