1936
«Әр қазақ – менің жалғызым» ба?..
«Әр қазақ – менің жалғызым» ба?..
Мына аласапыран заманда қазақ баласы өзінің ұлтының кім екенін білсе де, соның қадірін жете түсіне ме? Он бес ғасырдан аса уақыт қалыптасқан қазақи болмыс тұрғанда түбімізді іздейміз деп арғы тарихты қазақтан жоғары қойып, бергі дәуірде жеткенімізге шекелей қарап, кемсіткіміз келе беретіні несі? Немесе... қоғамдағы жаман әдетті сынамақшы болғанда, оны күллі қазаққа жаба салу әділетті ме? Түп-тегіміз бір дей тұра бөлінуге дайын тұратын тайпашылдық мінезден неге арылмаймыз? Мемлекетке атын берген халықтың өкілдері өзге тілде сөйлеуге әуестігін ақтауға бола ма?..
Қазақ туралы ойлағанда, осы секілді қаптаған сұрақ қазағына шынымен жаны ашитын әрбір саналы азаматтың миын қайнатары сөзсіз. Бірақ тарих оқысақ, түбімізге үңілсек, ұлы жұрттың ұрпағы екенімізді біліп, бүгін де тәуелсіздігін ту еткен еңселі елдің азаматы екенімізді сезер едік. Біздің қасіретіміз – өзімізді танымауда...
«Қазақлықтан» Қазаққа жеткен елміз
Жер бетіндегі жеті жарым миллиардтан аса адамның нәсілге, ұлтқа, дінге, жерге бөлінетіні бәрімізге белгілі. Алайда соларды санаулы дін мен халыққа біріктіріп жіберуге тырысу барлық дәуірде тыйылған емес. Қазір де солай. Әйтсе де, ондай жұтылуға жол бермей тұрған жалғыз болмыс – ұлттық ерекшелік. Сондықтан әр адам ұлттық сипатына ие болып, тегі мен дұрыс тарихын жақсы білгені абзал. Осы орайда, бізге қазақ деген атау қашан, қалай пайда болды, ол қалай үлкен елге, біртұтас рухани болмысқа айналды деген сауалдар маңайында аз-кем ойланып көрген дұрыс. Қазақ дегенде есімізге ең алдымен түсетіні 1465 жылы құрылған Қазақ хандығы. Ол дұрыс. Себебі бұл мемлекет өзіне қазақ атауын алып, мемлекет құраушы халықтың ұлттық аты қазақ болды. Бірақ «қазақ» атауы аспаннан түскен сөз емес-ті. Ол бұрыннан бар еді. Себебі Қытай мен Еуропа арасындағы сайын далада ғұмыр кешкен, тайпалар бірлестігінен үлкен империяға дейін өскен мемлекеттің тұрғындары көшпелі өмір салтын ұстанған ержүрек жауынгерлер еді. Олар азаттықты, еркіндікті сүйді. Бір жерге қадалып қоныстанбай, үнемі көшіп-қонып жүрді. Кейде қандай да бір әділетсіздік көрген адамдар тобы патшаларына бағынбай, бөлек кетіп өмір сүруге дағдыланды. Оны «қазақлық ғұмыр кешу» деп атаған. Бұл тұрмыс салты сырттағылар үшін еркіндік, азаттықтың символы саналған. Белгілі парсытанушы ғалым Ислам Жеменейдің айтуынша, «қазақлық» – парсы тілінде де «еркін өмір сүру» мағынасын береді екен. Жалпы, әлемнің көптеген ғалымдарының бұл мәселеде ойлары орайлас, яғни «қазақ» этнонимінің пайда болғанына 10 ғасырдан асты деп тұжырым жасайды. Демек, анау 10 ғасырдың арғы жағындағы «қазақылықта ғұмыр кешкен» халық пен бүгінгі қазақтың арасында рухани-генетикалық жағынан үзілмеген сабақтастық бар! Арғы жағының болжамы көп десеңіз, бергі жағында да небір қызықты деректер табуға болады. Мәселен, бізбен түбі бір ноғай халқының халық жырларына қарасаңыз, «қазақлық» сөзінің мағынасын көнеге тартып, арғы дәуірдің қымбат елесін көз алдыңызға әкеледі: Қазақлықта минген арық әт, Байлардың семизине мәтәрмиз. Қазақлықта киген сұр шепкен, Байлардың шұғасына мәтәрмиз. Қазақ ерлер көп иәтсә, Алтын-күмис табар мә, Қазақ ерлер қәқірмәй, Қанлы көбик түкирмей... Демек, мына өлең арқылы ноғай ерлерінің де «қазақшылық» құрғанын байқау қиын емес. Тарихқа үңіле берсек, башқұрт қазақтары, татар қазақтары, қырым қазақтары, өзбек қазақтары, сирек жағдайда қызылбас (иран) қазақтары да болғанын кездестіреміз. Демек, Ұлы дала тұрғындарын бір кезде өмір сүру салты біріктірсе, замандар өте келе ол рухани тұрғыдан біртұтас елге айналды. Оның ұрпақтарын бүгінгі ғалым-тарихшылар да, жүйрік шежірешілер де ажыратып, бөле алмайды. Өйткені Сыр сүлейі – әйгілі шайыр Базар жырау Оңдасұлы айтқандай: Атамыз алыс болғанмен жамиғы қазақ бір туған, Тозғанмен түрі өзгермес, тұтқасы күміс жез құмған. Бір кезде сырттағы ел өмір сүру салтын жоғары бағалаған, азаттықты аңсағандар символ еткен «қазақлықтың» рухани болмысқа айналып, ерекше ұлттың негізін қалауы адамзат тарихында сирек кездесер феноменді құбылыстың бірі. Ендеше ешбір ұлт, ешбір мемлекеттің алдында төменшіктер жайымыз жоқ екенін біле жүру артық емес. Дәуірлер дауылы тудырған түрлі текетірестің кезінде зиян шекпей қалған халық сирек. Шыңғыс ханның шапқыншылығынан күні кешегі қызыл империяның тепкісіне дейін не түрлі қатыгез қан-қасаптан құрып кетпей аман қалған халықтың көрмегені жоқ. Бірақ ешбір дұшпан оның түбіне жете алмады. Өртеп жіберсе де күл арасынан дүр сілкініп қайта шыға беретін аңыздағы Феникс құсындай халықтың тұқымын тұздай құрта алмағандар оның рухына шабуыл жасамай жеңе алмасын білді... Ғылым мен техника атаулы саф жаратылысқа қиянат жасамай тұра алмайды. Адамдардың ойына ойнақ салатын саясат пен психологияны, тіпті философияның өзін өзгені өзіне басыбайлы құл қылу үшін пайдаланғандардың діттеген жеріне жетпей қалғаны аз. Басында ұзақ жылдар бойы көп күш жұмсау арқылы қазақты дербес мемлекетінен айырып, біржола бағынышты қылдым деп санаған орыс империясы кейін діні мен тіліне берік халықтың түптің түбінде бой бермей кететінін сезе бастады. Сезбес те еді, егер Кенесары Қасымұлы секілді хан мен Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы, Жанқожа Нұрмұхаммедұлы, Есет Көтібарұлы секілді батырлар бастаған қазақтар орысқа қарсы шаппаса! Міне, осылардың бәрін от қарудың күшімен жеңген Ресей патшалығы ендігі жағында қазақтарды шоқындыруға, орыс оқуын оқыту арқылы миына орыс өнеріне табынушылықты сіңіруге шындап кірісті. Бірақ оның өзі де хат танудан әріге жібермейтін қулық еді. Біртұтас мемлекетінен айырылған халық оп-оңай тайпашылдықтың ықпалында кетпей қайтуші еді? Қазақтың осы бір әлсіз тұсын шеберлікпен пайдаланған орыс ұлықтары елді билікке таластырып, ауызбірлігінен айырды. Кейін Патша үкіметін құлатқан қызыл империя да қазақтардың жетілгенін, аузының бір болғанын қалаған жоқ. Оның соңы қазақтың өз жерінде азшылыққа айналып, орыстілді болып кетуіне жеткізді. Осылайша, замана зауалдарынан рухы аман қалған қазақтың жартысы ұлттық мәдениетін сақтап қалса, қалған жартысы өзге тілде сөйлейтін немесе қазақша нашар білетін шалақазақтарға айналды. Ең жаманы, бір ұлттың идеялық тұрғыдан бөлініп кетуі. Бүгін сол қасірет біздің басымызда бұлттай түнеріп тұр. Ал одан қашан арыламыз? «Қазақлықтан» Қазақ еліне айналған халықтың бүгінгі уайымы – сол. Жалғызыңдай сүйе алсаң әр қазақты... Ұлтын мақтаныш ету дарақылық емес, егер дарақылық болса ешкім өз ұлтының жеңісіне қуанып, жеңілісіне мұңаймас еді. Сондықтан ұлтының жетістігі көкірегіне мақтаныш сезімін оятатын азаматтар әрдайым рухты, өр. Рух асқақтығы құлаған жерде ұлт та жоқ. Ел бар ма қайда барсаң қазағымдай, Қайыры астананың қазанындай, – деп жырлаған екен бір айтыста атақты шайыр Әбубәкір Кердері. Ұлтын жақсы көру сезімі адамдарды топтастырады, топтастырады да ұлтты күшейтеді. Сондықтан болар кез келген ұлттың өкілі өз халқын мақтаған сөзді сүйсіне тыңдап, еңсесі көтеріліп тұрады. Ұлтты көтере мадақтау да рух беретініне, ол рухтың кейде тарихи оқиғалар орын алған кезде жеңімпаздыққа жетелейтініне мысал көп. Біреуін ғана айтып өтейік: өткен ғасырдың 50-жылдарында КСРО-ның әпербақан басшысы Н.Хрущев «Тың және тыңайған жерлерді игеру керек» деген сылтаумен қазақ даласына ресейлік қамаудан шығып, қаны бұзылған ұры-қарыларды қаптатып жіберіп, кейін «Патша өзінің барлық әдістерін қолданып, бұл аймақты ұзақ мерзім ішінде орыстарға толтыра алмаса, мен советтік тәсілмен бір демде толтырдым» деп көкігенде, жүрегіне шер байланған қазақтың ұлы композиторы, сол кезде 26 жастағы Шәмші Қалдаяқов ән шығарып, оған 21 жастағы талантты ақын Жұмекен Нәжімеденов өлең жазып, дүниеге «Менің Қазақстаным» атты ғажайып ән келген-ді. Алтын күн аспаны, Алтын дән даласы, Думанды бастады, Далама қарашы! Кең екен Жер деген, Жерге дән шықты ғой, Дән егіп терлеген Қазағым мықты ғой! Менің елім, менің елім Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің – Қазақстаным! – деп асқақ пафоспен шырқалған ән 30 жылдан соң, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы кезінде қазақ жастарына рух берсе, тағы 20 жылдан соң Қазақстанның Әнұранына айналды. Өйткені бұл шығарманың иелері – халқын, қазағын сүйген жүректер. Ал сол Желтоқсанда өрімдей қазақ жастарын қорғап, қанқұйлы мемлекеттің қаныпезер басшыларына қарсы сөйлеген Жұбан Молдағалиев қандай ақын еді? Ол да ұлтыңды ұлықтауға рұқсат бере бермейтін заманды: Мен – қазақпын мың өліп, мың тірілген. Жөргегімде таныстым мұң тілімен Жылағанда жүрегім, күн тұтылып, Қуанғанда күлкімнен түн түрілген. Қарсыласпай өлмедім, қан татырдым. Құлап қалсам атымнан, қайта тұрдым. Сансыз басты диюдей сан тіріліп, «Мен – қазақпын» дегенді айта тұрдым. Мен – қазақпын, бір биік белеспін мен Европа да, Азия да емеспін мен. Аралықпын, жетінші материктей, Бірақ барша адаммен тел өстім мен, – деп қазақты асқақтата жырлаған. Цензурасы сәл қисайған әріпті жіберткізбейтін кезде «шындықты өткізу үшін ішіне өтірік қосуға» (Қадыр Мырза Әли) мәжбүр болған ақын, ара-арасында Ленинді, Компартияны мадақтаған болып отырып, қазақты көкке көтере шалқытудың жолын тапқан. Жартылай саясатшыл көрінетін, бірақ түпкі мұраты ұлтты жырлау болған «Мен – қазақпын» поэмасы сол тұстағы күллі қазақ үшін қастерлі дастан еді. Ол да қазақтың ұлттық сезімі әлсіреп бара жатқанда лап етіп жанған жалындай халықты бір сергітіп, ұлт рухының өлмейтініне сендірген болатын. Міне, осындай өткелектен өткен қазақ рухы Тәуелсіздікке қол жеткізген кезде бізге ең керегі, ендігі жағындағы құбыланамамыз – ұлттық бірлік пен бауырмалдық екенін сездік. Сол тұста қазақтың отты ақыны Сабыр Адай: ...Көрсетпе, Құдай, сен енді Ноқталы жаттың жетегін. Асыр сап ерке ұл-қызым, Сүйдірсін гүлге етегін. Әр қазақ – менің жалғызым, Жалғыздың тілеп тілегін, Жалғаннан мәңгі кетемін! – деп жыр төгуі де сол қазақ бірлігі деген құдіретті тұғырына қондыру керек екенін сезуі еді. Нағыз дер кезінде айтылған сөзді қалың қазақ та аузынан тастамай, жиі айтатын тәмсілге айналдырды. Ол сөз («Әр қазақ – менің жалғызым»), тіпті мемлекет басшыларының баяндамаларында айтылды. Алайда қазаққа деген шексіз махаббаттан туған жалқы жырды жете түсінбегендер де, түсініп тұрып ұнатпағандар да табылмай қалған жоқ. Мәселен, ақын Иранбек Оразбаев: «Әр қазақ – менің жалғызым» емес, Әр қазақ менің өзіммін» деп асыра сілтегісі келді. Сондай-ақ белгілі әдебиет сыншысы Аманкелді Кеңшілікұлы «Қазақты сүю» деген кітабында (Алматы, «Өнер» баспасы, 2008ж.) былай деп жазды: «Құдай сені адам қылып жаратқан соң расында да бар жан-тәніңмен хайуандықтың аралынан алыс жатқан нұрлы әлемді сүйгің келеді. Ал адамдық қасиеттен жұрдай, өтірік өмір сүруді дағдыға айналдырған, келер ұрпақтың несібесін жеп, өз халқын сүлікше сорып, ішкен-жегеніне мәз-мейрам болып, бар байлығын сырттан келгендерге үлестіріп беріп, туған бауырын сыртқа тебетін, Абай атамыз айтатын «надан» қазақты сүю мүмкін бе? Жо, жо, жоқ. «Әр қазақ – менің жалғызым» (Сабыр Адай) деп елеуреп, халықты өтірік алдап, қызыл тілдің шешені болмай-ақ қойыңыз. Жүз жерден тырыссаңыз да, мұндай қазақты сіз шын жүрегіңізбен сүйе алмайсыз. Мұндай қазақ сүйсеңіз, күндердің күнінде сіз де сол хайуандыққа бет алған азғын тобырдың арасынан табыласыз. Қазақтың көп жағдайда қатыгез, қайырымсыз келетін себебі – өз халқына деген шынайы махаббатының жоқтығынан». Алдыңғы екі жол өлеңде бір ақыннан асып түскісі келген екінші ақынның пенделігінен туған сәтсіз жыр жолдары десек, екінші мысалдағы әдебиет сыншысының ойы екіұштылау болып қалған. Әрине, халыққа жаны ашыған болып ұпай жинауға дайын тұратын ұятсыздау популистердің ел құлағына жағатын сөздерді өз мақсатына пайдалануы әбден мүмкін, бірақ Аманкелді Кеңшілікұлының «Әр қазақ – менің жалғызым» (Сабыр Адай) деп елеуреп, халықты өтірік алдап, қызыл тілдің шешені болмай-ақ қойыңыз» деген сөйлемі ана бір суайттардан гөрі, халқын сүйгеннен басқа кінәсі жоқ ақынды мұқатқандай ыңғайсыз естіледі екен. Өйткені дұрыс сөздің өңін айналдырып, ұлтты бірлікке шақыратын ұраннан елді шошытып алып жүргендер аз емес бүгінде. Иә, «Әр қазақ – менің жалғызым» деген сөз кім не десе де, ұлт бірлігі жайлы әңгіме қозғалғанда еске түспей тұрмайтын ұранға айналып барады. Бірақ бір кебісті бір кебіске сұқпаса отыра алмайтын сұғанақтар қазақ бірлігі, ұлт тұтастығы туралы сөз болған жерде тілі жөнінен қазақты «нағыз қазақ» пен «шала қазаққа», ісі жағынан «жемқор» мен «әділетшілге», сеніміне орай «діншіл» мен «атеистке», бағыты жөнінен «билікшіл» мен «оппозиционерге» айырып, жіктеуге құмар-ақ. Тіпті, сондай кезде әр қазақ бір-бірін жалғызындай көре алмайды деп, дүниедегі жамандық атаулының бәрін өз ұлтына теліп, жер тепкілеп отырады. Ашығын айту керек, «Іш ауыру жөнімен кетпейді, дамбалды ала кетеді» демекші, ондайлардың сөзіне бас шұлғып, шындық деп қабылдайтындар аз емес. Ол – үлкен қасірет... Ұлт бірлігі, мемлекет тұтастығы мәселесі сынға түсіп тұрған кезде сөз еркіндігін малданып, өзгенің руын кемсітіп, сондай-ақ өз руы жайында небір «керемет» аңыздарды ойлап тауып жататын тайпашылдықтан; қайсыбір жерде жаман қылмыстар орын алса, сол облыстың адамдарына күйе жаға салуға дайын тұратын ұятсыздықтан, біреуді біреуге айдап салуды парызындай көретін пәлеқорлықтан арылмай тұрып, елдік мәселе жайында әңгіме айту ыңғайсыз сияқты. Бірақ бір нәрсе аян, ермеліктен, анығын білмей сене салатын аңқаулықтан абай болсақ, ел ішіне жік салғыштан қорықпауға болады. Себебі арандатушылар қашанда қалың қол болған емес. Орыстың даңқты жазушыларының бірі Федор Достоевский: «Сұлулық әлемді құтқарады» деген екен. Оны тура түсінген біреулер жазушының сөзін «сыртқы сұлулық» деп ұғатын тәрізді. Біздің жазушының астарлап отырғаны «жан сұлулығы» болса керек. Жан сұлулығы адамгершілік қой. Ал адамгершілік деген – әділет. Әділет ақиқатқа жеткізеді десек, бізге керегі – бір қазақтың екінші қазаққа деген жек көру сезімінің болмауы. Қызғаншақтықтан арылсақ, қиянат етуден тыйылсақ, әр қазақ бір-бірін туысқандай көрмес пе еді? Сонда «Әр қазақ – менің жалғызым» деп ұялмай, шын көңілден айтып, сол сөзге шүбәсіз сенер едік қой. Ендеше біздің бағытымыз сол болуы керек.