Дания корольдік театрының әртісі атанған тұңғыш қазақ

Мейрамбек Назарқожаев 2018 жылдан бері Дания корольдік театрының әртісі болып жұмыс істейді. Театр труппасына қабылданған алғашқы жылы Нью-Йоркте өткен Джейкобс-Пиллоу фестиваліне қатысып, көзі қырағы сыншылар мен The New York Times газеті тілшілерінің назарына ілінген. Ресей, Германия, Англияның үлкен сахналарында өнер көрсеткен Мейрамбек ауылдан шыққан балалар әлемді бағындырып, қаласа, балет әртісі бола алатынын дәлелдеп жүр. Бір жыл бұрын Дания корольдігінің жоғары марапатын алған ол талғамы биік Еуропа көрерменіне Қазақстан, соның ішінде біздегі балет мектебін насихаттап жүргенін айтады. Бүгінде жазғы балет кеші аясында Дания қалаларын аралап жүрген, күні кеше Дания патшайымының алдында өнер көрсеткен Мейрамбекке хабарласып, әңгімелескен едік.

– Бізді бәрінен бұрын ауылда туып-өс­кен, ауыл мектебінде оқыған сіздің ба­лет мектебіне баруыңызға не түрткі бол­ғаны қызықтырады. Әдетте ауыл ба­ласы биден гөрі футбол ойнауға не­месе күресуге икемі келеді ғой.

– Мен 1996 жылы Алматы облысындағы Іле ауданына қарасты Қараой ауылында дү­ниеге келгенмін. Ауылдың түтінін жұтып, шаңы­на аунап, достарыммен бірге доп қуа­лап жүрген мен ол кезде мектепте өтетін түр­лі жарыстарға, хорға қатысып, би­лей­тінмін. Бірақ ол уақытта балеттің, жалпы өнер­дің не екенін терең ұғына бермейтін едім. Анамның сіңлісі – Фариза тәтем Ал­ма­ты хореографиялық училищесінде қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ беретін. Сол тә­тем бір күні ата-анама келіп «Мейрамбектің са­бақ үлгерімі жақсы. Қалада оқып, өнерін ұш­таса қайтеді?» деп ұсыныс айтты. Анам ма­ған келіп, бұл туралы ойымды сұрағаны есім­де. Ақырында келісіп, төртінші сынып­тан соң, Алматыға барып, училищеде арнайы сынақ тапсырдым. Онда біліміңнен бөлек, дене бітіміңе қарайды, музыка таңдау қабілетіңді тексереді. Шпагатқа отыруың ке­рек. Сол кезде барлық пәннен бес деген баға алдым, бірақ бишіге қажет басқа көр­сеткіштерім онша жоғары болмады. Далада доп қуалап өскен бала анау айтқандай икем­ді бола бермейді ғой (күліп). Алайда мұға­лім­дер үлгерімім жақсы екенін ескеріп, оқуға қабылдады. 9-сыныпқа дейін бізді оқытқан Назира Сәрсенбаевадан көп нәрсе үйрендім. 9-сыныптан ары балет әлемінде өзіндік қол­таңбасы бар мықты маман Ұлан Мирсеидов оқыт­ты. Біз он екі сынып оқыдық. Оқу бітір­мес бұрын Ұлан аға дүниеден өткен соң, оның қызы бізге жетекшілік етті. – Балет – өте күрделі әрі қиын өнер. Түрлі би қимылдарын үйренуден бөлек, күнделікті жаттығып, шынығу қажет екенін түсінген бала Мейрамбек қолын бір сілтеп, ауылға кетіп қалғысы келген жоқ па?

– Әлбетте, басында қиын болды. «Мы­наны қалай істесем екен?», «Басымды қалай қоз­ғалтсам болады?», «Мұны қалай секіру ке­рек?» деп абдырап жүретінмін. Бірақ ата-анам­ның кішкентайымнан «бастаған істі соңына дейін жеткізу керек» деп айтқан қағидасын есімнен шығармадым. Оған қоса, ата-анам ауылда мені мақтан тұтып, үміт ар­тып отыр. Олардың сеніміне селкеу түсір­мейін, ұятқа қалдырмайын деп бар күш-жігерімді салдым. Бірте-бірте көрсет­кіш­те­рім жақсара түсті. Ол кезде біз апта сайын жо­ғары сыныпта оқитын балалардың кон­церт­теріне барып, олардың биіне, трюкте­рі­не, техникалық әдістерін ауызымыз ашы­лып, бақылайтынбыз. Бұрын-соңды мұн­дай­ды көрмеген мен «Мәссаған!» деп таң-тамаша бола­тынмын. Содан соң ауылға барған кезде дос­тарыма «Ал мынаны істей аласың ба?», «Мынаны қайталай аласың ба?» деп бар біле­тінімді көрсететінмін (күліп). Көрсет­кіш­те­рім жақсара түскен соң, түрлі байқауларға қатыса бастадым. Ол кезде шетелде өтетін байқауға баруға қажет қаражатты табу қиын болатын. Сол кезде балеттің қыр-сырын үй­рет­кен Ұлан ағайым достарынан сұрап, де­меушілер іздеп, көп көмегін тигізді. Ол кісі көптеген байқаудан жүлделі оралуыма се­бепкер болды. Оқу бітірген соң, сыныптас­тарым­ның барлығы Астана опера және балет театрына арнайы сынаққа барды. Ал мен барған жоқпын. Өйткені мен шетелдік театр­да жұмыс істеуді мақсат еттім. Мәскеуде ке­зінде Үлкен театрдың директоры әрі же­текші солисі болған Вячеслав Гордеев «Русский балет» деген атпен мемлекеттік театр ашқан болатын. Алдымен сол театрға қа­былданып, онда бір жыл жұмыс істедім. Онда Кремль сарайы, Үлкен театр сахна­сын­да өнер көрсеттім. Үлкен рөлдерді сомдадым. Бір жылдан соң Германияның Киль қаласын­дағы театрға жұмысқа қабылдандым. Онда екі жыл жұмыс істеп, заманауи балет түр­лерін меңгердім. Білікті хореографтармен жұмыс істеп, тәжірибе жинадым. – Ал атағынан ат үркетін Дания ко­ро­ль­­дік театрына қалай қабылдан­дыңыз?

– Дания корольдік театрының үш жүз жылдық тарихы бар. Жаңылыспасам, Еуропадағы үшінші көне театр деген атағы бар беделді театр. Онда жұмыс істеуді арман­дамайтын әртіс жоқ шығар, сірә. Мен алды­мен онда түйіндемемді жолдадым. Жіберер кезде «Ешқашан шақырмайтын шығар, сонда да жібере салайын» деп ойладым. Мұны ес­тіген айналамдағылар «Расымен корольдік театрға түйіндеме жібердің бе? Онда өту қиын емес пе?» деп таңғалғаны бар. Сол уа­қытта 100-ге жуық адам түйіндеме жіберсе, оның арасынан 10-15 әртісті іріктеп алып, театрға шақырып, директор, балетмейстердің қатысуымен сынақтан өткізеді. Сосын бәрінен мүдірмей өткен екеуді ғана театр труппасына қабылдайды. Мен іріктеліп алған ондықпен бірге сынақтан өттім. Бірақ өткен-өтпегенің екі аптадан соң белгілі болатынын айтты. Сөйтіп, Германияға қайта ора­лып, жұмысымды жалғастыра бердім. Ол туралы тіпті ұмытып кеткенмін. Бір күні элек­трон поштама «Сіз қабылдандыңыз. Сізге келісімшарт ұсынамыз. Дания король­дік театрына қош келдіңіз!» дегендей хат келіп тұр. Алғаш оқыған кезде өз көзіме өзім сенген жоқпын. Жүгіріп келіп, әріптесіме оқыт­қан кезде ғана сендім. Сол күні ерекше қуандым. Төбем көкке бір елі жетпей қалды. Бәріне жар салдым. Бәрі таңғалды. Көпшілігі «Қалай сонда?» деп сенген жоқ. Сөйтіп, 2018 жылы Дания корольдік театрына жұмысқа тұрдым. Бір айта кетерлігі, онда қабылданған бірінші қазақ екенмін. Сәттілік деп осыны айтыңыз. Онда әртістерден бөлек, ме­недж­мент, костюмер мамандарды қоса есептеген­де бес жүзге жуық маман жұмыс істейді. Алға­шында мұндай үлкен ұжым қатарына қо­сылғанымда бойымды қорқыныш би­легенін жасырмаймын. Өйткені Еуропаны мойындатқан үлкен театрдың белді әртіс­терімен бір студияда билейсің, бірге жатты­ғасың. «Мәссаған, анау қалай шебер билей­ді?», «Мына әртісті теледидардан көрген едім ғой» деп абдыраған кездерім болды (күліп). Содан соң өз-өзімді көрсету керек екенін түсіндім. Басында хореографтардың көзіне түсіп, бірінші құраммен ойнайтын жақсы рөлге бекітілдім. Айналамдағылар бұрын-соңды ешкім келе салып ондай үлкен рөлді ойнамағанын айтты. Есімі Еуропаға белгілі хореограф Иржи Киллианның «27'52» қойы­лымында ойнайтын алты әртістің бірі атан­дым. Мұны тағы да сәттілікке баладым. Жал­пы, Дания корольдік театрында мықты хо­реографтармен жұмыс істеу мүмкіндігі бар. Атақты ағылшын хореографы, Лондон Олимпиадасының ашылу салтанатында қойылым қойған Уэйн Макгрегор, есімі күллі әлемге мәшһүр Джон Ноймайер, Кристофер Уилдон, Лиам Скарлет секілді мықты ма­мандармен жұмыс істедім. Негізі, театр­да­ғы еңбек жолымды сәтті бастадым. Көп ұзамай директордың назарына іліндім. Сосын көптеген үлкен партияларды сомдай бас­тадым. Алғашқы жылы іріктеліп алынған он бес бишімен бірге Нью-Йоркке барып, бе­дел­ді саналатын Джейкобс-Пиллоу фестиваліне қатыстық. [caption id="attachment_225877" align="alignnone" width="1959"] The New York Times газетіне жарияланған сурет

– The New York Times газеті фотог­ра­фы­ның объективіне сол фестивальге бар­ғанда ілінген екенсіз ғой.

– Иә, суреттен бөлек, The New York Times-қа «Дания корольдік театры Америкаға келе жатыр» деген сипатта мақала шықты. Жалпы, америкалықтар Дания корольдік театр әртістерін асыға күтеді. Неге десеңіз, театрдың өзіндік тарихынан бөлек, Бурнон­виль деп аталатын техникалық әдісі бар. Бұл техника бірегей даниялық балет стилін ойлап тапқан хореограф Август Бурнон­виль­дің есімімен аталады. Қазір Астана, Алма­тыда, Мәскеу сахналарында «Сильфида» ат­ты романтикалық балет жиі қойылады. Ол қойы­лымды алғаш рет даниялық мықты хореограф Бурнонвильдің хореографиясына сүйеніп, Копенгаген сахнасында қойған. Содан соң көпшілік Дания балет мектебіне қызыға қарайтын болған. Әсіресе, амери­ка­лықтарға даниялық әртістердің бұл техни­калық әдісті қалай қолданатыны қызық. Сол фестиваль кезінде америкалық сыншылар бізге оң бағасын берді. Сол кезде бір сыншы-журналист «Сен қалайша Данияда жүрсің? Бұл жетістікке қалай жеттің? Біз Қазақ­стан­ның азаматтарын тани бермейміз» деп сурет­ке түсірткізіп, бәрімізден өнерге қалай келгенімізді сұрап, біраз мәліметтер сұрап, көлемді мақала қылып шығарған. Айтпақшы, сол фестивальде тағы бір қызық жайт болды. Қазақстанда көп жыл бойы балет әртісі бол­ған мықты балетмейстер Жанат Байдара­лин қазір Америкада жеке мектебін ашып, шә­кірт тәрбиелеуде. Ол кісі біздің театр әр­тіс­терінің өнерін тамашалау үшін арнайы басқа штаттан келіпті. Билет сатып алып, бағдар­ла­маны ашып қараған кезде менің аты-жөнімді байқап қалып, таңғалған. Соңында бас июге шыққалы тұрсақ, бір кісі орнынан атып тұрып, сахнаға жақындап «Әй, қазақ! Қа­зақ!» деп айқайлайды. Сөйтсем, Жанат ағай екен. Мен ол кісі туралы көп естігенмін, бірақ сол кезде бірінші рет көзбе-көз кез­дес­тім. – Корольдік театрдағы әріптестеріңіз немесе талғамы биік көрермендер Қа­зақстандағы балет мектебі, біздің әртіс­тер туралы хабардар ма екен?

– Біраз әріптесім біздің ел туралы аз-маз мәлімет біледі. Алғаш танысқанда «Сонау алыс жерден келдің бе?» деп таңғалған. Бірақ арасында Қазақстан секілді елдің бар екенін білмейтіндер де болды. Сосын әлеуметтік желіні ашып, елдегі мықты балет әртістерін көр­сетіп, театрлар туралы мәліметтер айт­тым. Кейбірі «Мына әртісті танимын», «Ана әртісті көргенмін» деп бізде өнер көрсететін бірнеше шетелдік әртістерді нұсқады. Астана опера және балет театрына сырттан көп хореограф келетіндіктен, біздегілер оларды жақ­сы таныса керек. Қазақстан балет өнері­нің деңгейі керемет, бірақ сәл бас­қаша. Сол туралы әңгімелеп бердім. Ал көрермен­дерге келсек, Димаш Құдай­берген әлем сахнасын бағын­дырғалы бері Еуропа жұрты біздің ел туралы көп мәлімет біледі. Біразы ресурсқа бай мемлекет екенін жақсы біледі. Дегенмен ара­сында «стан» деген жалғауға бола «Ау­ған­­­стан жақ па? Әлде Пәкістан ба?» деп сұрай­­тындар жетерлік. Сосын «Міне, қара. Осын­дай мемлекет. Мына үлкен аумақты алып жатыр» деп картаны ашып көрсетемін. Де­ген­мен көп жағдайда танып жатады. Осы ретте тағы бір жайт есіме түсіп отыр. Джон Роагер мен Мария Дюверс қоры әр үш жыл сайын Данияда өнер көрсететін балет әртісі, әнші, музыканттар арасынан дарындыларды іріктеп алып, Дания корольдігінің жоғары марапатын ұсынады. Бір жыл бұрын мен сол марапатқа лайық балет әртісі атандым. Ұйымдастырушылар менің Қазақстанның тумасы екенімді біліп, мені марапаттауға шақырғанда қазақша мәнерге сай келетін музыка ойнатты. Олар Қазақстан туралы зерт­­теу жүргізіп, музыканттарға қобыз жоқ болса да, даланың дауысын дәл сипаттайтын өз аспаптарын қолданып, біздің төл му­зыкамызға ұқсас әуен ойнатқызғанда алған әсерімді сөзбен сипаттап жеткізе алмаймын. Расында ол әуенді естігенде Қазақстан елес­теді. Мен мұны олардың біздің халыққа, ма­ған деген ерекше құрметі деп ұқтым.

– Байқағанымыздай, Даниядағы аз қа­зақ та осы үш жыл ішінде сіздің жан­күйеріңізге айналып үлгеріпті.

– Иә, билет сатып алып, театр қойы­лым­дарын тамашалайтын қандастар жетерлік. Афишадан аты-жөнімді көргендер жекеме хабарласып, өздерін таныстырып жатады. Маған хат жазып, ыстық лебізін білдірген қан­дастарды спектакльге шақырамын. Содан соң олар басқа қазақтарға жеткізіп, бір-біріне таратып, келесіде қандай қойылым бола­тынын сұрайды. Копенгагеннен кейінгі екінші үлкен қала Орхуста тұратын Ақбар  

Аюби ағамыз әрдайым қонақжайлылық та­нытып, ерекше күтіп алады. Он-он бес әртіс Данияның шағын қалаларын аралап, ашық аспан астында жазғы балет кешін ұйым­дас­тырамыз. Өткен аптада Орхун қаласы әкім­дігінің шақыруымен аталған қалада өнер көрсеттік. Бүгін Дания патшайымының алдында өнер көрсетеміз.

– Бір сөзіңізде «Қазақстан балет өне­рі­нің деңгейі керемет, бірақ сәл бас­қа­ша» деп қалдыңыз. Әлемді бірегей сти­лі­мен тамсандырған Дания балет мек­тебінен біз үйренуге тиіс негізгі әдістер қан­дай? Нені өзгерткен жөн?

– Ресейде, Қазақстанда үлкен секірулерге, трюк­терге мән береді. Ал мұнда кішкене бі­р­ақ жылдам секірулерге баса назар аударады. Одан бөлек, әртістік шеберлігіңді жіті қада­ға­лайды. Қазақстанда үлкен секірулер, трюктер орындалса, көрермендер қол шапа­лақ­тайды. Ал мұнда олай емес. Соңына дейін эмо­цияны жеткізу, музыканы ести білу қа­білетіңді қадағалап отырады. Айта кетер­лігі, бізге заманауи хореография жетіспейді. Қазақстандағы театрлардың репертуарында классикалық балетке негізделген қойы­лым­дар көп. Есімде, Еуропа сахналарының бірі­нен «Ромео мен Джульетта» қойылымын көр­ген кезде, құдды бір кино көріп отыр­ғандай күй кешкенмін. Бәрі шынайы. Ұру керек болса, ұрады, итеретін болса, итереді. Ал бізде ондайды көрсетпейді, шынайы эмо­ция аздау.

– Сахнада сұлулық салтанатын құра­тын балет әртістерінің күнделікті ре­жи­мі бізге қызық. Өзіңіздің бір күндік тәр­тібіңізді айтып бере аласыз ба? Күніңіз жаттығу залынан бастала ма?

– Көпшілік балет әртістері диета ұстайды деп ойласа керек. Тіпті де олай емес. Біз фи­зи­калық жаттығу көп жасайтындықтан, қан­ша тамақ ішсек те, салмақ қоспаймыз. Қа­лаған тағам түрлерін жей береміз. Ал күн тәр­тібімді сұрасаңыз, таңертең жеті жарым­да тұрып, таңғы ас ішкен соң, театрға бара­мын. Онда бір сағат жаттығу залында масса­жист немесе физиотерапевтпен бірге жұмыс істеймін. Қала берді, пилатесте жаттығамын. Сағат онда классикаға негізделген жаттығу­лар басталады. Сосын түскі бір жарымға дейін спектакльге дайындық жұмыстарын жүр­гіземіз. Түскі ас ішіп алған соң, сағат төрт­ке дейін тағы дайындық жұмыстарына қаты­самыз. Кейде үлкен рөлге бекітілген бол­саңыз, кешкі бестен жетіге дейін қосым­ша репетицияға қатысамыз. Ал спектакль болатын күні түскі үштен кешкі жетіге дейін үзілісте боламыз. Кешкі сегізде басталған спектакль кейде түнгі он бірде, көп жағдайда сағат онға дейін жалғасады. Сосын үйге қайтамыз. Аптасына екі күн демаламыз, бірақ сенбі немесе жексенбі күндері емес. Себебі бәрі демалатын ол күндері қойылым қойы­латыны айтпаса да түсінікті. Тағы бір айта кететін жайт, басқа театрларда солист болып жүрген әртіс екіншісіне ауысса, солист атағын сақтай алады. Ал Дания ко­роль­дік театрының саясаты басқаша. Басқа театрда көрермен көкке көтеретін жұлдыз болсаң да, біздің театрда бәрін төменгі сатыдан бастауың керек. Бірден үлкен рөлді беріп, негізгі әртіс атағын бере салмайды. Бұл бәрінен бұрын театрда қаншама жыл тер төгіп жүрген әртістерге құрмет саналады. Себебі сырттан күні кеше ғана келген біреу­дің жергілікті әртіс ойнап жүрген рөлді сом­дауы әділетсіздік болар еді. Енді келген әртістер алдымен кордебалетте ойнайды, сосын бірте-бірте жоғарылайды. Мен қазір кордебалеттемін. Жарақаттанып, оң аяғыма ота жасалғандықтан, алдыңғы маусымды жіберіп алдым. Жалпы, мұнда солист дең­гейіне өту үшін алты жыл жұмыс істеуің ке­рек. Ал менің бұл театрда еңбектеніп жүрге­німе бес жарым жыл болды. Бұйырса, со­лист атануға да аз уақыт қалды.

– Алдымен Ресей, сосын Германия, ақырында Да­ния сахнасын бағын­дыр­ған сіз көп жағдайда сәт­тілік серік бол­ғанын мең­зеп қалдыңыз. Бірақ мұның бастауы сұхбат басында сіз айтып өткен, «бастаған істі соңы­на дейін жет­кіз» деп үйрет­кен үйдегілердің тәрбиесі мен ерен еңбегіңізде жатыр деп түсін­дім.

– Келісемін. Негізі, бәрі тәрбиеден бас­та­лады ғой. Бір кездері елде балетті жат өнер деп қабылдаған соң, мамандығымды ауысты­рып, әскери училищеге түсуді көздеген едім. Бір қызығы, әскери училищеге түсуге қажет барлық емтиханнан мүдірмей өтіп, оқуға қабылданып та қойғанмын. Ауыл­ға келіп, ата-анама бұл таңдауым тура­лы айтқанымда, олар «Қалайша? Қаншама жетістікке жеттің? Қаншама байқауға қатыс­тың?» деп налыған еді. Кейін ойланып қа­ра­сам, расында «Қан­шама уақыт жатты­ғып, шы­ныққан еңбегім зая кеткелі тұр. Одан бөлек, ата-анамды ұят­қа қалдырғалы тұр­мын. Ал мені алға же­телеп, байқаудан бай­қауға апарған марқұм ұстазым Ұлан ағаның ісін мен жалғас­тыр­мағанда кім жалғастыра­ды?» деп райымнан қай­тып, өнерімді одан әрі ұштай түсуге шын­дап кірістім. – Спортшылар Олимпиада ойын­да­рын бағындырғысы келетіндей, балет әртістері бәсі биік, беделі бөлек, король­дік балет театрларында өнер көрсетуді армандайды. Сіз бұл белесті бағын­дыр­дыңыз. Бұйырса, солист атануға да аз уа­қыт қалды. Ендігі меже, алға қойған мақ­сат қандай? «Осындай рөл сомдасам ғой», «Мына театр сахнасында билесем ғой» дейтіндей, орындалмаған арман­дарыңыз бар ма?

– Жалпы, мен өзіме ұнайтын рөлдердің тү­гелін сомдадым. Дания корольдік теат­ры­нан бөлек, Лондондағы әлем тамсанатын Covent Garden корольдік театрында билеуді армандаған едім. Ол арманым да орындалды. Былтыр наурыз айында ондағы мамандардың шақыруымен келісімшарт жасасып, Covent Garden сахнасында биледім. Айтпақшы, ол сахнада «Астана Опера» театрының көр­кемдік жетекшісі Алтынай Асылмұратовадан соң өнер көрсеткен екінші қазақ мен екен­мін. Қазір менде «Мынадай рөл ойнасам ғой», «Әлемнің мына театрында билесем ғой» дегеннен гөрі, «Болашақта көрген-түйгенімді, оқыған-тоқығанымды Қазақ­стан­дағы жас дарындарға үйретсем ғой» де­ген мақсат бар. Мені елге балет әртісі ре­тінде жиі шақырады. Бірақ мен елге әртіс ретінде барғаннан гөрі, шеберлік сыныбын өткізіп, түрлі қойылым­дар қойғым келеді. Отандық театр сахна­ларына заманауи үлгі­дегі туындыларды алып келсем деймін. Жо­ғарыда айтып өткенімдей, әлем қызы­ғатын, іздеп жүріп табатын, Бур­нонвиль әдісін қалай қолдану керек екенін үйреткім келеді.

– Тығыз жұмыс кестеңізге қарамас­тан, бізге уақыт бөліп, сұхбат бергеніңіз­ге рақмет! Іске сәт!

– Қайта сіздерге мың алғыс! Қазақтілді басылымдар балет әртістерін осылай іздейді деп ойламаппын! Мені елеп-ескеріп, алғаш рет осындай көлемді сұхбат алғандарыңызға ризашылығымды білдіремін!

Әңгімелескен Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ

Серіктес жаңалықтары