Үнемі жағымды рөлдерді сомдай берсең, бір орында тұрып қаласың
Бастапқыда мен тек жағымды кейіпкерлердің рөлінде ойнап жүрдім. Осыны байқаған замандасым, журналист Бауыржан Омаров «Жағымды кейіпкер» деп мақала жазғаны бар. Газетті жастанып оқитын оқырманға жас әртіс ретінде сол Бауыржан таныстырған еді. Кім болса да жағымды рөлді сомдап, жақсы жағынан танылғысы келеді, дегенмен әртістің қоржынында әртүрлі мінездегі кейіпкерлер болғаны абзал. Әйтпесе, бір орында тежеліп, болмысыңды өзгерту қиынға соғады. Осы ретте мені басқа қырынан танытқан режиссер Есмұхан Обаев ағамызға алғыс айтқым келеді. Театрда бізді үнемі қадағалап, бақылап жүрген ол бірде мені «Айман-Шолпан» спектаклінде Көтібар батырдың қасында айқайға басып жүретін Қортық шалдың рөліне бекітті. Оған дейін сахнада тек жағымды сипатты «суреттеп» келген мен ә дегенде мұны ойнап шығуға жүрексіндім. Бірақ мұным бекер екен, себебі сол рөлім өте сәтті шықты. Осыдан кейін өзімді «сындырып», әрі жағымды әрі жағымсыз кейіпкерлерді кезек-кезекпен сомдай бердім. Осы ретте көңілге түйген бір нәрсемді айта кетейін: бізде режиссерлер «Мына рөл анау әртістің фактурасы мен мінез-құлқына сай келеді» дегенді алға тартады. Бұл – дұрыс емес. Олар керісінше, әртістің болмысына жат, мінез-құлқына қарама-қайшы рөлдерді ұсынуға тиіс. Сол кезде әртіс өседі, шыңдалады. Басқа қырынан танылу арқылы болмысы да өзгереді. Әйтпегенде, табиғатына сәйкес келетін рөлдерді ғана сомдайтын болса, жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүріп, ізденіске түспей, тұралап қалады.
Осы уақытқа дейін «Ана рөлді мен ойнауым керек еді» деп өкінген кездерім болған емес. Көп рөлде ойнадым, тіпті әртістердің армандап жүрген рөлдерін сомдап шықтым. Барлығы бірдей шедевр болмаса да, ауыз толтырып айтатындай мықты рөлдерді алып шықтым. Бұған айтар уәжім жоқ. Бірақ рөлсіз қалған әріптестерімнің мәселесін бейжай қалдырмаймын. Көп режиссер, әсіресе әйел әртістерді елемейді, одан да жұмысқа жастарды жұмылдырғанды жөн санайды. Біздің буынға кіретін әйел әртістер 1-2 рөлмен ғана шектеледі. Олармен жақын араласып, сырласып жүргендіктен, мұның барлығы көкейімде сайрап тұрады. Содан соң мұны қажет кезде айтып қаламын. Десе де бұл – әр театрда туындайтын мәселе. Өзін жан-жақты дамытып жүрген жастардың талантын жоққа шығармаймын, десе де, басшылар жастармен қатар, ересектерді елеп-ескеруге бағытталған жұмыс атқаруға тиіс. Әркім тарихты өзінен бастамауы керек.
Театрдан көрермендер санының үзілмеуі, театр «іргесінің» мықты болуы режиссерге байланысты. Қай театрда жақсы режиссер болса, сол театрдың бағы басым. Біз 50-70-жылдардағы режиссерлік көзқараспен жүре бермеуіміз керек. Арамызда «тәй-тәйлап» жүрген жас режиссер көп. Оның бір-екеуі біздің театрдың сахнасында спектакль қойды. Елдегі театр өнері құлдырады деуге келмейді, барлығын таң-тамаша еткен спектакльдер бар, сондай-ақ ортақол дүниелер де бар. Деңгейі тым төмен спектакльдер де жоқ емес. Режиссерді халық тәрбиелейді дейміз, сонымен қатар осы тақырыпта жиі көтеретін сыншылар да бар. Дегенмен қазіргінің режиссері бір орында қатып қалмай, рухани баюы қажет. Мейлі, ол мұхит асып оқып келсін я болмаса басқа елдің театрындағы әріптестерімен байланыс орнатсын, бастысы – дамыл таппай, іздене түссе болғаны. Тағы бір айтайын дегенім, көп режиссердің жұмысында спектакльдің формасы табылуы мүмкін, ал бірақ әртістік өнер тасада қалып қояды. Көрермен театрға тұтас спектакль көру үшін ғана емес, белгілі бір әртістің өнерін тамашалау үшін де келуі қажет. Театрдан шыққан соң басқаларға «Анау әртістің өнерін барып көріңіздерші. Шебер ойнайды!» деп айтса, бағы жанған туынды деп соны айту керек. Мәскеу театрларында көрермен әртістің қалай ойнағанын көру үшін ғана келеді. Бұл – бұрыннан бар «әдет». Бізде де осыны әдетке айналдыру қажет.
Кейбір әртістердің бағы алпыстан соң жанды
Менде бір ғана өкініш бар. Мен кинода өз рөлімді әлі тапқаным жоқ. Болашақта бір үлкен рөл бұйырады-ау, алда небір қызық рөлдер сомдаймын-ау деген үмітте жүрмін. Алпысқа тақап қалсам да, әлі күдерімді үзбеймін. Бізді алға жетелейтін – сенім мен үміт. Ересек жаста болсаң да, үміт ешқашан өшпеуге тиіс. Ақтық демің қалғанша үміттену керек, менде де сондай үміт бар. Кейбір әртістің бағы 60 жастан соң жанады. Бұған дейін киноға түспеген әртістер 65-тен асқан соң көгілдір экранда жарқылдап шыға келеді. Сол секілді мен де бір рөлдің қанатынан мықтап ұстаймын деп ойлаймын. «Осы рөлді ойнап шықсам ғой» дейтіндей қиялымда өмір сүретін нақты кейіпкер жоқ. Бірақ бұрынырақта әскери адамның рөлін ойнағым келетін. Бізде Екінші дүниежүзілік соғысы туралы фильмдер жоқтың қасы. Ал орыстар осы туралы киноны көптеп түсіреді. Сол киноларды көрсең, түркі халықтарының талайының өмірін жалмап әкеткен сол соғысқа өздері ғана қатысып, өздері ғана құрбан болған секілді көрінеді. Алдағы уақытта кімді болса да елең еткізетін осы ауыр тақырып туралы туындылар саны көбейеді деген сенімдемін.
Біраз телесериалдарда рөлдерге келісіп тұрған жерден бас тартқан кездерім болды. Олар рөлге бекітіп алған соң, еңбегіңді ақтамайтын тым аз қаражат ғана ұсына алатынын айтады. Мұндайда «Өнер үшін!» деп, жасалған жағдайға көз жұма салуға болар еді. Бірақ кеудеде намыс қайнап тұрған соң, олар оны таптап тұрғандай күй кешесің. Кейде режиссерлер киносына тегін түскеніңді қалайды. Олар «Аға, бізге осы рөлді былай-ақ сомдап беріңізші, жағдайымыз осындай болып тұр» десе, тегін түсуге бармын. Бірақ көп жағдайда режиссерлер қолына қаражат түссе болғаны, оны талан-таражға салып, қолды қылады. Осының барлығын бақылап жүрген соң, кино өнерін сауда-саттыққа айналдырғанына қарның ашады.
Ақиық ақын Мұқағали:
«Бәрін де көрдіңіздер,
Бәріне көндіңіздер,
Бәріне сендіңіздер,
Бәрін не бердіңіздер,
Сіздер алпысқа келдіңіздер...» деп алпыс жасты армандап кеткен ғой. Талайлар жетпеген алпысқа сен жеткен соң, шүкір дейсің. Әртістің өмірінде қуаныш та, қайғы да, бақыт пен қасірет те бар. Оған шыдас берсең, шынайы актер болғаның. Ал морт үзіліп қалсаң, басқа жол іздегенің жөн. Сахна еркелікті көтермейді. Негізі, сахнада ән айтып, би билеп, көңіл күй сыйлап жүрген соң көпшілік сахнадан тыс та бізде ырду-дырду өмір, ойын мен күлкіге қарық болып жүр деп ойласа керек. Ал бірақ әртіспен жақын танысып, мұң-мұқтажын тыңдаған соң шыдамдылығына қайран қалып, басын шайқайтындар бар. Кейде журналистердің әртістерден «Балаңыздың сіз секілді өнер иесі болғанын қалайсыз ба?» деп сұрап жатқанын естіп қаламын. Сондай кезде әріптестерім «Жоқ, қаламаймын, басқа мамандықты таңдайды» деп үзілді-кесілді жауап береді. Біз өмір соққысын есепке алмағанда сомдап шыққан рөлімізді жүректен өткізіп, соңында әлсіреп қаламыз. Жүрекке салмақ түседі. «Ән айтсаң, жаныңды жеп айтасың» дегендей, бізден рөлді шын беріліп ойнап шығу талап етіледі. Сол себепті әртіс болу біреуге арман болғанымен, оңай емес.
Жазып алған Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ
