Әли Алпысбаев: Қазақстанның әр облысында гүрілдеген оркестр бар

Қазақ мәдениеті мен руханиятын ілгерілетуге үлес қо­­сып жүрген белгілі дирижер, композитор Әли Ал­пыс­­баев Астана төрінде «Елге арнау» атты шығар­ма­шы­лық концертін өткізбек. Әли Алпысбаев – ел ішінде та­ралған көптеген әннің авторы. Сондай-ақ бірқатар музы­калық қойылымдарға әуен жазған. «Құрмет» орде­нінің иегері, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері Әли Де­мегенұлына Астанаға келген бойда хабарласып, әңгі­месін жазып алған едік. Дирижер оркестрді  басқарып қана қоймай, дипломат бола білуі керек Мен – Жетісу облысы Көксу ау­да­нына қарасты Жеңіс ауы­лын­да туып-өстім. «Ауыл баласының ди­­­рижер болуына кім түрткі болды?» деп сұрағыңыз келсе, әпкелерім деп ай­тар едім. Жастайынан музыка мек­те­бін­де оқыған олар музыкаға бейім болуыма септігін тигізді. Оған қоса, өзім де бала күнімде үлкен оркестрдің өне­рін тамашалаған кезде дирижер болу­ды армандайтынмын. Орыстар «Дирижер – музыканың патшасы» деп атайды. Сондықтан мен бәрінен биік тұратын дирижер маман иесі атануды мақ­сат еттім. «Қайтсем де дирижер бо­ла­мын!» деп қоймай жүріп, Шымкент мә­дениет институтын, сосын Алма­ты­дағы Құрманғазы атындағы Қазақ ұлт­тық консерваториясын тәмамдадым. Бұл таңдауыма еш өкінбеймін. Құр­ман­ғазы атындағы, Н.Тілендиев атындағы «Оты­рар сазы» оркестрлерімен, Астана қаласының оркестрімен ірі концерттік залдарда өнер көрсеттім. Қазақстаннан ары асып, Қытай, Түркия, Польша, Үн­ді­стан, Корея, Болгария және Ресейдің ірі қалаларында көптеген халықаралық музыкалық форумдар мен фестиваль­дарға қатыстым. Аллаға шүкір, дегеніме жеттім. Жалпы, дирижер – жан-жақты тұлға. Ол тек оркестрді басқа­рып қана қоймай, дипломат бола білуі ке­рек. Әрі ол өз қасындағылардан бір са­ты жоғары тұруы қажет. Алпыс-сек­сен­ге жуық адамнан құралған оркестрді бас­қаратындықтан дирижер дұрыс сөйлей білуге тиіс. Сөзін өткізе алмаса қан­дай дирижер ол? Сен білікті болсаң ғана, оркестр саған бағынады. Оған қо­са алдыңда отырған музыканттардың әрбірі – училище, консерваторияны бітірген кәсіби мамандар. Бәрі сауатты. Сосын дирижер тек сөзбен емес, му­зы­камен де бағыт бере алуға тиіс. Жақсы дирижер кемі бір аспапта ойнай білуі керек. Музыканттарға «Мына жерде ақы­рын, ал мына жерде қатты шығуы ке­рек» деп айта алатындай әлеуеті бол­уы керек. Мен бірнеше аспапта ой­най­мын. Бізге, дирижерлерге аспапта шебер ой­наудың қажеті жоқ. Біз фирмач не­месе күйші емеспіз. Бастысы, қалай ой­нау керек екенін түсіндіре алсақ бол­ғаны. Тағы бір айта кетерлігі, көп­ші­лік бізді кез келген оркестрді «иіріп» әке­туден қиналмайды деп ойласа керек. Бірақ қазақ халық аспаптар оркестрі мен симфониялық оркестрі – екі түрлі әлем. Дегенмен қобыз бен скрипка ара­сында туыстық бар. Бірақ бізде қобызды тыр­­нақтың сыртымен ойнайды, ал ск­рипкашылар саусақпен басып тар­тады. Екі оркестрдің ерекшелігі көп. Екеуі­не икемделу оңай емес. Мысалы, мен қазір түске дейін симфониялық ор­кестрмен, түстен соң қазақ халық ас­паптар оркестрімен дайындық жұ­мыс­тарын өткіземін деп шаршаңқырап қалдым. «Ауылдағы той» әнімді көпшілік халық әні деп жүр Көптеген ән, бірқатар ірі күй-поэ­малар және қыл қобыз, дом­быра, қобыз, фортепиано, виолончель, флей­та аспаптарымен сүйемелдеп орын­дайтын шығармалар жаздым. Бір­ақ осы күнге дейін «Мен осынша дүние жаз­­дым» деп кеудемді көтеріп көр­меп­пін. Ел сұраса, «бастысы халық тың­дай­тын ән жаздым» деп айтамын. Біреулер «Екі жүз­ге жуық ән жаздым» деп жатады. «Со­ның ішінде халық тыңдайтын әнің бар ма?» деп қалжыңдаймын. Көбіне өнер­паздар «Мына әнге әуен жазып беріңізші» деп әннің сөзін алып келеді. Буынға сәйкестендіремін деп, ана жерін бір, мына жерін бір түзетіп, кейде өзім ақын болып кетемін. Айтпақшы, көп­шілік «Құтты болсын тойларың, Сәтті болсын ойларың. Баршаңызға бақытты, Баршаңызға шаттықты Сыйладым-ай, ай!» деген қайырмасы бар «Ауылдағы той» әнін халық әні екен деп жүрсе керек. Негізі, ол әннің авторы – менмін. Ол әнді марқұм Әбен Дәурен­бе­ков екеуіміз бірігіп 80-жылдары жаз­ған едік. Бір күні ол «Әли, екеуіміз бір ән жазайық та. Бір бауырым үй­лен­гелі жатыр еді. Сонымен байла­ныс­тыр­сақ қалай?» деп ұсыныс тастаған еді. Ал­дымен қайырмасын шығардық. Қал­ғанын екі-үш күнде жаздық. Бүгінде ол ән қазақ тойларының әнұранына ай­налды. Ешбір той бұл әнсіз өтпейді. Бұйырса, ертең өтетін шығармашылық кон­цертімді дәл осы әнмен аяқтаймын. Эстрадаға арнап жазған әндерімнен Тоқтар Серіков айтатын «Досым, досым, досым! Үйіңе қыдыр қонсын! Досым, досым, досым! Шаттығың құтты болсын!» деп ай­­та­тын «Досым» әні де өзіме ерекше ыс­тық. Эстрададан бөлек, спектакльдерге, мультфильмдерге ән жаздым. Тал­дықорғандағы Бикен Римова атын­дағы драма театрдың қойылымдарына му­зыка жаздым. Ертең Астана төрінде өтетін «Елге ар­нау» атты шығармашылық кон­­­цертімде өз шығармаларым орын­да­­лады. «Жасым келді. Болдым. Толдым» деп қол қусырып отырған болмас. Оған қо­са, өнер адамы болған соң, шы­ғар­ма­шы­лық концерт бермеске болмас. Әрі өс­келең ұрпаққа үлгі болсын, төл өнері­міздің дәріптелуіне үлес қоссын деген мақсатты көздедім. Қазақстанның аймақтарында өнерге көп көңіл бөлінеді Гастрольге жиі шығатындықтан не­бір қызыққа тап боламыз. Ға­лымдар, шенділер үлкен трибунада тұрып, баяндама оқиды ғой. Сол секілді біз де алдымызда партитура болмаса өнер көрсете алмаймыз. Әлбетте, пар­ти­­тураға қарамай өнер көрсетуге бо­ла­ды. Бірақ күй-поэмалардың, тағы басқа үлкен шығармалардың ортасына кел­генде «өлшемі», «тақырыбы», қарқыны өз­гереді. Сондай шығармаларды пар­ти­тураның көмегінсіз орындап шығу қиын­ға түседі. Бірде Алматыда өткен бір үлкен концертте сахнаға шықсам, пар­титура жоқ. Оркестр орындағалы тұр­ған күй-поэманы жатқа білемін, бір­ақ сонда да «Қалай болар екен?» деп қор­қақтап тұрмын. Біреу әдейі істеді ме, әлде кездейсоқ болды ма, білмедім. Бір қарасам, әлдебіреу партитураны анау бір шетке апарып қойыпты. Дегенмен оны байқағанша екі минуттай сас­қа­лақ­тап қалғаным бар. Кейде концерт ке­зінде қолыңнан таяқшаң ұшып ке­теді. Кейде таяқшаны абайсызда қатты қа­ғып қоясың. Бірақ біздің жұмыс со­нысымен қызық. Әртістер концертпен өседі. Қазір концерт аз ұйымдастырылады ғой. Біздің заманымызда ауыл-аймақты ара­лап, айлап үй көрмейтінбіз. Әртістер гастрольге жиі шығуы керек. Бір өңірдің ән-күй мектебін екінші өңірдің өнер­паз­дары хабардар болуға тиіс. Мысалы, Ба­тыстың әнін Жетісу әншілері, ал Жетісудікін Шығыс өнерпаздары білуі қа­жет. Бірақ әр өңірде қызу қайнап жат­қан өнер ордасы бар екенін айта кет­­кен жөн. Қазақстанның бас қала­ла­рын­да ғана емес, аймақтарында да өнер­ге көп көңіл бөлінеді. Көршілес жат­қан Өзбекстан, Қырғыз Республи­ка­ларында мемлекеттік оркестрлерінен басқа өнер ұжымдары жоқтың қасы. Ал бізде әр облыста гүрілдеген оркестр бар. Бір Астананың өзінде бес симфониялық оркестр бар. Ол оркестрлердің осы уа­қыт­қа дейін қатары азаймай жеткенін ес­керсеңіз, бізде өнерге назар аудар­май­ды деп айтып көріңіз. Мен қазір Қа­зақстанда халықаралық конкурс­тар­ды жиі ұйымдастырып жүрмін. Мұқан Тө­лебаев атындағы халықаралық «Ал­тын таяқша» дирижерлер, «Кестелі ора­мал» вокалистер байқауы, сондай-ақ дом­быра, флейтада ойнайтын бала­лар­ға арналған «Жас шеберлер» ха­лық­ара­лық байқауын ұйымдастырамын. Мұ­ның көбі Талдықорғанда өтетіндіктен, облыс әкімдігінің өңірде өнерге баса көңіл бөлетінін білетін бірден-бір адам­мын. Бір өкінішті жері, дирижер – де­фицит мамандық. Әнші-күйші­лер жылына топ-топпен оқу бітіріп жатса, бізде екі-үш маман ғана бітіріп шы­ғады. Консерваторияда дирижер ма­мандығын оқытатын үш мұғалім бол­са, оның әрбірі бір-бір шәкірт дайын­дайды. Бірақ оқу бітірген ол үш ба­ланың үшеуі бірдей дирижер жұмы­сын жалғастырмайды. Дирижер болу екінің бірінің қолынан келмейді. Бұл ма­мандықты оқыған мың адамның іші­нен он адам дирижер болып шықса жақ­сы.

Жазып алған Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ