Елімізде алты банк мемлекеттің қаржылық қолдауын алып отыр. Бұл деректі 26 сәуірде Парламент Мәжілісінің жалпы отырысынан кейін Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрайымы Мәдина Әбілқасымова айтқан болатын.
Жалпы, «мемлекет енді банктерге көмек көрсетпейді» деп айтылып келе жатқалы қашан. Президент 2021 жылғы жолдауында да осындай мәлімдеме жасаған екен. Дегенмен банктерді қолдау шаралары тоқтатылған жоқ. Мемлекеттегі қаржының көбі жекеменшік банктер арқылы айналымға жіберілген. Тіпті, екінші деңгейлі банктер мен каржы институттарының иелігінде кепілдік ретінде көлемі 2 миллион гектар 3,9 мың ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер жатыр. Сонымен, мемлекет неге жекеменшік банктерге қолдау көрсетіп отыр? Пайда кімге? Банктер мемлекет көмегін қайтара ма, қалай қайтарады?
Мемлекет алты банкке араша түскен
Елімізде алты банк қаржылық тұрақтылық бойынша мемлекеттің қолдауын алып отыр. Бұл туралы 26 cәуір күні Парламент отырысынан кейін Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрайымы Мәдина Әбілқасымова мәлім еткен болатын. Айта кетейік, бұған дейін Орталық коммуникациялар қызметінде өткен брифингте сейсенбі күні аталған агенттіктің өкілі Олжас Қизатов бұл ақпаратты жария етпеген болатын. Ал Мәдина Әбілқасымованың айтуынша, банктерді қаржылай қолдау бағдарламасы 2017 жылы бекітілген. – Қазір қаржылық тұрақтылық бағдарламасына қатысқан алты банк бар. Бұл бағдарламаны 2017 жылы Ұлттық банк бекіткен болатын. Ол кезде банктердің шығыны, банктердің балансында стресстік активтердің жоғары деңгейі анықталған еді. Осы проблемалық займдарға провизия жасау үшін, банктердің капитализациясын толықтыру мақсатында қаржылық тұрақтылық бағдарламасы қабылданды, – деді Әбілқасымова. Мәдина Әбілқасымованың айтуынша, осылайша Ұлттық банк тәртіптелген облигация берген. Қалған үштен бір бөлігі акционерлердің қаражаты есебінен жасақталуы тиіс еді. – Қазір бұл облигациялар мынадай банктердің балансында сақтаулы: Еуразиялық банк, ЦентрКредит банк, Нұрбанк, РБК банк, АТФ банк. Цесна банктікі кейін Jusan банкке қосылды. Сонымен қатар мемлекеттік қолдау құралдары Halyk Bank-тің балансында да бар, ол Казкоммерцбанкті қосып алған кезде берілген, – деді Агенттік басшысы. Былтыр желтоқсан айында Заңға өзгеріс енгізілді. Ол бойынша, Ресубликалық бюджет есебінен немесе Ұлттық қор қаражатынан мемлекеттік қолдау алып отырған банктерге дивиденд төлеуге шектеу қойылғанын да айтып өту керек. Агенттіктің мәліметіне сүйенсек, қаржылық тұрақтылық бағдарламасы бойынша бұл алты банк мемлекеттен 700,5 миллиард теңге алған. Ұлттық банктің Қазақстандық тұрақтылық қоры банк акцияларына айырбасталатын, 15 жылға шығарылған реттелген облигацияларды 4 пайыздық мөлшерлемемен сатып алған. Сондай-ақ акционерлер қолма-қол ақшаны енгізу арқылы – 401,5 миллиард теңге, банктегі операциялық пайданы сақтау арқылы 977,3 миллиард теңге қосымша капиталдандыруды жүзеге асырған. Парламент отырысынан кейін Мәдина Әбілқасымова, қазір банк секторының негізгі мәселелері шешілгенін, банктерде мемлекеттің ақшасын мерзімінен бұрын қайтаруға жеткілікті капитал қоры бар екенін айтты.
Қауқары жетеді, бірақ бірден қайтармайды
Ресми деректерге сүйенер болсақ, 2017 жылдан бастап банк секторын сауықтыруға 6,9 трлн теңге жұмсалған. Соның ішінде, агенттік төрғағасы айтып өткен 6 банк сауықтырылыпты. Ал 8-і лицензиясынан айырылған. Стресс активтерінің мөлшері 7,7 триллион теңгеден 2,3 триллион теңгеге дейін төмендеген. Ал былтыр жыл аяғында комитет отырысында депутат Ерлан Саиров 2009 жылдан бастап банк секторын қолдау үшін мемлекет 9 триллион теңге бөлгенін, сондай-ақ бұл қаражаттың бір бөлігі қайда жұмсалғаны әлі белгісіз екенін айтқан еді. – Жылдар бойы банк саласында мемлекет қаражаты есебінен пайданы жекешелендіріп алуды және барлық шығындарды мемлекеттің мойнына артуды көздейтін жағдай қалыптасып келді. Адал жолмен келмеген қаражатты ептілер есебін тауып өзара бөлісіп алып, пайда болған мәселені мемлекетке итермелеп отырды. Құзыретті органдардың өкілдері Jusan Bank-тың қызметіне назар аударуы тиіс деп санаймын. Банк менеджменті дивидендтерді мемлекеттік көмек қаражаты есебінен төлеуге тырысады. Тиісті хат Бас Прокуратураға және басқа да органдарға жіберіледі. Бұл аспект біздің кеңестің ерекше бақылауында болады, – деген еді ол. Жалпы, Мәжіліс қабырғасында екінші деңгейлі банктерге қатысты мәселелер әлі көтеріліп жатыр, ол туралы кейінірек айтатын боламыз. Қазір аталған банктердің мемлекет көмегін қайтару алгоритмдеріне тоқталып өтейік. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі мемлекет көмегін алған банктер дивидендтер төлей алатынын төрт шартты анықтаған. Біріншіден, қаржы институттары мемлекеттік қолдау құралдарынан түскен пайдадан дивиденд төлей алмайды. «Алгоритм осы. Банк өткен жылдағы табысын анықтайды. Дивиденд мөлшерін анықтаған кезде одан пайданы немесе мемлекеттік қолдаудан түскен кірісті шегереді», – деп түсіндірді ҚНРДА төрағасы Мәдина Әбілқасымова. Егер дивидендтер өткен пайдадан төленсе, онда мемлекеттік қолдауды алған кезден бастап табыстың толық сомасы шегеріледі. Екінші шарт – мемлекеттік қолдаудан жеңілдікті немесе кірісті шегергеннен кейін капиталдың оң болуы. Үшіншіден, банктер мемлекеттік қолдауды мерзімінен бұрын қайтаруға міндетті, бұл ретте қайтарым сомасы төленген дивидендтерге пропорционалды – дивидендтер сомасының 10 пайызынан кем емес және 66 пайыздан аспайтын мөлшерде есептелетін болады. Төртінші шарт – төленген дивидендтер сомасын тәуелсіз аудиторлар растауы керек. Айта кету керек, банктер алған қаражатты бірден қайтара алмайды. Субординациялық облигациялар банктерге 15 жыл мерзімге, 2032 жылға дейін берілген. ҚНРДА мерзімінен бұрын төлемдерді ынталандыру тетігінің арқасында өтеу мерзімі орта есеппен 5 жылдан 7 жылға дейін қысқарады деп есептейді. – Кейбір сарапшылар мен журналистер мемлекет қаражатының бірден толық қайтарылуын қамтамасыз ету қажет деген сұрақты көтеріп отыр. Бұл мүмкін емес. Өйткені реттелген облигациялар банктің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және жұмыс істемейтін несиелер бойынша провизияларды қалыптастыру мақсатында ұсынылды. Демек, бір мезгілде кіріс банктің тұрақтылығына қауіп тудыруы мүмкін. Барлық банктер қалыптасқан капиталды, кіріс пен операциялық пайданы ескере отырып, мемлекеттік қолдауды мерзімінен бұрын қайтара алатын соманы анықтайды, – деді ведомство басшысы. Бірақ реттеуші мемлекеттік көмекті мерзімінен бұрын қайтару талаптары белгілеген екен, бірақ әрбір банк өзінің параметрлері мен қолданыстағы қаржылық көрсеткіштеріне сүйене отырып, белгіленген шекті соманы ғана төлейді. Яғни, мерзімінен бұрын қайтарамын деушілерге кедергі жоқ, бірақ банктер ондай ниет білдіре қоймасы анық.
Көмек қалай кәдеге жаратылды?
Қаржы тұрақтылығын арттыру бағдарламасына сәйкес мемлекет маңызды және ірі банктерге қолдау көрсететіні туралы айтылады. 2017 жылдан бері 6,9 триллион теңге «нашар» несие есептен шығарылған, екінші деңгейлі сегіз дәрменсіз банктің лицензиялары қайтарылып алынған. Стрессті активтер 7,7 триллион теңгеден 2,3 триллион теңгеге дейін азайған. Проблемалық несиелер портфелі бойынша 982,4 миллиард теңге сомасында провизиялар қалыптастырылыпты. 90 күннен астам мерзімі өткен несиелер деңгейі 2017 жылғы 12,3 пайыздан 2021 жылы 3,3 пайызға дейін төмендепті. Мемлекеттік қолдауға ие болған алты банк жалпы 8,267 триллион теңге, оның ішінде заңды тұлғаларға 4,01 триллион теңге және жеке тұлғаларға 4,257 триллион теңге жаңа несие берген. ҚНРДА мәліметінше, тізімге енгізілген алты банктің балансында 1,8 трлн теңге көлеміндегі мемлекеттік қолдау қоры қалған. Сауықтыру бағдарламасына Еуразиялық банк, ЦКБ және Нұрбанк әлі қатысып жатыр. Айтып өту керек, 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап теңгерімінде мемлекеттік қолдау қаражаты бар банктерге қатысты заңнамалық шектеулер күшіне енген болатын. Яғни, ресми органдардың статистикалық мәліметтеріне сүйенсек, мемлекеттің қолдауы өзінің оң әсерін берген. Дегенмен банктер онсыз да жеңілдік пен жарылқаудан кенде емес деген пікірлер де бар.
«Олигархтардың банктеріне халықтың ақшасын жұмсап отырмыз»
2022 жылғы 30 қыркүйектегі дерек бойынша «Самұрық-Қазына» қорының жекеменшік банктерде орналастырылған қаржы активтері мен ақшасы 5,9 триллион теңгеге жеткен. Яғни, мемлекеттегі қаржының көбі жекеменшік банктер арқылы айналымға жіберілген. Осы мәселені жақында көтерген Еділ Жаңбыршин жекеменшік банктер алып отырған шетсіз-шексіз қолдауға басқа мемлекеттік құрылымдар аса мұқтаж екенін айтты. – Мысалы, жоғарыда айтылған қаржылардың 1 триллион теңгесін бір жекеменшік банкке орналастырсақ, бұл банк жылына орташа есеппен 150 миллиард теңге табыс табады екен. Енді есептеңіз, қанша мемлекет қаржысы мен Үкімет алған қарыздар осы жекеменшік банктер арқылы өтті?! Осындай оңай қаржылық схемалар арқылы пайда тапқан банкирлеріміз Форбстың тізімінен бір-ақ шықты. Ай сайын инвесткірістер мен қызмет көрсетуден түсіп жатқан миллиардтар, жекеменшік банктерді Қазақстан экономикасын дамытуға мүмкіндік беретін бизнес жобаларды қаржыландыруға ынталандырмайды. Өйткені олар басын ауыртып, ойланбайды. Оп-оңай табыс келіп тұр. Бұлар әбден қаржылық монополист болып алған, – деді депутат. Ол олигархтарды және олардың банктерін халықтың, мемлекеттің қаражаты есебінен қаржыландырып отырғанымызды және оны тексере де алмайтынымызды алға тартып, Үкімет, құзырлы органдар мен Агенттіктер солармен сыбайлас па деген сұрақты да қойды. Одан бөлек, Бас Прокуратураның ақпараты бойынша екінші деңгейлі банктер мен каржы институттарының иелігінде кепілдік ретінде көлемі 2 миллион гектар 3,9 мың ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер жатыр екен. Оны банктер және каржы ұйымдары өздері пайдаланбайды және сол жерлерді мемлекеттік меншікке қайтаруға да асықпайды. Ең қызығы, осы банктерде кепілге қойылған 2 миллион гектар жердің ішінде ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер де бар екен. – 30 жылда неше рет банктерді кұтқардық. Халыққа жайылымды жерлерді қайтарсақ, банктерді ауыздықтау керек. Халықтың қазынасындағы ақшаны Тимур Құлыбаевтың, Әділбек Жақсыбековтің және басқа да олигархтар мен жоғары шенділердің банктерін құтқаруды қашан доғарамыз. Банктерді емес, халықты аштық пен жұмыссыздықтан қорғау керек. Соның бірден-бір жолы – банктерге кепілге қойылған ауылшаруашылық жерлерді қайтаруымыз керек. Ол банктердің артында кім тұрғанын, кімнің иелігінде отырғанын және қандай жолмен ауылшаруашылық жерлерді кепілге қойып жібергенін қоғам, халық білу қажет, – деді депутат Бақытжан Базарбек. Депутат әкімдердің кесірінен жерінен айырылған ауыл халқы табанын тоздырып, ақиқат іздеу жолында пайларын қайтару үшін соттасып әлек болып жүргенін айтты. Соттар талап арыздың көпшілігін қараусыз қалдырады не болмаса талаптың ескіру мерзімін қолданып, үлескерлердің жерлерін банкке кепілге қою туралы келісім- шарттарын бұзу туралы талап арыздарын қанағаттандырусыз қалдырады екен. Осылайша, депутат Үкіметке коммерциялық банктердің иелігіндегі 2 миллион гектар көлеміндегі жерлерді мәжбүрлі түрде Жер кодексінің 92-94 бабына сәйкес, мемлекеттік меншікке қайтаруды қамтамасыз ету қажет деген мәселе жолдады. Яғни, банктердің өз-өзін қамтамасыз етіп, тығырықтан өздері шығуына әлеуеті жетеді, бірақ мемлекет оларға қолдау көрсетуді жалғастырып отыр. Естеріңізге сала кетейік, 2007-2009 жылдары қаржылық дағдарыс кезінде елімізде біраз банк зардап шеккен. Бірақ Ұлттық қордан сол уақытта 10 миллиард доллар көлемінде қаражат бөлініп, оның 4 миллиард доллары осы екінші деңгейлі банктерді құтқарып қалу үшін жұмсалған. Осыдан бастап банктерге үнемі ұлттық қордан ақша бөлініп, банктер мемлекеттен қолдау сұрап, тіпті зейнетақы қорынан да ақша бөлінген кездер болған. 2016 жылдан бастап банктерді қолдау процесі айтарлықтай тежелген. Себебі банктердің жағдайы Ұлттық қордан қаражат алып қолдайтындай мүшкіл дәрежеде емес. 
Арман Байғанов, экономист: Зардабын қарапайым халық көреді
– Бізде мұндай ахуал қалыптасқалы 30 жыл болды деп айтуға болады, мемлекет банктерді қолдап келеді. Банктер, негізінен еліміздегі қаржылық жүйенің негізі саналады. Егер экономикалық ахуал нашарласа, банктердің де жағдайы сәйкесінше, нашарлайды. Кредиттер, займдар қайтарылмайды, салымшылар алдындағы міндеттер орындалмайды, депозит бойынша төлемдер жүргізуге қауқарсыз болуы мүмкін. Бұл өз кезегінде тізбекті реакция тудырады, бір банктікі екінші банкке әсер етуі ықтимал. Сондықтан банктердің жағдайын оңалтып, басқарылуын, жалпы жағдайын жақсарту үшін мемлекеттің араласуына тура келеді. Бірақ бұл бір жағынан, мемлекеттің жүйелі көмегі, десек те, біздегі ахуалды да есепке алу керек. Бізде банктерге кім иелік етеді? Көбінесе, олигархтар. Олардың жағдайы жақсы болып, банктерінің жұмысы жүріп жатса да, мемлекеттен тағы да қосымша ақша алуға әрқашан кет әрі емес. Яғни, бұл – олар үшін қосымша табыс. Сонымен қатар Үкіметтің қаражаты, негізінен, осы банктер арқылы айналатынын да естен шығармаған жөн. Яғни, негізінен, бұл жақсы тенденция емес. Шетелдерде, мысалы Америкада банктерге мемлекет мұндай көмекті өте сирек көрсетеді. Банктерді құтқарып қалуға тырыса бермейді деуге де болады. Банктердің банкрот болуы ол жақта заңды, қалыпты құбылыс. Мен болашақта мемлекеттің банктерге көмегін біртіндеп қысқартып, кейіннен мүлде көмек бермеу керек деп есептеймін. Ал банктердің қиын жағдайы тек олардың риск-менеджментінің, жұмыс тәсілінің дұрыс еместігін білдіреді. Сонымен қатар Ұлттық банк және тағы да басқа реттеуші-бақылаушы органдардың жұмысының жүйесіздігін, тәуекелдер мен қауіптерді дұрыс анықтап-болжай алмайтынын байқатады. Олай болмауы керек, мемлекеттен жекеменшік коммерциялық банктерге көмек көрсетілмеуі керек. Банктерге көмек Ұлттық қордан, халықтың қаражатынан алынады, сондықтан зардабын қарапайым халық көреді.