Қылмыстық процестің үш буынды моделі қалай жүзеге асады?

Қазақстанда қылмыстық процестің үш буынды моделі 2021 жылдың қаңтар айынан бастап енгізілді. Зерттеу бойынша, бұл модель азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауға, бұзушылықтардың алдын алуға мүмкіндік береді. Үш буынды модельге: тергеу органы, прокуратура және сот кіреді. Мемлекет басшысының тапсырмасымен 2020 жылғы 1 қыркүйекте «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына Жолдауында елде өкілеттіктерін нақты бөле отырып, енгізілген үш буынды модельдің әрқайсысына арнайы міндеттер жүктелген. Мәселен, полиция қылмыстарды және оған қатысы бар адамдарды анықтап, дәлелдер жинап, бекітуі керек. Прокурор жиналған дәлелдемелерге тәуелсіз баға беруге, азаматтардың құқықтарын бұзудың жолын кесуге, адал азаматтарды қылмыстық процеске тартуға жол бермеуге, сотта айыптауды қолдауға міндетті. Ал сот органдардың іс-әрекеттеріне шағымдарды қарап, іс бойынша түпкілікті үкім шығарады. Бұл тәсіл тексерулер мен тепе-теңдік жүйесін нығайтады және әр кезеңде тиімді сүзгі жасайды. Бұл ретте, Президенттің «заңдылық пен әділеттілік әдеттегідей бойынша қамтамасыз етілуі керек»  деген сөзін ескеру керек. Азаматтардың тағдыры қылмыстық істердегі қателіктерге байланысты екенін естен шығармаған жөн. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы сотқа дейінгі тергеп-тексеруге қатысты барлық органдармен бірлесіп, қылмыстық процестің толыққанды үш буынды моделіне кезең-кезеңімен көшуді бастады. Енді прокурорлар қылмыстық істер бойынша негізгі іс жүргізу шешімдерімен келіседі және бекітеді. Тергеушінің немесе анықтаушының қандай шешімдерін прокурор келісетіні немесе бекітетіні туралы айта отырып, заңға сәйкес прокурор шешімдерді келісідей деп айтуы керек: - күдікті деп тану туралы; - күдіктінің әрекетін саралау туралы; - күдіктінің іс-әрекетін өзгерту және оның саралануын толықтыру туралы; - қылмыстық құқық бұзушылықтың саралануы туралы; - тергеу мерзімдерін үзу туралы. Прокурор сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының мынадай шешімдерін бекітеді: - қылмыстық істі не қылмыстық қудалауды толық көлемде немесе бір бөлігінде тоқтату туралы; - бұйрық өндірісін қолдану туралы; - қылмыстық теріс қылық туралы хаттама. Үш буынды модель – бұл әртүрлі органдардың 3 негізгі тапсырманы орындауы:

1. сотқа дейінгі тергеу органдары – қылмыстық құқық бұзушылықты анықтау, жолын кесу, қатысы бар адамдарды анықтау, дәлелдемелерді жинау және бекіту;
2. прокуратура – жиналған дәлелдемелерге тәуелсіз баға беру, негізгі процессуалдық шешімдерін қабылдау, ұсыну және сотта айып тағу және ұстау;
3. сот – жаза тағайындау, тергеу әрекеттерін санкциялау және сотқа дейінгі тергеу органдары мен прокуратураның әрекеттері мен шешімдеріне шағымдарды қарау.

Мұндай шектеу негізсіз заңсыз шешімдерден қорғайтын құқық қорғау кедергілерін тудырады. Жүйенің үш буынды моделінің әр кезеңі іс сотқа келмес бұрын өтуі керек сүзгі ретінде қызмет етеді. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарының шешімдерін келісу және бекіту тәртібі мен мерзімдері Қылмыстық процесстік кодексінде және Бас Прокурордың 2020 жылғы 30 желтоқсандағы №165 бұйрығында бекітілген қылмыстық қудалаудың заңдылығын қадағалауды ұйымдастыру жөніндегі салалық нұсқаулықта анық жазылған. Мысалы, прокурор күдіктінің іс-әрекетін күдікті ретінде тану, саралау және қайта саралау туралы қаулы келіп түскен кезден бастап дереу, бірақ 24 сағаттан кешіктірмей келісу туралы шешім қабылдайды не дәлелді қаулымен оларды келісуден бас тартады. Жаңа формат жағдайында прокурорлар тергеушілер мен анықтаушылардың заңсыз шешімдеріне жедел ден қоя бастады. Соның нәтижесінде заңсыз тергеу мерзімдерінің үзілуі, тоқтатылған қылмыстық істер санының азаюы байқалады. Бұл күдіктілердің іс-әрекеттерін дұрыс сараламағанын жедел анықтауға мүмкіндік берді. Қылмыстық процеске қатысушылардың конституциялық құқықтарының бұзылуына және азаматтарды қылмыстық процесс шеңберіне заңсыз тартуға жол берілмеді. Бас әскери прокуратурасы қылмыстық қудалау органдарының қылмыстық процестің үш буынды моделін қалай қолданатынын қадағалауды тұрақты түрде жүзеге асырады.

Бас әскери прокуратурасы қызметтік дайындық, жұмылдыру және қаруландыру жұмысы Тобының әскери прокуроры, әділет аға лейтенанты Ғ.М.Мамыров

Серіктес жаңалықтары