Дариға-жүрек шөлдеді

Ұлтымыздың ұлы ақыны Мұқағалидың «Дариға-жүрек» поэмасы «Аққудай еді», «Жалған», «Намыс пен муза» деп аталатын үш бөлімнен тұрады. Күйеуінен айырылған әйелдің аянышты тағдырын мөлдіретіп, ет-жүрегіңді елжірететін шынайы сезіммен жырлаған шығарма Мұқағалидың шоқтығы биік туындыларының бірі. Біздің білуімізше, поэманың бас кейіпкері өмірде болған адам, әкесінің туған інісінің әйелі. Қазақтың қоржындас үйінің бір басында інісі, бір басында Сүлейменнің отбасы өмір сүріпті. 1941 жылы соғыс басталып, әкесін де, аға­сын да қан майданға алып кеткенде бо­ла­шақ ақын бар-жоғы он жастағы бала бол­са, он сегіздегі жеңгесінің тұрмысқа шық­­­қанына екі-ақ ай толыпты. Поэмада жыр­ланғандай шындығында Дариға тал шы­бықтай бұралған, тән сұлулығы мен жан сұлу­лығы жарасқан, қазақ аруларының бол­мысындағы ізгі қасиеттердің бәрін бойы­на сіңірген келіншек болыпты. Әдемі­лі­гі соншалық, ағасы оны үйге тастамай, өзі­мен бірге мектепке ертіп әкетіп, сабақ біт­кенше келіншегін көзімен күзетіп, ерлі-зайыптылар қол ұстасып кешке үйлеріне бірге қайтқан. Үйленгендеріне екі-ақ ай болғанда соғыс басталып, ағамыз майданға ат­танып, елге оралмайды. Қаза тапқанына сен­беген жеңгесі сағынышы сарғайған мақ­та­дай болып оны бес жыл күтеді. Күйеуі орал­майды. Он жыл өтеді. Майданға аттан­дырып салған жолына телміріп, екі көзі төрт болғанымен Құдай қосқан қосағы сол кет­кеннен мол кетеді. Тағдырдың жазғаны­на не шара? Ақыры жұбайының өлгеніне көзі жетіп, көңілі сенген жеңгесі амалының жоқты­ғы­нан басқа бір адамға тұрмысқа шығып ке­теді. Күн артынан күндер, жыл артынан жыл­дар зымырап өте береді. Мұқағали да есейіп, елге танылған ақын болады. Бір күні ауылына келіп, той үстінде жеңгесін кез­дес­тіріп қалады. Кейінгі тиген күйеуімен тойда қо­нақ болған жеңгесін көрген ақынның жан дүниесінде оны жатқа қимаған қыз­ғаныш сезімі оянады. Балалық шағы, ағасы мен жеңгесінің бақытсыз махаббаты есіне түсіп, «Қайран жеңгем» деген өлең шы­ғарады. Уақыт өте келе ақын бұл тақырыптың өрісін ұлғайтып, мазмұнын байытып «Дариға-жүрек» атты тылсымы терең туын­дыға айналдырды. Бұл поэма жалғыз жеңгесіне ғана емес, ақиық ақынның күйеулері қан май­данда қаза тапқан бүкіл қазақ әйел­дері­не көркем сөздің құдіретімен қашап ор­нат­қан мәңгілік ескерткіші. «Дариға-жүректің» әр жолында адамды бейжай қалдырмайтын суреткер сезімнің мұңы ұялаған. Шығар­ма­шылық шынайылығы арқылы жанының қат-қабатындағы құпиялардың бәрін жа­сыр­май ақтарып салғандықтан Мұқағали­дың бұл поэмасы оқырман сезіміне Шекс­пир шығармаларынан кем әсер етпейді. Дүниеге кеңірек қараған Мұқағали тіршілік топырағының астында кө­міліп қалған рухани тереңдікті іздеп, гуманистік идеалдардың күйрегенін бізден жасырған жоқ. Осы тұрғыдан алғанда «Да­риға-жүректі» қазақ ақынының махабат­тан да ұлы сезімдердің бар екенін көрсеткісі ке­ліп Шекспирдің «Ромео мен Джулет­та­сына» берген жауабы ретінде де қабылдауға бо­лады. Өйткені сонеттерін ана тілімізге тәр­жімалаған мінезді ақын Шекспирдің шә­кірті ғана емес, сонымен бірге оның бәсе­келесі де. «Дариға-жүрек» поэмасын жанрлық ерек­шелігі тұрғысынан трагедиялық гума­низм­ге жатқызуға болады. Ақын сұрапыл соғыс жылдарының қан қақсатқан зардабы туғызған адам жанындағы дағдарысты ғана баяндамайды, адамзат баласы пір тұтып, Құдайдай табынған гуманистік идеалдар­дың күйрей бастағанын суреткерлік шеберлікпен жеткізеді. Үш бөлімнен тұратын поэманың алғаш­қы бөлімінде бас кейіпкердің жан күйзелісін жан-жақты ашу мақсатында «Дариға-жүрек шөлдеді» деген сөз шығар­маның құлақкүйіндей, мұңлы музыканың қай­ғылы әуеніндей болып дүркін-дүркін қай­таланып отырады. «Аққудай еді көлдегі, Сұңқардай еді жердегі». Айта да жүріп осы әнді, Дариға-жүрек шөлдеді. Санаттан жары келмеді. Саятқа көңілін бөлмеді, Сабырға сайтан ермеді, Сайтанға ерік бермеді, Дариға-жүрек шөлдеді, Шөлдеді бірақ өлмеді.... «Дариға-жүрек шөлдеді» деген сөз қай­та­ланған сайын зұлымдықтың тырнағы жүре­гіңді аямай осып-осып өткендей күйге тү­сесің. Өйткені біз шығарманы оқу бары­сында, әдемі әлемнің ғайып болып, қалай тікенекке, сұлулықтың тапталып, қалай құбыжыққа айналып кеткенін көреміз. Байқадыңыз ба, поэмадағы осы әрбір детальдің артында адамның жүрегін із­гілікке, сұлулыққа, мейірімділікке шөл­дет­кізетін қоңыр мұң қаңтарылған. Шөл­деді деген сөзді құлағың шалған сайын көңіл ал­дар­қатар қимастық мұңға ойың шеге­леніп, құйқа тамырың шымырлап кетеді. Шығарма табиғатынан жібек желдей есіп қоя беретін, жүрегіңді шымырлатқан майда мұң­ның шынайылығын осы сәтте ерекше сезінесің. Мұқағали адамзаттың бәріне ортақ құндылықтарды шабыттана жыр­лады. Аллаға жүрегін ашқан ақын әлемде зұлымдық пен қасірет барда Құдай да өмір сүре­тінін білді. Егер де мына дүние тек қана мейірімділік пен ізгіліктен жаралса, Құдай­дың керегі болмай қалар еді. Зұлымдық бол­ғандықтан да әлемде Құдай бар. Ұлы Жаратушы адамгершілікті ұмытып бара жат­қан пендесін ойландырып, сабасына тү­сіретін сөздерді ақынның тілі арқылы жүрек­терге жеткізеді. Сондықтан да поэ­маның астарында жасырынған көркемдік шы­ндық соғыстың зұлымдық екенін біздің сана­мызға құйған Алланың ескертуіндей бо­лып, көңілімізді толғандырып жатады. Со­ғыстың зұлымдық екенін көрсету үшін Мұқағали мылқау табиғатқа да тіл бітіреді. Дариға солай отырсын, Жалғаннан жарын шақырсын. Керенау, дел-сал, ей, таулар, Күрсінбей неге жатырсың?! Кейімей тұрсың, кең жайлау, Кең жайлау емес, татырсың! Кеуіп бір қалған тақырсың! Кейімей тұрсың, Ай да сен, Ай емес, қара бақырсың! Қараңды суға батырсын! Күңірен, таулар, күңірен, Күңірен, жайлау, күңірен, Кеудеңнен жалын атылсын! Кірпігіңді қақшы, Айым, Көзіңнен жасың шашылсын. Дариға-жүрек басылсын. Ұлы ақын өмірде қалай от болып жанса, өнер­де де солай лапылдап, өз өлеңінің жа­лы­нына өртеніп кеткен жан болғанын Мұ­қа­ғалидың көзін көрген замандас­тары­ның бәрі де мойындайды. Ақын таби­ғатын­дағы кемерінен асқан тегеурінді қуат, туын­дыларынан да айрықша сезіліп, оның шы­ғармаларында оттай жанған ойлардың жа­лыны лаулайды. Сөніп қалған сезім мен суып қалған ойды ақыннан таба алмайсың. Мұқағали шығармашылығында бәрі де қызу қозғалыста өмір сүріп, жанартаудай болып атылған тіршілікте адам жанының құпиясы мен тереңдігі ашылып жатады. Адам жаны­ның құпиясын қопарып, рухының траге­диясын ол түп-тамырына дейін үңіліп зерт­тейді. Өмірдің әділетсіздігіне қарсы ша­мырқанған кездегі Мұқағалидың бойындағы құйын сезімді алапат дауылмен ғана салыстыруға болады. Ол сені қара түнек басқан жолдармен жүргізіп, қайта жарқырауға тиіс жарықты іздетеді. «Дариға-жүректе» ақын дауылды күннің аласапыраны тағдырларын шайқап кеткен әйелдік болмысқа үңіліп, жоғалып кеткен сұлулықты нәзік жандардың жүрегінен табады. Ойпырмай, нағыз сұлулық әдемі әлемде ғана емес, қараңғы түнде де самала­дай жарқырай береді екен-ау! Шекспир мен Мұқағалиды оқи оты­рып, ағылшын мен қазақ шайыры­­ның гуманистік ойларының ұқсас­тығына таңғалып, біреуінің өрнегін екіншісі одан әрі құлпырта түскен шеберлігіне сүй­сінесің. Адамдық тұлғаның кемелдігіне, мүм­кін­дігінің шексіздігіне шүбәсіз сенгені­мен, екі ақын да өз қоғамындағы гуманистік көз­қарастың күйрей бастағанына бірінші бо­лып назар аударды. Шекспир «Гамлет» тра­гедиясында, Мұқағали «Дариға-жүрек» поэмасында гуманизмнің рухани дағдары­сын суреттеп, әлемді ізгілік емес, зұлымдық билеп тұрғанын жүрегі жылап жырлады. Мұқағали да әлем әдебиетінің бар­лық ұлы ақындарындай сұлулықты пір тұтып, киесіндей қастерлейді. Әйткен­мен сұлулықтың әрі құпия, әрі қорқыныш-ты құбылыс екенін әсте ұмытуға болмайды. Өйткені, онда «Құдай мен сайтан арпалысып жатыр және олардың күрес алаңы – адам­дардың жүрегі». (Достоевский). Сұлулықтың да кейде тозақ отына салғандай жанды қинап, әп-сәтте құбыжыққа айналып, көзге шыққан сүйелдей болатын кездері бар. Дариға.... Тьфу!!! Жаман еді аты қандай! Сорлы аға, сойқан апты қатын алмай. ...Аузымды аңдаусыз ашып қалсам, Жүрегім снаряд боп атылардай. Тьфу, ит! Қандай жаман ән салады, Ән емес, осы екен ғой аңсағаны. Мына бір бояуы жоқ бозала тау, Өзіне сұлумын деп тамсанады. Дариғаның басындағы мұнарланған қаралы бұлттың тұманы қоюлана түскен қайғысын суреттеген шақта автордың сұлу­лыққа ғашық болған көзқарасы өзгеріп сала береді. Ізгілік жоғалып, адамдық сезімдер аяққа тапталған, қоғамдық сана рухани құлдырауға ұшыраған заманда сұлулықтың жылуы болмайды. Поэманы оқи отырып, біз ақынның суреткерлік талантына, шы­ғар­маны шынайы еткізіп өрнектеген ше­берлігіне ғана сүйсініп қоймай, «Өмірдің мағынасы не? Адам өмірінің, адам болмысы­ның мәні неде?» деген күрмеуі күрделі экзис­тенциалистік сауалдардың жауабын тап­қысы келген ізденісін бақылаймыз. Мы­нау ешқандай да Құдайлық сот жоқ, өнеге тұтатын императив қалмаған, адамгершілік жеңі­ліп, зұлымдыққа жол берген қоғамда қалай өмір сүруге болады? Неміс философы Фридрих Ницшенің «Құдай өлді» деген сө­зінің шындыққа айналғаны ма? Ницше мен Мұқағалидан кейін зұлымдық салтанат құр­ған қоғамда бұрынғы, ескі рациона­лис­тік гуманизмге енді қайтып оралудың мүм­кін еместігіне күмән қалмайды. Гуманизм дәуірінің аяқталуымен бірге сұлулықтың оты өшті. Жалыны сөнді. Әйткенмен ұлы ақын өз кейіпкерін толықтай танып, дүниеден түңіліп, көңілін қараңғылық басқан пенденің жанынан да адамдық сәулені көреді. Ақын кейіпкер тағдырын суреттеп қана қоймай, өз ішіндегі жарылуды бейнелей келіп, ауыр болғанына қарамастан, сұлулықтың өлгенін бізге жасырмай айтып, өкініштен өзегі өртене жаздайды. Самалдап барып, саялап тынған шалғайда. Дариға-жүрек аққуға қосқан ән қайда? Сұлулық шіркін шынымен мені алдай ма? Дариға-жүрек және бір әнге салмай ма?! Мұқағали – сұлулыққа өлердей ғашық ақын, «Дариға-жүректі» оқығандарға сұлулықтың біз білмейтін бас­қа қырлары, басқа өлшемдері ашылады. Сұлулықтың сырын ақын адам тағ­дыры арқылы танығысы келеді. Әйткен­мен, зұлымдықтың қанды шеңгеліне түскен сұлулық та бірте-бірте қауіпті әрі қорқы­нышты құбылысқа айналып бара жат­қан­дай ма, қалай? Поэманың бел орта­сына жеткенде бастапқы кездегі көзқара­сымыз өзгеріп, сұлулықтың да құбылмалы замандай өзгере беретініне таңғалуды қоямыз. Енді әсем ән де адамдардың жанын жылытудың орнына, жүректерін тырнап, өзектерін өкініштің оты өртейді. Шөпшабыс еді. Қосымыз тұрған шатқалда, Ұйқыдан қауым жаңадан тұрып жатқанда, Дариға-жүрек ботадай келіп боздады, Бозарып тұрып, бозарып атқан ақ таңда. Тыңдаған жан жоқ, өзінше жұрттар дүрбелең. Кімдері сөйлеп, кімдері ұрсып кімменен. (Қауымның мұндай қатыгездігін білмеп ем.) Айғай мен қайбар айналам тегіс гулеген. Таң атпай жатып ойыңа түсті әлдене? Сайқалданба енді, үніңді өшір қар неме! Сұмдықты бастап, таң атпай жатып зарлама, Үніңді өшір! Өтірік зарлап алдама! Пәруәрдігер, албасты ма өзі, пері ме?! Әруақты мына ит оятар болды-ау көрінен. Дариға-жүрек, мына жұрт сенен жеріген, Көмгелі жатыр әніңді бірге сенімен. «Дариға-жүрек» – символистік туынды. Адамды тебірентетін, толғантатын, ойлан­дыратын, күйіндіретін, өкіндіретін символ­дық белгілер онда көп. Символдық белгілер арқылы шығарманың әрі жолы, әр шумағы соғыстың қасірет, зұлымдық екенін есіңе салып жатады. Мұқағалидың адамтанудағы ізденісінен ұлы ақынның өз жанын да жегідей жеген қиналысы мен жалғыз­сырауын байқайсыз. Сұлулық таңғажайып құбылыс болға­ны­­мен, оның да өмірі өлшеулі, саға­ты са­нау­лы екен. Поэманы оқу барысында ішкі бір түйсікпен кейіпкердің жан әлемін нұр­лан­дырып тұрған сұлу сәуленің сөнетін уақыты таяп қалғанын сезгендей боласың. Шығарманың кульминациясында бас кейіпкердің құз жартастың басынан құлап өлуі – шын мәнісінде сұлу­лық­­тың мәңгілікке жоғалғанын білдіретін символдық көрініс. Жеңгесінің ажалымен бірге өмірге сән беріп тұрған сұлу әлем күй­реді. Құзар жартастан орамал көрдім бұлғаған. – Қош бол, тентек! (Әзілдеп, сірә, тұр маған). Көк көйлек көрдім, қалықтап құздан зулаған, – Қош бол! – деп, – Тентек... шуылдап үні тынбаған. – Қош бол! – деп тастар хабарлап жатты жан-жаққа, Неғылған сұмдық?! Дариға ма әлде аруақ па?! Өте алмай қалдым, жете алмай қалдым ар жаққа. Дариға-жүрек Ұшты да кетті аулаққа. Муза деп атап, ақындар ғибрат қылатын. Сол екен – менің періште жырым мұратым! Дүниенің мынау қабағын бағып тұратын, Дариға-жүрек өмірге берді бір ақын.. Келісу, келіспеу шарт емес. Менің ойым­ша «Дариға-жүрек» бір адамның басындағы трагедияны шеберлікпен суреттеген шығар­ма ғана емес, сұлулықты жырлаған ақындық кезеңнің аяқталғанын белгілеп берген – символистік туынды. Мұқағалидан кейін ендігі уақытта өмір­ді бұрынғыдай суреттеудің мүмкін емес­тігіне көзің жетіп, әдебиеттің жаңа дәуірінің шымылдығы түрілгенін түсіне бастайсың. ХХ ғасыр адамның дүниені сезінудегі ең трагедиялық және күрделі дәуірі болды. Мұн­дай құбылыстың обьективті алғышарт­тары бар-тын. ХХ ғасырда адамның әлемді қайғылы күйде сезінуіне әсер етіп, санасын­да өшпестей ізін қалдырған факторлар ре­тін­де екі дүниежүзілік соғысты атауға бо­лады. Антрополог ғалымдардың айтуынша соғыс – өркениет көшін ілгері қарай дамы­ту­дың қозғаушы күші. Адамзат тарихында болған соғыстар сол дәуірдегі прогрестің өр­кен­деуіне, түрлі жаңалықтардың ашылуы­на зор ықпалын тигізді. Бірақ ХХ ға­сыр­да болған екі алапат соғысқа байла­ныс­ты біз ондай сөзді айта алмаймыз. 1914 жылғы Бірінші дүниежүзілік соғыстың ақыры, төңкеріске әкеліп, әлемге зор қайғы-қасірет шеккізді. ХVІІІ – ХІХ ғасыр адамзат баласы әлі де Қайта өрлеу дәуірі туғызған гуманистік идеал­дарға сенетін. «Адам – барлық дүние­нің өлшемі. Адам – әлемнің ең жоғары құндылығы» деген сыңайдағы сөздер Қайта өрлеу дәуірінің негізгі ұраны мен мұраты болды. Соның арқасында гуманистік идеал­дардың мәңгілік екеніне сенген шығармалар туып, оқырманды имандылық пен ізгілікке баулыды. Трагедиялық ХХ ғасыр осы ұранның күлін көкке ұшырып, адамның гуманистік мұраттарын жоққа шығарды. Әрине, оның обьективті себептері де көп. Екі алапат соғыста миллиондаған жазықсыз жан­дар жауыздықпен өлтіріліп, халықты қынадай қыру үшін тұңғыш рет газ қолда­ны­лып, адам тарих алдындағы бейшара­лығын, дәрменсіздігін сезген кезде өнердің өлшемі болып келген гуманистік идеалдарға деген сенімге селкеу түспеуі мүмкін емес еді. Екі үлкен соғыс болған, төңкеріс бол­ған, адамзатты жойып жіберу үшін сұмдық тәжірибелер жасалған, тоталитар­лық жүйелер үстемдік құрған ХХ ғасыр тарихы бірегей және қайталанбас әдебиетті туғызды. Соған қарамастан ХХ ғасыр әде­биеті пенде баласына адамға деген сенімін қайтарып беруге әрекет етті. Екі сойқан со­ғыс­тың сұмдығын, Хиросима, Гулаг, Бабий-Яр, Освенцимді басынан өткерген адамзат, тарих бетінде трагедиялық ізін қалдырған қанды оқиғаларды ақтай алмаса да, «Әрі қарай қалай өмір сүру керек?» деген сыңайдағы сауалдың жауабын тауып, жаңа гуманистік идеалдарды іздеуге тиіс еді. «Дариға-жүрек» поэмасы арқылы роман­тизммен қош айтысқан Мұқағали әлемнің ұлы ақындарымен бірге адамзаттың бола­шақта бақытты өмір сүруінің негізі бола алатын іргетасты табуға тырысты. Әлемнің шын мәнісіндегі парасатты, ізгілікті негіз­дерін іздеді.

Амангелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ

Серіктес жаңалықтары