634
Ғылымға нақтылық керек десек те...
Ғылымға нақтылық керек десек те...
Орда бұзар отыздың бел ортасынан асып бара жатқан шағым болатын. Сырлас аға марқұм Қаһарман Бабағұловпен бірге ел жақты – Сыр бойын бетке алып, сапарлатып келеміз. Зеріге қалсақ жолай тыңдау үшін бұрынғы өткен айтушылар үлгісінде үнтаспаланған көненің ән, күй, мақам үлгілерін ала шыққанмын. Бала кезінен Сырдың мақпал мақамына құлағы сартап болған Қаһаңа қазы-қарта керткендей етіп, әрбір жыршыны дәмдеп ұсынып, кімнің орындауындағы қандай шығарма екенін түсіндіріп, рет-ретімен бипаздап тыңдатып келе жатырмын.
Барар жол, қайтар сапарды қоса есептегенде, бас-аяғы 20-30 сағат бойы іштен тынып, бір деммен тыңдап болып, Тұздыбастауға жақындағанда «Берікжан, мынаның бәрін қайдан алғансың?» деді. Бесіктен белім шықпай жатып дерлік 12-13 жасымнан ел арасынан құныға жинағанымды, қалғанын ес біліп, етек жапқан тұста түрлі мұрағат қорынан алып, толықтырғанымды айтып, түсіндіріп болғанша, «Мынау деген ғажап қой. Шырағым-ау, қандай қазынаның үстінде отырғаныңды білесің бе? Тездетіп жарыққа шығаруымыз керек» дегені. Аталмыш жұмыстың қыруар шығыны бар екенін айтып, ауыз жапқанымша болмай, «Мен сенен ақша сұрадым ба?» дегендей, ала көзінің астымен бір сүзіп өтті. Түсіндім, әрі қарай сөз сабақтағаным жоқ, әңгімені қиқаламай, сол жерден шорт кесе салдым. Өйткені бұл кісінің ерекше қасиеті: айтпайды, айтса болды, ешқашан уәдесінен қайтпайды. Жанына 20 жылдан астам уақыт ергенде бір байқағаным – осы.
2008 жылдың басында Сыр бойының музыкалық фольклорынан антология дайындауға бел шешіп кірістік те кеттік. Ол кезде Қазақ радиосының «Шалқар» бөлімінде Жүрсін Ерманның қоластында жұмыс істейміз. Жүкеңе игі шаруамның шетін айтып едім, кеңшілік жасай қойды. Сонымен, радионың барлық мүмкіндігін сарқа пайдаланып, қолдағы мұраны тазартуға кірістік. Тап осы кезде өрекпіген көңіл нілдей бұзылып, су сепкендей басылды. Қанша жылдан бері қолдан-қолға өтіп, сақталған мұра әбден тозған, лента атаулы көнерген, бір сөзбен айтқанда, сақталған ән, күй, мақамдардың техникалық сапасы сын көтермейтін жағдайға жетіпті.
Сол күндердің бірінде менің қол телефоныма бір кейуана хабарласты да, өзінің музыкатанушы Зәуре Жанұзақова екенін айтты. Бір кездері ұстазым, фольклортанушы ғалым Оразгүл Нұрмағамбетованың шаңырағында кездесіп, үшеуара ұзақ-сонар әңгіме-дүкен құрғанымыз бар еді. Содан ойында қалсам керек. Оның үстіне, баспасөз беттерінен менің мақалаларымды үзбей оқып тұратынын айтты. Қош, сонымен Зәуре апай қолындағы жиған-терген мұраны маған табыстауға ниетті екенін білдірді. Бұл жайында кезінде бүге-шігесіне дейін айтып, жазған болатынмын. Сол үшін ендігі сөз қисынын төтеден салайық. Оның ұсынған мүлкі марқұм Базаралы Мүптеке досым екеуміз мықшыңдап, мың әуреге түсіп, тазарта алмай жатқан мұраның түпнұсқасы болып шықты. Қаласа, құлақ кесті құлына Құдай қалай болса, солай берді деген – осы!
Сонымен, «Сыр сүлейін сұрасаң» атты музыкалық антология жасау тәжірибесіндегі тырнақалды туындым сол кездегі Білім және ғылым министрлігіне қарасты М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми кеңесінде, мүйізі қарағайдай академиктер тарапынан бірауыздан мақұлданды да, өндіріске бет алды. Олай жасауыма, жинаққа енген музыка мұрасының дені осы институт қорынан алынғаны себеп болды. Бір қызығы, мұнда сақталған магнитофон таспалары да түпнұсқа болмай шықты. Кезінде ғылыми мекемеге көшірмесін тапсырып, Зәуре апай түпнұсқаны өзінде қалдырған екен. Ол да бір алмағайып кезең еді. Қалай болғанда да, мұраның жойылып кетпей, бәз-баяғы қалпында халықпен қайта қауышуына көрініп тұр екен ғой. Жаратқан Иеден алдымен музыкатанушы Зәуре апамызға Сырдың музыкалық фольклорын ел ішінен таңбалатып, содан соң бізге Қаһарман ағаның демеушілігімен жарыққа шығарып, халықпен қайта қауыштыру міндеті бұйырыпты.
Осылайша, біржылдық ғазабат еңбектің арқасында жарық көрген антологияға Қызылорда облысының жеті ауданынан (Арал, Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Сырдария, Шиелі, Жаңақорған) 67 әнші, күйші, жыршы репертуары жайындағы мәліметтер, Сыр бойына жасаған жеке жинау жұмыстарымның нәтижесінде және түрлі мұрағат қорынан алып жүйелеген 298 ән, күй, мақам үлгілері, терме, толғау, хат, жауаптасу, эпикалық жырлардың үзінділері, автордың бетжабар мақаласы, сондай-ақ мемлекет және қоғам қайраткері Қ.Бабағұлов пен музыкатанушы З.Жанұзақованың кіріспе мақалалары топтастырылып, жарыққа шығар алдында ҚР заңнамаларына сай барлық авторлық және сабақтастық құқықтары қорғалды.
Кейінгі кезде фольклортану мен музыкатануға қатысты құзырлы ғылыми мекемелер тарапынан ел арасына маман шығарып мұра жинау, оны хаттап, белгісін бекіту жұмыстары толық болмаса да, тоқтатты деуге болады. Оның үстіне, соңғы уақытта мұрағат материалдары түрлі себептермен жүйесіздене бастады. Тіпті, кейбірінің тізімде аты бар да, мұрағатта заты жоқ. Кезінде ғалым Ақселеу Сейдімбек қазақта 10 мыңға жуық күй, соған жетеқаба ән бар екенін меңзеп жүретін. Бірақ бұл тек айтылған сөз күйінде қалды. Ахаңның әлгі дерегін індетіп, қазақ ән-күйінің толық тізімін жасап, оны аймақтарға жіктеп, саралап, нұсқаларын ажыратып, хаттап, шоттап, нақты санын шығарып берген ешкім болған жоқ. Бүгінде осы жұмысты жалғастыруға құлықты мамандар да сирек. Әрине, оның себебін түсінуге болады. Көз майын сарқатын түйткілді іске ешкімнің өз еркімен жегілгісі келмейді. Ал құзырлы мекемелердің, салаға жауапты министрліктің әзірге ондай игілікпен шаруасы шамалы болып тұр.
Кейінгі жылдары мені осыншама қыруар қазынаның жайы алаңдата береді. Кезінде «Қазақфильм» киностудиясының арнайы тапсырысымен барлық аймақтарды қамтып, әр облыстан 20-30 тақырыптық фильм жасалды. Соның ішінде ауыл шаруашылығы, экономика, білім, әсіресе мәдениет пен өнерге қатысты қаншама туынды бар. Шіркін, Мәдениет министрлігі немесе әр аймақ қолға алып, қаржы бөліп, осылардың бәрінің басын қосып, бір жерге жинақтап, тазартып, өңдеп, ортақ мұрағат жасар ма еді? Содан соң кезінде әрбір облыстың Мәскеу мен Алматыны қоспағанда, жергілікті жерден хабар тарататын радиоторабы болғаны белгілі. Солар қыруар мұраның сақталып қалуына мұрындық болды. Орталыққа аяғы жетпеген, көбін өздері «кәсіби емес» деп таныған қаншама халық таланттары айтқан ән, тартқан күй, салған мақам жазылып, хатталып қалды. Солар қайда, мұнымен айналысып отырған жергілікті жерде құзырлы мекеме немесе орталық бар ма? Жоқ! Міне, қазір өте өкінішті жағдайдың бірі – осы.
Жасыратыны жоқ, 2008 жылы Қызылорда облыстық Мәдениет басқармасының басшысы қызметіне кіріскен күннен бастап, мүмкін болған тегершіктерді пайдалана отырып, кей жерінде бедел салып, жедел қолға алған шаруаның бірі – осы. Қазір бар ма, жоқ па, білмедім. Сол кездің өзінде сақталу жай-күйі онша көңіл көншіте қоймайтын әлгі ағыл-тегіл мұраны бар мүмкіндікті пайдаланып, ел игілігі мен мұраның обал-сауабын қатар ойлай отырып, жеке мұрағатыма көшіріп алған едім. Мұндай жұмыс түрі барлық облыс бойынша атқарылу керек, әрине. Жанашыр біреулер табылып, ондай игі шаруа жасалды ма, жоқ па, ол жағы тағы белгісіз. Өйткені алып одақ құлағаннан кейін мұраны айтасыз, мүліктің бәрі иесіз қалды. Жасыратыны жоқ, сол кезде мұрағат материалдарының дені «ескі» һәм «керексіз зат» ретінде күресінге ақтарылды. Мұндай күйді жеке жинаушы, ғалымдардың қолындағы мұрағат мүлкі де кешті. Соның бір мысалын Талиға Бекхожина жинаған Қарақалпақстан өңіріндегі қазақтың музыкалық фольклор үлгілеріне қатысты өкінішпен айтуға болады. Амал қанша, адам өз қолын өзі кесе алмайды. Олай болса, өткенге салауат, барына қанағат дейміз де.
Кейінгі кезде жеке мұрағатымда ненің бар, ненің жоқ екенінен өзім де бейхабар болып жүрмін. Жасыратыны жоқ, бұрынғыдай қай мәселемен де дендеп айналыспайтын болдық. Былай қарағанда, біздің де ғылымдағы негізгі міндетіміз өз мәресіне жетіп жығылып тұрғанын айтуымыз керек. Бір көңілге демеу болатыны, жасымыз 30-дан асқаннан кейін халықтың өз мұрасын өзіне қайтаруға тырыстық. Жұрттың сұрап, қалағанын бере бастадық. Әйтпесе, көптеген жидашы әйгілі қаламгер Мұхтар Мағауиннің белгілі шығармасындағы атақты кейіпкердің кебін киіп кетуі бек мүмкін. Алла сондайдан сақтасын. Алайда жеке адам қанша тырбынғанда діттеген азғантай шаруадан басқа өндіріп не істей алады? Қолындағы көл-көсір мұраны жүйелей ме, әлде табанынан таусылып, жүйелеген нәрсесін жарыққа шығару үшін демеуші іздей ме? Мәселенің қиын жері һәм құзырлы мекемелерден көмек керек осындайда. Біздің қоғамдағы мың түрлі мәселенің әзірге бірде-бір тетігі табылмай тұрғаны, өкінішті. Оның үстіне, біз бұл тарапта, ісіңді жалғар шәкірт те тәрбиелеген жоқпыз. Бір ғана шәкірт баулу әрекетімен шаш етектен шаруаның түйіні тарқап, шешімі шыға қоюы да қиын-ау.
Неге екені белгісіз, кейінгі кезде қанша жерден зерттеушілікті желеу еткенімен, мәселенің байыбына тереңдеп бара бермейтіндердің қатары көбейе бастады. Оның үстіне, бірыңғай сан қуалаушылық үрдісі де белең алып тұрған сияқты. Шынын айту керек, осыған дейін ән мен күйді айтпағанда түрлі аймақтарға тән жыршылық мақамдарды санап, толық есебін шығарып, ғылыми жүйелеген ешкім болған жоқ. Десе де, мұндай кәделі жұмыстардың науқаншылыққа айналып кетпеуін қадағалаған дұрыс. Сол үшін әркімнің көкейінде «Қазақта қанша мақам бар?» деген сауалдың тігінен тұруы және күн тәртібіне шығарылуы заңды дер едім.
Бұл сауалға толымды жауап беру үшін алдымен жыршылық өнер дамыған аймақтарды анықтап, сызбасын жасап алу шарт. Мұндай мәселе көтерілген жерде Қазақстанның қай түкпірі де аталмыш жұмыс түрінен құр қалмауы тиіс. Жыр мақамдары сақталған өңір тек Маңғыстау, Ақтөбе, Қызылорда, Алматының төңірегі емес, Түрікменстан, Қарақалпақстан, Қытай, Моңғолия жеріндегі қандастар арасындағы мақам үлгілері де жинаусыз екенін ескеру керек. Атырау мен Орал, Қарағанды мен Қарсақпай, Тараз бен Шымкент, Көкшетау мен Ақмола, Өскемен мен Семейде жыр мақамы сақталған жоқ деп кесіп-пішіп айта аламыз ба? Олай деп айтуға хақымыз жоқ! Басқасын былай қойғанда, қазақта толықтай әнге айналып болмаған, алайда бұл жанрдың кәдесіне асыңқырамай, аралық дәстүрді құрап жүрген саз-сарындар қатары қаншама?
Қалай болғанда да, ендігі жерде ғылымның төрелігіне жүгінбей болмайды. Бұл көпшіліктің дабыра қылатын мәселесі емес. Әрине, қазақ мақамдарын түгендеп, белгісін бекітетін уақыттың орайы келді. Дамыған ғылымның да талабы – сол. Мұндай жұмыс жүргізіле қалса, қазір сахнада қазақ мақамының қаншасы айтылып жүргені анықталып, эпикалық жыршылық дәстүрдің дамуы мен құлдырауының пайыздық көрсеткіші һәм сахналық жыршылық өнердің деңгейі анықталар еді. Соның ішінде бір өңірде сақталған, алайда орындаушылық импровизация, интерпретация, вариация әсерінен құбылып, өңі өзгеріп кеткен әуендердің тармағы көп. Әрине, оның бәрін нұсқаға есептей беруге және болмайды. Бұған қоса, белгілі бір авторларға телініп жүрген мақамдардың да аражігі тым шартты. Өйткені мақам атаулы тым ескі кезеңдердің мүлкі. Сол үшін де мақам үлгілерінің көнекөз айтушылар тарапынан таспаға түсірілген нұсқаға жүгіну маңызды. Бүгінде ескі мұраны мұртын бұзбай сақтап жүргендер сирек. Сол үшін де тілімізге тек мұрағат мүлкін тірек ету керек.
Мысалы, мен сөз басында атап өткен «Сыр сүлейін сұрасаң» музыкалық антологиясына енген 280 шығарманың 80-ге тарта нұсқасы ән мен күй, қалғаны мақам-саз үлгілері. Оның өзінде әрі орындаушының бір мақамды өзінше құбылтып айтқан нұсқалардан көз сүрінеді. Мен мұны бір аймақтағы музыкалық фольклордың толық сандық көрсеткіші деп те айта алмаймын, алайда қолдағы барын беттестіре отырып, толық санын нақтылап беруге болады. Егер оны сол аймақ қажет етсе, әрине. Түбі ұлтқа пайда келтіретін әрі ғылым үшін керекті жұмыс болған соң дәл осы тәсілмен бұл есепті Қазақстан бойынша жүргізу де мүмкіндігі бар. Алайда ондай шаруаға шала қарпылған популистер емес, қас мамандар кірісу керек. Өйткені бір тамырдың діңінде сан түрлі бұтақ бар. Соның бәрінен жеке-дара нұсқа жасалатын болса, әркімнің жеке шатаса бастағаны өз алдына, халықты жаппай шатастырудың көкесі сонда басталады.
Берік ЖҮСІПОВ, фольклортанушы
