Эльмира ОТАР, әлеуметтанушы, PhD докторы: Теңсіздіктің ушығуы байлыққа салық салуға мәжбүрледі

Биылғы 1 қыркүйектегі Президент Жол­дауында салық жүйесін рефор­ма­лау­мен қатар сән-салтанатқа салық салуды ен­гіз­ген жөн екені айтылды. Дегенмен бұл салықтың орта тапқа қатысы жоқ екені, тек аса қымбат жылжымайтын мүлік жә­не автокөлік сатып алған ауқатты адамдарға са­лы­на­тыны бірден ескертілді. Бұл әзірге ұсыныс, жоспар, яғни салық механизмдері алдағы уақытта әзірлене жатар, ал біз бұл мәселені әлеуметтік жағынан қарас­тырып, жалпы қоғамдағы таптар жә­не олар­дың үлес салмағы, байларға нақты кім­дер жата­тыны, орта тап деп кімдерді танитынымыз туралы білу үшін әлеуметтанушы маман, PhD докторы Эльмира Отармен әңгіме өрбіттік. – Ел байлығының жартысына бар-жо­ғы 162 адам иелік етіп отырғаны, олар­­дың байлығының белгілі бір бөлігі ха­­лыққа қайтуға тиіс екені қоғамда қызу талқыланғаны есте. Енді оқтын-оқ­­тын қозғалып жүрген байлыққа са­лық салу мәселесі де үлкен мінберде ай­­тылып отыр. Жалпы, қоғамдағы бай­­лардың үлесі қалай анықталады? Бай деп тану үшін ол адам қандай кри­те­­рий­лерге сай келуі керек? – Әлеуметтану термині бойынша жалпы бай­ларды жоғарғы тап деп айтамыз. Өзіңіз айт­қандай, қазіргі кезде бұл тақырып қайта қозғалып жатыр ғой. Енді байлықты иелену үшін де салық төлеу тәртібін енгізгелі жатыр. Әлемдік тәжірибеге сүйеніп айтар болсақ, мұн­дай тәртіп енгізіп жатқан алғашқы және соң­ғы ел емеспіз. Дамыған елдердің көбінде, әсіресе Скандинавия елдерінен сәйкес тә­жірибені байқауымызға болады. Оған қоса, бұл елдерде байлық салығынан бөлек, табыс көп болған сайын салынатын салық та бір­ша­ма пайызға жоғары болады. Бізде бай дегеніміз кім? Ол – біріншіден, ұлттық экономикаға, саяси үрдістерге ықпал ете алатын адам. Екіншіден, ұлттық қорда үле­сі бар адам. Яғни, жоғары әлеуметтік ста­тусы бар немесе жоғары әскери шені бар адам болуы да мүмкін. Одан бөлек, аты бел­гілі, ұлы тұлғаларды, бір сөзбен айтқанда эли­таны жатқыза аламыз. – Біздің қоғамда ондай азаматтардың үлесі қанша, халықтың шамамен қанша пайызы болады? – Жасыратыны жоқ, біздің қоғамдағы эли­та немесе бір сөзбен айтқанда, инсти­ту­цио­налды артықшылықтарға ие адамдар жә­не олардың үлесі нақты қанша екені ту­ралы ресми мәлімет бар деп айта алмаймын. Жо­ғарыда мысалға алып айтып өткен да­мыған елдерде олардың саны көп, сәй­ке­сін­ше үлес салмағы да біршама. Ал шамамен ай­тар болсақ, бізде байлардың, жоғары тап­тың жалпы үлесі 1 мен 5 пайыздың орта ша­масы болып қалады. Тарихқа сүйенудің қажеті бар ма, жоқ па, біл­меймін, бірақ қысқаша айтып өткен жөн бо­лар. Сол деректерді негізге алып біздің қо­­­ғамдағы жоғарғы таптың әр кезеңде әр бас­қа болғанын, әртүрлі критерийлер ар­қы­лы анықталғанына көз жеткізуге болады. Жалпы, бұрын Кеңес үкіметіне дейін ж­оғары тапқа ақсүйектер жатқызылды, оны батыс танымындағы аристократтармен тең ұғым дей аламыз. Ақсүйектер билікті атадан балаға беріп отырған белгілі бір топ өкілдері болды. Одан кейін Кеңес үкіметі кезінде жоғары тап деп бюрократиялық элита өкілдері, яғни партия мүшелері есептелді. Одан кейін но­менклатура иегерлері болды. Институ­цио­налды артықшылыққа ие адам өндірісті бас­қ­арды, сондай адамдар бай саналды. Ал тәуелсіздік алғаннан кейін жаңа жо­ғары тап пайда болды деп айта аламыз. Олар – тоқсаныншы жылдары жаңа заманға, жаңа өзгерістерге жедел бейімделе алған жаңа байлар. Жекешелендіру кезінде өздеріне көп үлес пайызын иеленіп үлгергендерді осыған жақсы мысал ретінде айтып өтуге болады. Байлар орта таппен салыстырған кезде кө­бінесе материалдық игіліктеріне бай­ла­нысты анықталады, сол арқылы жіктеліп, ажы­ратылады. Әрине, байлардың арасында да білімі, дарыны, ақылы арқылы таныл­ған­дар бар, бірақ оларды жоғары орта тап деген дұрысырақ болады деп ойлаймын, меніңше бай деуге келмейтін сияқты. Жоғары тап материалдық жағдай тұрғысынан да қатты ере­к­шеленеді, әкімшілік ресурстың да көбіне ие. Орта таптың да үлесі бар, бірақ байлармен қатар қойып қарағанда, салыстырмалы түрде аз. Ал кәсіпкерлерге келетін болсақ, тәуел­сіз­діктен кейін пайда болған жаңа орта тап – осы шағын және орта бизнес өкілдері. Ал ірі бизнес өкілдерін жоғарғы тапқа жатқыза аламыз. – Президент сөзінде салықтың орта тапқа қатысы жоқ екенін ескертті. Жал­пы, орта тап мәселесіне келгенде плю­ра­лизм байқалады, кей кезде елімізде ор­та тап жоқ, болса да үлесі өте аз деген пі­кірлерді де ұшырастырып жатамыз. Біздегі орта тап пен әлеуметтанудағы клас­сикалық орта тап ұғымының ара­сында алшақтық көп пе? – Иә, бұл мәселеде пікір алшақтығы бір­шама байқалады. Негізінен, орта тапты анық­таудың өзінің екі тәсілі бар. Біреуі – таза батыстық тәсіл. Бұл тәсіл бойынша адам­ның экономикалық жағдайы, табысы, мен­шігін­дегі дүниелері ескеріледі. Яғни, таза мате­риалдық жағынан іріктеледі. Ал посткеңестік елдерде орта тапты анықтауда адамның мәр­тебесі және білімі де ескеріледі, себебі біз қан­ша дегенмен интеллигенциямызды жоқ­қа шығарып, елеусіз қалдыра алмаймыз. Кеңес үкіметі құлдыраған соң зиялы қауым­ның басым көпшілігінің әлеуметтік жағдайы төмендеді, бірақ олар білімі жағынан бәрібір мәртебесі жоғарырақ. Яғни, білім, мамандану деңгейі посткеңестік елдердегі орта тапты анық­тау критерийлеріне кіреді. Плюрализм бар екенін орта тапты анық­тау әдістерінен-ақ байқауға болады. Егер таза экономикалық критерийлерді негізге ала­тын болсақ, бізде расымен де орта таптың үлесі өте аз. Бұл критерий бойынша орта тап өкілі өз өмірін, қажеттіліктерін материалдық жағынан толығымен қамтамасыз етіп қана қой­май, демалуға, шетелге шыға алатындай мүм­кіндігі, одан бөлек қор жинай алатын жағ­дайы болуы керек. Бізде қазір ондай адам­дардың үлесі ең көп дегенде 15 пайыз ғана. Соны негізге ала отырып есептейтін бол­сақ, еліміздегі орта таптың үлесі жалпы ха­лықтың 14-15 пайызы ғана болады. Ал егер интеллигенция өкілдерін есепке алсақ, яғни білім мен білік критерийлерін қоссақ, көрсеткішті 50-60 пайыз деп көтеруге бо­ла­ды. – Жалпы, мұндай салық көп елдің тә­жірибесінде бар, яғни ежелгі заман­нан адамзат әлеуметтік теңсіздік проб­ле­масын салық арқылы реттеуге тыры­сып келеді екен. Ал бұл бастама бізге қай жағынан, қаншалықты тиімді бо­ла­ды деп ойлайсыз? – Қазір байларға салық салу мәселесі әлем бойынша жаңаша қарқын алып жат­қа­нын байқауға болады. Әсіресе, індеттен кейін шетелдік экономистер мен саясат­кер­лер пандемия кезінде күрт байығандардың салығын көбейту керегін айтып, мәселе кө­тере бастады. Пандемия кезінде тек Қазақ­стан емес, басқа да мемлекеттер көп шығ­ын­ға ұшырады, сәйкесінше қазынадағы қара­жат азайды. Нақты айтар болсақ, соңғы жылдары әлем бойынша байлардың табысы 5 трил­лион долларға дейін көбейіпті. Ал әлем бойын­ша халықты және бизнесті қолдауға 8 триллион доллар жұмсалған екен. Forbes мәліметтеріне сүйенсек, пандемия кезінің өзін­де басылымның рейтингіндегі байлар саны 2 755 адамға жеткен екен. Бұл – ре­корд­­тық көрсеткіш. Олардың жалпы бай­лығы 8 триллионнан 13 триллионға дейін өсіпті. Сонымен қатар мұндай салықтар кедей мен бай арасындағы арақашықтықты жа­қын­дату үшін, яғни орта таптың көбеюіне түрт­кі болғандықтан өзекті болып келеді. Се­бебі бай мен кедей арасындағы алшақтық орта таптың болмауына, экономикалық жә­не саяси күйзелістерге алып келетіні анық. Енді жалпы табыс салығын қарастыра оты­рып салыстырар болсақ, әр елдің салық сая­сатының ерекшеліктерін байқауға бола­ды. Көбінесе табыс салығы Скандинавия ел­де­рінде өте жоғары. Олардың жылдық та­быс салығы орташа есеппен 56-50 пайыз болады. Бұл өте жоғары көрсеткіш саналады. Яғни, байлық салығы деген белгілі бір ұғым жоқ, дегенмен әр елдің өзіндік есебі бойынша табыс салығының мөлшері белгіленген. Та­быс салығы реттелген, табысың жоғары бол­ған сайын мемлекеттің қорын толтырып отыруың керек. Ол кедейлердің мүлде құл­дырап кетпеуіне, орта тапқа қосылуына кө­мек болады. Ал орта таптың көп болуы әлеу­меттік-экономикалық күйзелісті бол­дырмайды. Мәселен, ТМД елдерінде табыс салығы 10-18 пайыз аралығында белгіленеді. Әлемдік тәжірибеде "қалқымалы салық" деп аталатын салық түрі де бар. Аустралия, Аустрия, Бразилия, Ұлыбритания, Германия, Сингапур сияқты бірқатар ел аталған салық сая­сатын ұстанады. Бұл – жылдық табысқа бай­ланысты өсіп отыратын салық түрі. Мы­салы, Аустралияда табыс салығы – 9 пайыз, бірақ сенің жылдық табысың 140 мың дол­лардан асса, сен 50 пайыз салық төлеуің ке­рек. Ал Аустрияда жылдық табысың 12,5 дол­лардан аспаса, сен мүлде салық төле­мей­сің. Бірақ 58 мың доллардан асса, 50 пайыз­дай төлейсің. Біздің елдегі табыс салығының мөлшері са­лыстырмалы түрде орташа деп айтуға бола­ды. Жаңа салық саясаты осы "қалқымалы сал­ық" түріне пара-пар енгізілгені жөн деп санаймын. – Сонда біздің қоғамдағы әлеуметтік теңсіздіктің деңгейі қандай? – Бұрын қоғамның формасы пирамида сияқ­ты болуы керек деген тұжырым бола­тын. Яғни, пирамиданың үстіңгі бөлігінде – бай­лар, жоғарғы тап, одан кейін ортасында – жоғары орта тап, пирамиданың төменгі жа­ғын­да төменгі тап орналасады. Ал қазіргі көзқ­арас бойынша қоғамның бейнесі тамшы тәріздес болуы керек. Байлар мен кедей­лер­дің үлесі өте аз, ал орта таптың үлесі көп болуы керек. Қоғам тамшы тәріздес болса, ол әлеуметтік жағынан тұрақты ел деп есеп­теледі. Орта тап халықтың шамамен 80 пайы­зын құрауы керек. Ал бізде теңсіздік деңгейі қатты байқа­ла­ды. Иә кедейді көресің, иә байды көресің, орта тапты ілуде бір кездестіруге болады. Біздің елде осы қоғамдағы баланс сақ­тал­мағандықтан, қолында билігі барлардың әкім­шілік ресурс қорларын пайдаланып, заң­сыз байи түскені табыс деңгейі жағынан хаос тудырды, теңсіздіктің тіптен ушығуы бай­лыққа салық салу тетігін ойластыруға мәжбүрлеп отыр деп ойлаймын. Сондықтан жаңа салық саясатын әзірлеу бағыты дұрыс деп есептеймін. – Сұхбатыңызға рақмет!

Ділда УӘЛИБЕК

Серіктес жаңалықтары