Тегераннан «Қорқыт ата» кітабының үшінші нұсқасын тапқан ғалым

Маңғыстауда XIX ғасырда өмір сүрген, халық арасында Хатам шайыр аты­мен танылған ақын, діни ағарту­шы Хатам (Сейіт) Қожа Ғаб­дол­қожаұлының тікелей ұрпағы – Уәли Мұхаммед Қожа қазір Иранда тұрады. Көп жыл бойы инженер болып жұмыс істе­ген ол зейнетке шыққан соң 3 ғасыр бұрын Қазақстаннан Иранға көшуге мәж­­бүр болған қазақтарға қатысты құнды кітаптар мен заттай деректерді зерттеумен ай­налысып жүр. Екі жыл бұрын ол «Қор­қыт ата кітабының» жаңа қолжазбасын ел аста­насы Тегераннан кездейсоқ тауып, Қа­зақ­станға алып келіп табыстаған бола­тын. Жуыр­да тағы бір ақынның туын­ды­сын тап­қан ғалымға хабарласып, әңгімеге тарт­қан едік. – Көп жыл бойы Иранда инженер бо­лып жұмыс істеген екенсіз. Ал қол­жазбалар мен сирек кітаптар жинау ісін зейнетке шыққаннан кейін қолға алдыңыз ба? Әлде түркі халықтарының әдебиетіне оған дейін қызықтыңыз ба? – Биыл 70 жасқа толамын. Ал түркі елі­нің әдебиетін зерттеп жүргеніме 50 жыл­дан астам уақыт болды. Мен – Маң­ғыс­тауда есімі елге белгілі шайыр ақын Хатам ишан­ның төртінші ұрпағымын. Кітап оқу­ға ынта-ықыласымның оянуына атам се­беп­ші болғаны айтпасам да түсінікті шы­ғар. Әкемнің әкесі Маңғыстауда тұрған кезде орыстардың солақай саясатына көн­гісі келмей Иранға қоныс аударған. Қа­зір мен Иранның солтүстік-шығыс бө­лігінде орналасқан Гомбеде-Кавус қа­ла­сында тұрып жатырмын. Германияда ин­же­нер мамандығы бойынша білім алдым. Иран­да түрлі фабрикаларда инженер бо­лып жұмыс істедім. Дегенмен әдебиетке деген қызығушылық «маза бермей», ақы­рын­да бұл осы сала бойынша ізденісімді бас­тауға түрткі болды. Осындайда қазақтар «та­мыр тартпай қоймайды» деуші ме еді?! Оның үстіне, атам «Қазақстан – ғылым мен білімнің қайнаған ортасы, ғылым да, ға­лымдар да сол жақтан шығады. Қазақстан әде­биетіне ден қой» деп үнемі айтатын. Со­сын зейнетке шыққаннан кейін бос уақытым көп болған соң, бұл іске шындап кіріс­тім. Оған қоса, қазақ көп шоғырланған ай­мақта өсіп-өнгендіктен, қазақ тілін жас­тайымнан үйреніп алдым. – Сізді біздегі көпшілік «Қорқыт ата кіта­бының» жаңа нұсқасын тапқан соң ғана тани бастады. Бірақ сіз оған дейін де Қазақстан музейлеріне құнды кітап­тар мен бұйымдар тапсырған екен­сіз. – «Қорқыт ата кітабының» жаңа нұс­қа­сын тапқан соң Қазақстанда танылғаным рас. Бірде атамның «Қорқыт атаның ма­за­рына барып, зиярат ете алмадым. Мүмкін­дік болып жатса, сен бар да зиярат етіп қайт» деп өсиет айтқаны бар. Сол кезден бас­тап Қорқыт атаның шығармаларын зерттей бастадым. Жалпы, «Қорқыт ата кіта­бының» Германия (Дрезден) және Ита­лия (Ватикан) елдерінде екі қолжазбасы сақ­таулы тұр. Бірінші нұсқада 12, ал екін­шісінде 6 дастан жазылғаны мәлім. Ал мен тапқан қолжазба – сол кітаптың үшінші, жаңа жазбасы. Онда Қорқыт атаның 14 дас­таны, 8 өлеңі қамтылған. Бұл қолжаз­баны осында бір кісі сақтап жүрген екен. Кезінде Түркістанда тұрған оның атасы елден қашуға мәжбүр болып, бірнеше кітап­ты өзімен бірге осында ала келген екен. Сол кітапты ғалымдар мақұлдаған соң елге апарып өткізуді құп көрдік. Ал оған дейін Қожа Ахмет Ясауи мен оның шә­кірті болған Сүлеймен Бақырғани тура­лы және тағы басқа қызық та құнды кітап­тарды апарып табыстағанмын. Негізі, Қа­зақстанға құр қол бармаймын, үнемі бір­не­ше кітап апарамын. Тапқанымды дереу арада Қазақстандағы әдебиетсүйер қауым­ға таныстыруға асығамын. мен Өзбекстан, Қырғыз Республикасы, Түркия, Түркменстан әдебиетін де зерттеймін, ондағы ғалымдар түрлі семинарларға жиі ша­қырады, сол кезде тығыз байланыс орна­тып, оларға іздегенін табуға көмектесуге тыры­самын. Дегенмен бәрібір қазақ әде­биеті мен мәдениетіне қатысты кітаптарға ба­сымдық беремін. Мен тапқан шығар­ма­лардың көбі араб, шағатай тілдерінде жа­зыл­­ған. Жуырда бір қазақ ақынның қол­жаз­басын тауып алдым. Ендігі мақсат – осы туын­дыны қазақшалап, кириллица қарпіне аудару. – Құпия болмаса қай ақынның туын­дысы? – Әзірше кімнің өлеңі екенін айта ал­май­мын. Алдымен Қазақстанда араб тілін же­тік меңгерген ғалымдар мәтінді зерттеуі қа­жет. Консулмен ақылдасу керек. Жалпы, бұл – ұзаққа жалғасатын процесс. Консул де­мекші, көп кітапты Қазақстанның Иран­да­ғы бас консулы болған Айтжан Айдашев­тың көмегімен жинадық. Оның көмегі көп тиді, екеуіміз көп іс атқардық. Қазір жалғыз жинауға мәжбүрмін, себебі ол биылдан бастап зейнетке шығып, Қазақстанға қайта орал­ды. Десе де ол үнемі хабарласып, зерт­теу барысын сұрап, әркез көмектесуге әзір екенін айтады. – Қазақстан музейлеріне қанша кі­тап әкеп тапсырдыңыз? – Сөздің шыны керек, қанша кітап тап­сырғанымды есептеп көрмеппін. Қазаққа қа­тысты кітап қолыма түссе болғаны, тез ара­да салып жіберемін. Негізі, осы уақытқа дейін түркі халықтарының әдебиетіне қа­ты­сы бар 180-ге жуық қолжазба таптым. Ал кей­бірі жеке кітапханамда бұрыннан сақ­тал­ған. Қазақстанға қоныс аударуға мәж­бүр болған атам жинаған кітаптарын тау­дың бөктеріне тығып, бірте-бірте бері қарай тасыса керек. Жалпы, Ираннан та­был­ған заттардың басым бөлігі – Маң­ғыс­тау, Түркістаннан бері «жылжыған», қалың көш­пен бірге ауған тарихи қолжазбалар мен заттай деректер. Өлместен бұрын атам «Сол кітаптарды Қазақстанның кітап­ха­на­сына апарып тапсыру керек. Мына жерде сақ­талса, жоғалып кетеді. Беттері бүлініп ке­туі де ықтимал. Ал да, Қазақстанға салып жі­бер, олар әдемілеп сақтайды» деп өсиет айт­қан болатын. Зейнетке шыққан соң осы іспен айналыстым. Одан бөлек, көп құнды кітап­ты дүкендерден тауып сатып алдым. Жал­пы, мен бүгінге дейін Қазақстанға төрт рет бардым. Біріншісінде Маңғыстаудың Мұнайлы ауданында орналасқан атам Ха­там ишанның кесенесіне барып, зиярат еттім. Екіншісінде, Ақтауға барып, студент­тер­мен кездестім. Одан бөлек Хатам Ишан­ның шапанын, қылыштарын музейге өт­кіз­дім. Кейіннен Қазақстан Үкіметі Шым­кентке шақырды, ары қарай Қызылор­да­дағы Қорқыт Ата кесенесіне, сосын Түр­кі­стандағы Ясауи кесенесіне бардым. Ал соң­ғы рет Нұр-Сұлтан қаласына шақырыл­дым. Кітапханамда беретін кітабым көп, сон­дықтан Қазақстанға әлі көп рет бара­мын деп ойлаймын. Құдай маған ұзақ ғұ­мыр берсе, Қазақстан, қазақ әдебиеті мен мә­дениеті туралы тың деректерді іздестіре бере­мін, іздестіре беремін.

Әңгімелескен Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ

Серіктес жаңалықтары