Адамды адам ететін тәрбие десек, «Баланы – жастан» деген қазақ сөзінің мағынасы ерекше. Ғылымда бала дүниетанымының қалыптасуы алғашқы мүшел жас кезіне сәйкес келетінін айтады. Демек, балалар әріп пен дыбыстың не екенін біліп, соны қолдану арқылы жазып, оқып үйренетін кезең – аса маңызды уақыт.
Әрине, балалар мектепте оқулық арқылы негізгі ұғымдарды оқып үйренеді, бірақ мектептен үйренген білімді іс жүзінде бекітіп, тілін, ойын дамыта түсу үшін өз жасына сәйкес әдеби-танымдық кітаптармен бірге балаларға арналған газет-журналдарды оқудың пайдасы зор. Баспасөзді оқи отыра олар өз ойын жазбаша жеткізудің не екенін түсінеді, өздері де соған талпынады. Сөйтіп көптеген оқушы мақала, өлең жазып өз түсінігін, көзқарасын өзгелерге танытуға ұмтылып жатады. Шынына келгенде, бала жасынан жазумен әуестенгендердің көбінен ақын-жазушы, журналист шықпауы мүмкін, бірақ бала кезінде сондай қадам жасағандар ойын еркін, ұғынықты жеткізуге үйренеді, жүйелі ойлау қабілетіне ие болады.
Міне, осы нәрсеге кеңестік кезеңде қатты мән берілетін, соның арқасында қазақ балалары арасында «Пионер» (тәуелсіздіктен кейін «Ұлан») газеті, «Балдырған» журналы аса танымал болды. Тіпті, ол тұста бұл басылымдарды оқымаған қазақ баласы болған жоқ. Соның арқасында орта мектепті бітірген балалардың 90 пайызы кітап, газет-журнал оқитын дағды қалыптастырды. Бұл халықтың сауатты болуына үлкен әсерін тигізген еді. Алайда тәуелсіздіктің елең-алаңында күнкөріс қиыншылығы халықты баспасөзден алыстатып жіберді. Сөйтіп балалар түгілі ересектер арасында да газет-журнал оқу үрдісі жоғалып кетуге шақ қалды. Дегенмен өтпелі мемлекетіміз өтпелі кезең қиыншылығын еңсеріп, өліара кезеңде жоғалтқан құндылықтарымызды түгендей бастаған кезде өмірімізге интернет жүйесі еніп, электронды баспасөз құралдары пайда бола бастады. Сөйтіп енді түрлі газет-журналдарды, кітаптарды сайттардан оқитын болдық. Мұның әсері, әрине, экономикалық жағынан тиімді еді, себебі оған газет-журналдарға кететін ақша шықпайды және компьютер мен смартфондардан оқи салуға ыңғайлы. Одан басқа неше түрлі мультимедиялық материалдар да үлкендермен бірге балалардың да назарын өзіне аударып әкетті. Бұның бәрі айналып келгенде баспаханада басылып, қолға ұстап оқитын газет-журналдардың аз таралыммен шығып, назардан тыс қалуына әкеп соқтырды. Соның кесірінен газет-журналдың не екенін білмейтін, білсе де қолына ұстап көрмеген, есесіне туғаннан смартфонның не екенін білетін ұрпақ өсіп шықты.
Ғылымда дәлелденген нәрсе – кәдімгі қағазға басылып шыққан газет-журналды оқығанда оқыған нәрсесі адамның жадында ұзақ сақталып қалады екен. Өйткені қандай материал болса да адам миына суретімен жазылып, мағынасы сіңіп қалады екен. Ал компьютер не смартфон арқылы оқылған материал жадтан тез шығып кететұғынға ұқсайды. Бұл, біріншіден адам мен материалдың арасында биологиялық байланыс (кітапты ұстап отыру, парақтау) болғандықтан адам оқығанын сезе алса, компьютер не смартфон ондай жанды байланыс орната алмайды. Демек, газет-журнал мен кітапты қолға алып оқу-
дың адам өміріне маңызы ерекше деген сөз.
Рас, елімізде тәуелсіздіктен бергі жерде балалар басылымының саны көбейді. Бірақ бәрінің де таралымы мәз емес. Мәселен, алғашқы санының шыққанына биыл 92 жыл толғалы отырған, балалар мен жасөспірімдерге арналған республикалық «Ұлан» газеті мен шыға бастағанына 64 жыл толғалы тұрған «Балдырған» журналының кеңестік кезеңдегі таралымы бірнеше жүз мыңнан асып жығылса, қазір бірнеше мыңның айналасы. Бұл біздің болашағымыз саналатын балалардың өздеріне аса пайдалы газет-журналдарды оқи бермейтінін көрсетеді.
Соңғы жылдары балалардың кітап оқуына көп игі қадамдар жасалып жатыр. Мәселен, 2021 жылды мемлекетіміз «Балалар әдебиеті жылы» деп белгілеп, көптеген кітап жарық көрді. Оның арасында балаларға арналған әдеби антологиялар мен түрлі көркем әдеби шығармалар да мол. Ал осы жылды Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Балалар жылы» деп жариялады. Президент Қазақстан халқын жаңа жылмен құттықтауында бұл мәселеге ерекше назар аударып:
– Мен Мемлекет басшысы ретінде өскелең ұрпақтың болашағына баса мән беремін. Жастарға зор үміт артамын. Жастарымыз атқарылып жатқан ауқымды жұмыстың, реформалардың игілігін міндетті түрде көреді. Олардың арасында көзі ашық, көкірегі ояу, ойы ұшқыр азаматтар аз емес. Біз өскелең ұрпаққа жол ашу үшін барлық жағдайды жасауымыз керек, – дей келе, – Балаларға ерекше назар аудару керек. Олардың амандығы – мемлекетіміздің табысты болашағының сенімді кепілі. Сондықтан келесі жылды Балалар жылы деп жариялау керек деп есептеймін, – деген еді.
Әрине, Қазақстан Президентінің сөзін жан-жақты түсінуге болады. Балалар жылында оларды қорғауға бағытталған әлеметтік қолдау мен денсаулығын сақтау, жалпы балаларды жан-жақты дамытуға назар аударылады. Десек те, осы атаулы жылда балаларды рухани жақтан дамытатын кітап оқу, өздерінің жасына сәйкес газет-журналдарға жазылып баспасөзбен дос болу тарапына қарай бастайтын игі шаралар қолға алынса екен дер едік. Бұл мәселеде мектеп пен ата-ана және балалар басылымдары біріге отырып жұмыс істеп, ондай игі қадамдар мемлекет тарапынан үлкен қолдауға ие болса нұр үстіне нұр болар еді.
Қазіргі қазақ тілінің сақталуы мен бүлінбеуіне қызмет етіп тұрған санаулы ғана қазақ басылымдары бар, олардың ішінде ұзақ тарихы бар «Ұлан», «Балдырған» сияқты балалар басылымдарының да маңызы зор. Демек, тіліміз сақталсын, ол іс жүзінде мемлекетіміздегі барлық халықтың ортақ тіліне айналып дами түссін десек, балаларымызды мектепте қазақша оқытып қана қоймай, оларды жас кезінен ұлттық баспасөзбен достастыруымыз керек.
Дүйсен МАҒЛҰМОВ,
Балалар жазушысы, «Балдырған» журналының бас редакторы:
Аға газеттер балалар басылымдарын жиі насихаттау керек
– Мемлекет басшысы осы жылды «Балалар жылы» деп жариялағанына балалар жазушысы ретінде, балаларға арналған бір басылымды басқарып отырған адам ретінде қуанып отырмын. Сондықтан мемлекет те, халық та бұған ерекше назар аударып, көптеген жаңалық жүз береді деген үмітім бар.
Қазір елімізде балаларға арналған 20-дан аса газет-журнал жарық көріп тұр. Оның арасында газеті бар, журналы да бар, мемлекеттік те, жекеменшік те басылымдар бар. «Ақжелкен», «Балдырған» журналдары мен «Ұлан», «Веселые ребята» газеттері мемлекет қамқорлығында. Бұл басылымдарды шығаруға қажетті қаражат Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі тарапынан беріліп отыр. Соның арқасында аталған балалар басылымдары уақытында шығып, онда істейтін қызметкерлердің жалақысы уақытында беріліп тұр. Дегенмен балалар басылымдарының бүгінгі проблемасы – таралым мәселесі. Мәселен, кезінде 250, 280 мың таралыммен жарық көріп тұрған «Балдырған» журналының бүгінде он мыңға түсіп қалуы, кезінде 80 мыңнан аса таралымға жеткен «Ұлан» газетінің қазір 5 мың данамен ғана шығуы – ойландыратын жағдай.
Елімізде Білім және ғылым министрлігіне қарайтын 9 мыңдай мектеп, Мәдениет және спорт министрлігіне қарайтын 8-9 мыңдай кітапхана бар екен. Осылардың әрбірі бір дана «Ұлан» газеті мен бір дана «Балдырған» журналына жазылса да әжептәуір таралым болар еді ғой...
Қазір балалар басылымына жазылуда ешқандай мәжбүрлеу жоқ. Жоғарыдан тапсырма берілмейді. Бірақ мынаны естен шығармау керек: баланың газет-журнал оқу-оқымауын еркіне беру оны ештеңеге қызықпайтын, тек смартфон арқылы өзіне керексіз дүниелердің тұтынушысына айналдыруы мүмкін. Баланы қадағаламаса, басқа түгілі, сабағын да оқымайды ғой! Сондықтан балаларды балалар басылымдарына қызықтыру үшін сол басылымдардың редакциясы, мұғалімдер мен ата-аналар бірігіп жұмыс істемесе болмайды. Өйтпеген күнде болашағымыз деп отырған балаларымызды интернет арқылы күмәнді контент иелерінің тұтынушысы қылып аламыз. Сол үшін ата-ана мен мектеп балаларға арналған ұлттық басылымдар туралы айтып, оның тіл ұстартуға, ойды өсіруге, танымды кеңейтуге тигізетін пайдасын балаға түсіндіріп отырған дұрыс. Ал балалар басылымын шығарушылар өз кезегінде оларға маңызды, қызықты материалдарға толы газет-журнал жасап беруге күш салады.
Қазір біздің журналистер балалар басылымдарын насихаттау үшін мектептерге барса, оларды тіпті маңына жолатпайтын білім ордалары бар. Айтатындары – «Ешкімді газет-журналға зорлап жаздыра алмаймыз», «Мектепте ақша жинауға болмайды» т.с.с. әңгімелер. Әрине, ешкімге зорлық жоқ, бірақ сол мектептердегі ұстаздар, неге өз шәкірттерінің жан-жақты болып өсуіне қызықпайды екен? Мәселен, бұрын бүкіл бір сыныптың ақшасын сынып жетекшісі жинап алып, поштаға барып біздің газет-журналдарымызға жазыла алатын. Қазір оған шек қойылған.
Бүгінде бізден басқа да балалар басылымдары баршылық. Әрине, өзара бәсекелестікке заң жүзінде ешкім шек қоя алмайды. Бірақ соларда балаларға арнап газет-журнал шығара алатын мамандар бар ма? Ал балалар басылымдарында істейтін мамандардың еш жерде даярлайтыны белгілі. Бізде соны өзіміз даярлаймыз. Журналистеріміз соған бейімделіп жұмыс істейді.
Біздің «Балдырған» журналы – бастауыш сынып оқушыларына арналған әдеби журнал. Әлі күнге шыққаннан бергі қалпын сақтап келеді. Яғни, журналда журналистік материалдар берілмейді, балаларға арналған 20-дан аса әдеби жанрды қамтып, суретті материалдар береміз. Балаларға арналған әдеби журнал болғандықтан онда басылып шығатын материалдардың бәрі баланың тілін ұстартатын, ой-өрісін өсіретін танымдық дүниелер. Есеп-қисапқа қатысты, «Әліппені» жеңілдетіп оқытуға арналған, жұмбақ, жаңылтпаш, поэзиялық, прозалық шығармалар – «Балдырғанды» өте керекті басылымға айналдырары сөзсіз. Өзге балалар басылымдарын да қарап, зерттеп отырамыз ғой, алайда оларды біздегінің бірі бар болса, бірі жоқ екенін байқаймыз.
Бірақ... сонша күш салып шығарған журналыңның оқылмай жатқанын көргенде қиналып-ақ қаласың. Мәселен, мен өзім 20-30 жақын-жуық ағайынға журналды өзім жаздырып беремін. Ал енді аяқ астынан үйлеріне барып қалсам, үйіне келіп тұрған журналдың өзін оқымайтынын байқаймын. Одан да оларға смартфон ұстаған қызығырақ. Ал енді ауылдық жердегі кішкентай оқырмандарымыздың ықыласы жақсы, бірақ сол жазылып күтіп отыратын оқырмандарымызға «Қазпошта» мекемесі журналды дер кезінде жеткізбейді. Тіпті, кей жерлерде 5-6 санын қосып бір-ақ апаратын көрінеді. Кейде журналдар жоғалып кетеді. Сосын олар бізге «журнал бар ма әлде жабылып қалды ма?» деп хабарласады. Біз әр айдың 25-і күні журналды баспадан шығарып, таратушыларға береміз. Елордада, Алматыда тұратын оқырмандардың өзіне 15-20 күнде жетеді журнал. Сөйтіп, осындай кедергілерден соң журнал оқырмандарын жоғалтады. Сондықтан осындай келеңсіздіктерді жою биылғы «Балалар жылынан» бастау алса деп ойлаймын. Балалардың ой-өрісін өсіретін шаралар көбейсе, олардың жазғы демалысын, саяхаттауын қамтамасыз етсе, газет-журналдармен достасуына жағдай жасаса, ол болашақ үшін өте маңызды да пайдалы.
Аға газеттер балалар басылымдарын жиі насихаттау керек деп ойлаймын. Өйткені бүгін «Балдырғанды», ертең «Ұланды», арғы күні «Ақжелкенді» оқымаған бала болашақта Egemen Qazaqstan, Аnа тіlі, Túrkistan газеттерін де оқымайды деген сөз.
Жадыра НАРМАХАНОВА,
балалар мен жасөспірімдерге арналған «Ұлан» газетінің бас редакторы:
Балалар басылымы баланы ең бірінші адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейді
– Әдетте баланы жас шыбыққа теңейміз. Жас шыбықты қалай қарай исең, солай иіледі деп жатады. Ол рас, балаға қандай бағыт-бағдар берсең, сондай азамат болып өседі. Ал бәрін баланың еркіне салып, бала не қаласа соны істесін дей берсек не болады? Әрине, балаға салсаң, мектепке де барғысы келмейді, смартфонға ғана үңіліп отыра беруге бар. Енді осыған ата-ана көніп отыра беруі керек пе? Меніңше, қазіргі балаларда бос уақыт көп. Көбі әлеуметтік желілерге байланып қалған. Яғни уақыттың көп бөлігін әлеуметтік желі «ұрлап» жатыр. Ал әлеуметтік желіде жеке қалған бала өзіне пайдалы дүние көріп жатыр ма, әлде жай ойын ойнап отыр ма, әлде бейтаныс адаммен сөйлесіп отыр ма, оны көбі біле бермейді. Қазір онлайн оқу болғандықтан қолына смартфон ұстаса, сабақ оқып отырған болып көрінеді. Ал шын мәнінде онлайн сабаққа да қатыспайтын балалар көп...
Былтыр елімізде «Балалар әдебиеті» жылы деп жарияланды. Есеп үшін өте салғандай әсер қалдырды. Биыл Президентіміз «Балалар жылы» деп жариялады. Бала құқығы, денсаулығы, рухани дамуы тұрғысынан көп дүние жасалуы керек. Балалар басылымдары рухани дамуға көмек болатындықтан, осы төңіректе ғана ой айтқым келіп отыр.
Мемлекет «Балдырған», «Ұлан», «Ақ желкен», «Дружные ребята» басылымдарын мемлекеттің балаларға қатысты саясатын жүргізу үшін қаржыландырады. Бірақ ол басылымдар балаларға жете бермейді. Қазір осыны оқып отырған адам «мемлекет қаржыландырғаны аз ба, тиражын өздері жасамай ма?» деп айтуы мүмкін. Өкінішке қарай, біздің елімізде бірдеңе жасаса, оған қарсы тетіктер тұрады. Бір министрлік екінші министрліктің не істеп жатқанынан хабарсыз. Мысалы, балалар басылымының оқырманы кім? Мектеп оқушылары. Мектеп оқушыларына осындай газет-журнал бар екенін таныстыратын кім? Білім саласының өкілдері. Сондықтан әр мектеп кітапханасында қосымша оқулық ретінде балалар басылымы тұруы тиіс. Солай өздеріне арналған басылымның бар екенін білген бала қызығып оқуы мүмкін, өзі де сол басылымға автор болуына мүмкіндік көп екенін көреді. Қалап жатса, жазылады. Бұл мәселені қанша уақыттан бері Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне ұсыныс ретінде айтып келеміз. Білім және ғылым министрлігімен кездесіп, ұлт болашағы үшін осы мәселені шешуге не кедергі? Екі министрлік неге ортақ жұмысқа жұмылмайды?
Қазір «Қазпошта» АҚ-ның жұмысы газет-журналдың таралуына көп кедергі келтіріп жатыр. Адамдар жазылған басылымын уақытылы ала алмайды. Тіпті, бір жылға жазылып, бір газет алмаған адамдар да бар. Олар жоғын жоқтап, редакцияға хабарласқанда не айтарымызды білмейміз. Ол адам келесі жылы ақшасын тағы да далаға шашқысы келмейтіні анық. Осыдан кейін қайдағы тираж? Сондықтан «Қазпошта» қағаз газет-журналға электронды жазылу жағын іске қосуы керек. Оның жазылу тетігі «Тикетон», «Каспи» қосымшасы секілді жеңіл әрі оңай болуға тиіс. Жалпы, газет-журналдың тиражын ақсатып жатқан «Қазпошта» қызметін мемлекет өз қадағалауына алмаса болмайды.
Біздің елде қағаз жүзінде өтірік есеп көп беріледі. Өткенде Қызылорда облысында боранда қойларымен бірге адасып, далада түнеген Жанасыл деген баланың тапқырлығына сүйсініп, газет бетіне ол туралы шағын материал жарияладық. Сосын редакция қызметкерлерінің ақшасына газет жаздырып бердік. Жанасыл аядай ғана ауылда тұрады. Ол ауылда интернет түгілі, ұялы байланыс дұрыс ұстамайды екен. Енді сондай ауылдың балалары өркениеттен мақұрым болып, дүниеде не болып жатқанын білмей отыра беруі керек пе? Ең болмаса сондай ауыл балаларына төл басылымдары жетуі керек емес пе? Олар газет-журнал оқу арқылы өзіндей замандастары не істеп жатқанын, не ойлайтынын біліп, алға ұмтылады ғой. Қазақстанда нақты Жанасылдың ауылы секілді қанша ауыл бар екенін біз білмейміз. Сондай балалардың рухани дамуына жағдай жасалу керек.
Сондықтан ата-аналар мен мұғалімдерге мынаны айтқым келеді: сіздердің шәкірттеріңіздің, балаларыңыздың арасында өлең, әңгіме, ертегі жазатындар бар ма? Сурет салатындар ше? Ерекше өнерімен көпшіліктің көзайымына айналып жүрген балалар да бар шығар? Білім бәйгесінде топ жарып, олимпиадаларда, ғылыми жоба жарыстарында оза шауып жүрген шәкірттеріңіз болмауы мүмкін емес. Ендеше, сондай талапты да талантты балалар туралы «Ұлан» газетіне жазыңыздар. Балалардың салған суретін, жазған әңгіме-ертегілерін, өлеңдерін, жұмбақтары мен жаңылтпаштарын бізге жолдаңыздар. Оқушылар бірігіп, игі іс істеп жүрген шығар. Кітапқұмар балалар бар шығар. Ол туралы да басқаларға үлгі етіп неге жазбасқа?! Тіпті, балалар ештеңе жазбаған күннің өзінде, газет бетінде шет елдерде білім алу, тағылымдамадан өту, мамандық таңдауға қатысты көптеген пайдалы материал жарық көреді. Сондай-ақ жаңадан жазылып жатқан балаларға арналған әңгіме, ертегі, өлеңдерді, шетелдік аудармаларды оқиды.
Балаңызға «мынау саған арналған газет-журнал» деп арнайы уақыт бөліп жаздырып, бірге оқып, талқылаңыздар. «Саған арналған» деген сөздің өзі балаға деген құрметті, жанашырлықты білдіреді. Сондықтан балаға уақытты да, көңілді де бөлейік. Бала тәрбиесіне қазір көңіл бөлмесек, ертең кеш болуы мүмкін. Ал балалар басылымы баланы ең бірінші адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейді. Ендеше, бәрін баладан бастайық. Балалар жылында балалар басылымына жазылып, қолдау көрсетейік.
