Бірегей жинақта елтану, халықтану, алаштану, мәдениеттану, тұлғатану, экология, ғылым, саясат мәселелерінің мәнісін кең толғап, кемелдікпен пайымдайтын, рухани жетілуге пайдалы, парасатты толғамдар аса мол.
Жаңаша көзқарас, жаңаша пайымдау «Жібек елі – тұт елі» дейтін Әбілмәжін Жұмабайдың материалында жарқын көрініс тапқан. Себебі, тарихи әдебиеттерде Ұлы Жібек жолының тарихы Қытай елінен бастау алады делінсе, ал бұл мақалада автор 1982 жылы өзбек жеріне сапарлағанда Жизақ жазығынан өтіп, тау ішіне енгенде Санзар өзенінің жағасындағы Қаңлы қыстағында Тұтлы ата – Жібек ата әулиенің кесенесі бар екенін естиді. Бұған қаңлының бедеу жас келіншектері зиярат етіп, от жағып, оған жібекті күйдіріп, күлін бет-аузына тигізіп, Жаратқан иеге жалбарынады екен. Иә, екі мың жыл бұрын Қытай елшісі Чжань Цянь көшпелі қаңлылардың қуатты мемлекеті болғанын ескерткен. Сонымен қатар академик В.Бартольд түріктерде «Жібек Елі», «Тұт тайпасы» бар екенін жазған. Жібек құрты тұт ағашының жапырағымен қоректенеді.
Жібектің отаны – Қытай деп те, Шығыс Түркістан мен Орта Азия деп те, кей ретте Рим империясы деп те айтылады. Жібек саудасы ұлы керуен жолының бағыт-бағдары да толық та, анық та емес, дәйектелмеген. Осы орайда Ташкент Өнертану институтының аға ғылыми қызметкері Сайра Мансұрқызы Махкамова былайша түсіндірген: біріншісі – Шығыс Түркістандағы Мың будданың үңгірінде, екіншісі – Бельгияның Юн шаһарындағы әулиенің қабірінен табылған.
Тағы да венгр шығыстанушысы Аурелий Стейн Дуньхуан қаласының қасындағы үңгір-монастыр қуысынан «өрнекті жібектерге жазылған байырғы орама қолжазбалар» шығады. Бұл жәдігер Орта Азияда тоқылғаны анықталады. Иә, матаның өрнек-кестесін қытайлық, ирандық, ортаазиялық, византиялық шеберлердің үлгілерімен салыстырғанда өзгешелігі бар.
Тағы да осы бір осындай олжаның Юн қаласындағы шіркеуден «бір жапырақ әсем өрнекті алтын түстес қызғылт жібек мата» табылған.
Антика заманында жасалған маталардың майталман маманы оқымысты-тарихшы Д.Шеперд жаңағы матаның астарынан «қара сиямен жазылған сырлы сөзді және өрнектелген суреттен символикалық мәні бар ғұмыр-ағаш түбінде тұрған егіз маралды» көреді де, Шығыста жасалғанын күмәнсіз мойындайды.
Жазу соғды тіліндегі саудалық таңба есебіндегі «Зандана» дейтін сөз екен. Бұл – Бұқар қаласы маңындағы қыстақтың атауы. Мұнда ежелгі дәуірде жібек тоқылғаны жөніндегі мәлімет «Занданеші» дейтін көне кітапта айтылған. Түркі қағанаты дәуірінде Азия жібегі Италия, Ватикан, Франция, Германия, Голландия, Швеция тәрізді мемлекеттердің шіркеулерінде қасиетті әулиелердің киімі ретінде кеңінен қолданылған.
Занданеш жібегінің жүзге жуық үлгісі болған. Мұнда аң-құстар бейнелері салынған. Тарихшы Наршаһи «еуропа билеушілерінің сарайларында занданеші қамқамен бірдей ақы төленетін және бұлар Сирия, Египет, Рим қалаларына дейін жеткізілетін» деп жазған-ды. Сонда занданеш жібегінің жолы Самарқанд – Бұқардан Арал теңізіне, одан Еділ-Жайық, Қап тауы мен Қара теңіз жағалауына, одан әрі Еуропаға дейін созылған.
Батыс – Түркі қағанатының астанасында 630 жылы болған Қытай саяхатшысы Сюань Цзань Сарай маңының 200-дей бекзат оғыландары жарқ-жұрқ еткен зерлі жібек киімдер киіпті... Қағанның өзі іші жағалай гүл-шешекті суреттермен өрнектеліп, қамқа матасымен көмкерілген үлкен киіз үйде тұрады екен деген-ді.
Осы бір жарияланымдағы тарихи ойлар, мәдени айғақтар Ұлы Жібек жолының тарихын толықтыруға себепкер де дәнекер.
Түркі тілдес халықтардың фольклоры мен мәдениетінің білгірі академик Рахманқұл Бердібайдың «Саха деген халық бар», «Қарақалпақ халқын танығыңыз келсе» дейтін мақалалары оқырманның тарихи зердесін, дүниетанымын, көзқарасын байытады. Негізінде, түркі тектес халықтардың тілі этнодемографиялық тұрғыдан бес топқа (қарлұқ, оғыз, қыпшақ, шағатай және салжұқ) жіктелетінін нақты көрсетіп, Азия құрылығының солтүстік-шығыс өлкесін мекендеген Саха халқының тарихы мен тағдырын әңгімелейді. Әсіресе, этникалық тек-төркіні мен тіліне ой көзімен үңіледі. Саха жұртының лексикалық қорындағы кейбір ұғым-түсініктер (қымыз, құлын, бие, қазы, қарта, шолпан, жүрек), музыкалық-саздық аспаптар (дабыл мен шыңдауылдың дүңгір аталуы немесе қобызға ұқсас «қырымпа» аспабы), ұлттық дәстүрлер (бие байлап, қымыз әзірлеп жасайтын қымызмұрындық ысаах), тойбастар (тойук), жаңылтпаш, тақпақ, алғыс айту, би билеу (аспаптың сүйемелдеуімен) турасында түйінді пікірлер өрбітеді. Саха тілінің фонетикалық, лексикалық ерекшеліктері мен қазақ тілінің қисындарын салыстыра зерделесе, түркі және монғол тілдерінің өзара байланысы кең көрініс табатынына тарихи-мәдени деректер жеткілікті екендігіне анық кәміл сенім білдіреді.
Сондай-ақ ол тұтастай бір халықтың тарихи шежіресі, көркем куәлігі іспетті жиырма томдық «Қарақалпақ фольклорына» және оғыз халықтарына ортақ сарындарына, жоғары поэзиялық мәдениетіне, тарихи-әдеби қарым-қатынастарына да ой сәулесін түсіреді. Иә, түркі халықтардың рухани кеңістігіндегі түбірлес көркемдік құбылыстарды бажайлайды. Рухани жаңарудың шынайы бастамасы осы деп ұнасымды.
Ұлттық тарихымызды терең тануға, тарихи санамызды оятуға, империялық жымысқылық, зымияндық әрекеттерді саралап, айқын түсінуге, ұлт трагедиясын барынша парасаттап таразылауға мол мүмкіндік тудыратын бағалы деректерге, мәліметтерге бай байыпты мақалалар «Túrkіstan газеті» жинағында жеткілікті. Мәселен, Құдыс Бижановтың «Казактар Қазақстанға қалай келді?» дейтін мақалада орыс-казак әскерлерінің қазақтың ауылдарының тоз-тозын шығарып, тулақтай сілкіп, малын айдап, барымталап, адамын байлап, жайратып, жайылымдары мен шабындықтарынан айырып, бассыздық жасағандары дәйекті әңгімеленеді. Бұл хақында 1861 жылдың өзінде-ақ орыс зиялысы А.И.Герцен «Колокол» журналында қазақ халқының көрген қасірет-тақсыретін, жауыздық қылықтарын толық баяндағанын келтірген.
Сондай-ақ Ақас Тәжуітовтің «Империя құрбандығында» қазақтың ХІХ ғасырдағы демографиясы, 1887-1927 жылдар ішіндегі түбегейлі жойқын өзгерістер (ұлттың тіліне, дәстүріне, жеріне қирата соққы беру, жаппай ашаршылық, қасақана қырып-жою) жайы сөз болады.
«Милли Түркістан» әдеби-көркем журналы мен «Түрік білгірі» газетінің редакторы, 1944 жылы Венада «Тіл бірлігі – ұлт бірлігі» дейтін тақырыпта қазақ тілінің тағдыры мен мәртебесін қорғап сөйлеген, мұраттастарымен бірігіп «Шығыс – Түркі мемлекетін» құруды ойластырған хакім Тыныбеков тұлғасы мен болмысы қандай десеңізші! Бұл жөнінде Түркістан легионының білгірі Амантай Кәкен жазған.
Жинақта жетелі оқырманның ой-танымын, білім деңгейін, қабылдау қабілетін ұстартып жетілдіретін дүниелерді атасақ, өлкенің мәдениетін, тарихи ескерткіштерін, кесене-мазарларын, тілін, дінін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін, ұлттық киім-кешектерін, шаруа-кәсіп түрлерін, құрал-саймандарын, қолөнер бұйымдарын, егін суару тәсілдерін, мешіттердің, медреселердің, кешендердің архитектура сызбаларын толық жинақтаған генерал-губернатор К.Кауфманның «Түркістан альбомы», поляк саяхатшысы А.Янушкевич күнделіктеріндегі ақын қыз Жазық (1826-1863) жайлы дерегі, ХІХ ғасыр ішінде иен далада жолбарыспен жекпе-жек айқасып-шайқасқан айбатты ерлер Түркістан ұлттық комитетінің саяси-психологиялық ахуалы, Еділ бойындағы қан төккен қазақтар мен қаһарман қыздар өмірі, қазақ жеріне сталиндік құзғын саясаттың шылауымен күштеп қоныстандырған корейлер, немістер, қарашайлар, чешендер, ингуштар, балқарлар, Қырым татарлары, Ақысқа түріктері, курдтар (саны, ұлттық сипаты) тағдыры нақты статистикалық мәліметтер негізінде көрсетілген.
Сондай-ақ қазақ халқының мыңжылдық тәжірибесін, дәстүрлерін, даналығын болмысына сіңірген, Жағда Бабалықұлының ұлт тілі, халықтың емшілік (дәрілік өсімдіктерді пайдалану мен сынықшылық өнерді дамыту) қамшыгерлік өнері, ет пен сүттен жасалатын тағамдар (мың жарымдай) жайындағы ой-тұжырымдары осы бір жинақтың танымдық, тағылымдық бай қырларын танытады.
«Túrkіstan газеті» жинағында Ұлы даланың ұлы тұлғалары Қорқыт ата, Қасым хан, Әлихан, Бөкейхан, Мұстафа Шоқай, Міржақып Дулатұлы, Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, Сібір ханы Көшімнің жары, ержүрек Сүзге ханым, сонымен бірге «Уран рудасының гидро-термальдық үдерістермен жаралғаны және платформалық шөгінділердегі гидрогенді кен орындарының жаралу механизмі» жөнінде әлемдік ғылым тарихында тұңғыш тұжырымдама жасаған және «Геологиялық жаңа концепцияны» әзірлегені үшін құпия түрде Лениндік сыйлықтың лауреаты атанған Халел Батталұлы Әубәкіров және басқа ғұлама-білімпаздары тәуелсіздік идеясын, ұлт мұратын, қаһармандық еңбегінің темірқазығы еткен халық қызметкерлерінің өмірі мен өнегесін сипаттаған осындай сарабдалдықпен жазылған дүниелер оқырман қауымды қызықтырары сөзсіз. Еңбекшіл ерен ерлердің тағдыры – ел тағдыры, Мәңгілік елдің маңдайындағы бақ жұлдызы.
Тарих, заман тұңғиығынан, Тәуелсіздік тарихынан, Алаш қайраткерлерінің даңқты өмірінен сыр шертіп, ой сабақтаған «Túrkіstan газеті» басылымының мәртебесі мен дәрежесі жоғары. Ендеше, Тәуелсіздік рухы мен елдің жырын төге бергей!
Серік НЕГИМОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері, филология ғылымдарының докторы, профессор