Дін – сенімнің діңгегі

Адамдар арасындағы қатынастың моральдық нормасының басым көпшілігі дінге сүйенеді. Тіпті, кейбір мемлекеттерде дінге мемлекеттік мәртебе де берілген. Алайда көп елде дін мемлекеттік саясаттан ажыратылған. Біздің елімізде діни наным-сенім бостандығы туралы заң бар. Ол бойынша кім қандай дінге сенемін десе ерікті, тек діни алауыздық тудыруға жол бергендер заң жүзінде жазаланады.

Сенімің тұтас болмаса...

Еліміз тұрғындарының 70 пайыз­дан артығы жергілікті ұлт – қазақ халқы болса, олар негізінен мұсылман ді­нін ұстанатындар деп есептеледі. Бірақ тәуелсіздік алған кезеңнен кейінгі жыл­дары қазақ арасында ислам дінінен өзге «тәңіршілдікті» ұстанатындар біршама бай­қалып жүр. «Тәңіршілдікті» дін деп есеп­тейтіндер оны қазақтың исламнан бұрын­ғы діні, ата-бабамыздың ежелгі сенімі дегенді жалаулатып жүргені бел­гілі. Бірақ алдымен дін дегеннің не еке­нін, оның халықтық наным-сенімнен айыр­масын біліп алмай тұрып, ол жайын­да пікір айта беретін дүмшелер кө­бей­ген заманда дін туралы айтыстың тоқ­тайтын түрі көрінбейді. Бұған біріншіден, білімсіздік себеп болса, екіншіден, діни сенімнің саясатқа ай­налып бара жатқаны әсер етіп жатыр. Әр халықтың өзіне тән наным-се­німі, ырым-тыйымдары бар. Ал дін болса, сенушілерінің нанымын, моралын, дүниетанымын қалыптастыру­ға арналған тауап ететін қасиетті орыны бар, киелі кітабы, пайғамбары бар мис­тикалық түсініктер жүйесі. Оның өзіне тән салттары, мерекелері, киелі сана­ла­тын тарихы, сол тарихы жайында ер­тегі-аңыздары болады. Діни сенімнің негізін дәстүр, наным, табыну, құлшылық ету құрайды. Діннің тайпалық, ұлттық түр­лері де бар. Бірақ әлемдік дін саналатын ең үлкен діндер – христиан, ислам және будда. Міне, осыларды ескере келгенде ді­ни атрибуттарының жоғына қарап, мұсылман теологтары тәңіршіл­дікті дінге жатқызбайды. Мәселен, бұл жайын­да Қазақстан Мұсылмандары ді­ни басқармасының діни білім беру және ма­мандар даярлау бөлімінің бастығы Смайыл Сейтбеков былай дейді: «Тәңіршілдік дін емес – наным-сенім. Тәңіршілдік – түркі халықтарының ис­ламға дейінгі негізгі діни нанымы. Та­бынудың басты объектісі – Тәңір. Тәңірі (көне түркі тілінде – мықты, ер, құді­ретті) – көне түркілердің діни наным-се­німдеріндегі тұлғаланбаған, шексіз күйі есебіндегі аспанмен теңестірілген бас­ты Құдай бейнесі. Тәңірмен қатар Жер, Су құдайы да түркілер үшін – табыну объектісі. Бұдан шығатын қоры­тын­ды – тәңіршілдікте үш Құдай түсінігі бар деген сөз. Тәңіршілдікті өзге діндер­мен салыстарғанда дін санатына жат­пай­тындығын аңғару қиын емес. Мәсе­лен, Тәңір түркілерден күн сайын дұға­лар оқып, ғибадатханаға баруды, құл­шылық жасауды талап етпейді. Күн­делікті құлшылығы мен ғибадатханасы бол­маса, ол қандай дін болмақ? Тек Құ­дай­ды еске алып қою – ол дін емес, на­ным». Егер қазақ халқының ұлт ретінде тұтасып, қалыптаса бастауы осы­дан бес жарым, алты ғасырдай бұрын бас­талды десек, ислам діні біздің дәуірі­міздің алтыншы ғасырында Арабияда пайда болып, ұзамай ол өзге елдерге та­рала бастады. Солайша, ол Орталық Азия елдеріне де жетті. Біздің мемлекет­тігі­міздің қалыптасуына негіз салған Алтын Орда билеушілерінің кейінгі хан­дары (мәселен, Берке ханнан бастап) мұсылман дінін ұстанғаны белгілі. Де­мек, тарихқа көз салар болсақ, Қазақ хан­дығы пайда болған кезде оның құра­мындағы халықтар ислам дінін ұстанған деуге негіз бар. Демек, тәңіршілдік на­ным-сенім арыда, 552-603 жылдарда Ұлы Далада әмір жүргізген Түркі қаға­наты кезінде болғаны анық. Бірақ дәуір­лер өтіп, қоғам өзгерген сайын ха­лық­тың санасы да кемелдене түсетіні секіл­ді, түркілердің бір ұрпағы – қазақ халқы да үлкен ұлтқа айналып, тайпалық на­ным-сенімнен әлемдік дінге өтуі заңды­лық. Сондықтан бүгінгі қазақтар баяғы за­мандағы наным-сеніміне қайта орала­ды деу қиын. Әрине, Көк Тәңірге сену тек түркі ұрпақтарына ғана тән наным деуге келмес, өйткені осы секілді сенім­дер барлық құрлықта кездеседі. Мәселен, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Африка, Солтүстік Азия, және Аустра­лия­­дағы қауымдарда да тәңірге табыну болғаны белгілі. Атақты ғалым, түр­кілердің тарихын зерттеуші Лев Гумилев өзінің «Ежелгі түріктер» деген кі­табында ерте дәуірде өмір сүрген қы­тайлықтарда да түркілердікі секілді көк тәңірге сену болғанын, сондай-ақ Мысыр, Рим, Месопотамия елдерінде көк тәңір туралы нанымның культі ба­сым болып, сол елдердің патшаларын жұрт «көктің ұлы», «күннің ұлы», «ас­панның баласы» деп аталғанын жазады. Сондықтан тәңіршілдік наным-сенімі тек түркі халықтарының және оның бүгінгі жалғасы қазақ ұлтына тиесілі дін деуге келмейді. Оның үстіне, бізден бас­қа, жоғарыда аты аталған елдер баяғы ата-бабаларының наным-сенімдерін қай­та жаңғыртып, ұлттық немесе мемлекеттік дін қылуға талпынған емес. Ендеше біздегі тәңіршілдікті дін деп танып жүргендердің уағызы бүгінгі қазаққа сіңе қоюы екіталай. Кейінгі кезде қоғамда ислам дінін «арабтың діні» деп сынайтын­дардың шыға бастауына мұсылмандық ғұрыптардың араб елдеріне тән кейбір түрлерін (хижап секілді киім кию, кейбір діни түсініктерді арабша айту т.б.) ғана мойындайтын дүмшелердің уағызы қазақтың ұлттық салт-дәстүрлеріне қайшы келіп жатқанының себебінен болса керек. Сондай кездерде діни дү­ние­танымы қалыптаспаған қазақтардың ұлттық сезіміне тиіп, «тәңіршілдік – қазақтың ұлттық діні» дейтіндердің шы­ғуы да қазақ халқын діни тұрғыдағы на­ным-сенім тұтастығына нұқсан кел­тіріп жатыр. Әлемде бүгінде діни сенімді сая­сатқа айналдырып, түрлі халық­тар­д­ы бір-біріне қарсы айдап салу секіл­ді сепаратистік бүліктер көбейіп тұрған сәтте қазақ ұлтының да діни тұрғыдан біртұтас болғаны маңызды.

Жүргендер бар садақаны саудалап

Шынын айту керек, елімізде соң­ғы кезде мұсылман діні мен оның салттарын сынап отырушылар, дін адам­дарына тіл тигізу секілді жағымсыз әдеттер белең алып кеткен. Кейбіреулер әдейі (өзін атеист санайтындар, басқа діни сенімдегілер) айтса, біреулер білім­сіздікпен сондай арандатушыларға еріп, ғайбат айтып отырады. Мұндай әңгі­ме­лер, жыл сайын, әсіресе, ораза айы бас­тал­ғанда әлеуметтік желілерде талқы­ла­на бастайды... Биыл да ораза кезінде «пітір са­да­қасы» әңгіме болды. Біреулер «пі­тір садақа мешіттің хақысы, соған бе­рілуі керек» десе, тағы бірі «пітір сада­қасын жетім-жесірлерге, жоқ-жітік жан­дарға берген пайдалы» дегендей пікір­лер айтып, ел жақ-жақ болып айты­сып жатты. Арасында діни білімі бар кісілер отырған әлеуметтік желіде сон­дай бір пікірталаста «пітірді мұқтаж адам­дарға берсе де, мешітке бергенмен бірдей сауабы бар» деген сөздер ай­ты­лып, жұрттың көбі соған құлақ қой­ған-ды. Біз де көпшілік мақұлдаған сол кеңеске сеніп, пітір садақамызды каран­тин кезінде қаржыға мұқтаж адамға бер­сек деген ниетіміз болған. Тіпті, сон­дай бір науқас келіншектің бар екенін айтқан бір танысымызға желі арқылы ха­барласып, ақша салып жіберу үшін шотын сұрағанбыз. Бірақ ол кісінің банкте өтелмеген несиесі болғандықтан, есепшоттары бұғатта екенін біліп, көмектесе алмадық... Арадан аз ғана уақыт өткенде пі­тір садақасы жөнінде тағы әңгіме қозғалып, енді оны мешіттерге беру керегі жайында айтыла бастады. Тіпті, бір адамның (діни қызметкер болса керек) пітір садақаны қайырым­дылыққа балап, саудаға салып жүрген­дерге қарата ашына айтқан аудиожазба­сы жүрді желілерде. Онда ол кісі «пітір садақасы – мешітке берілуі қажет екені, оның діндегі мәнісі сол екені, адам­дардың әшейінде қайырымдылық жа­сауды ұмытып, дінге байланысты садақа беру керек болған кезде түрлі нәрсені сылтаурататыны» жайында айтқан. Расында, егер солай болса, пітір садақа­ны неге имандылық ордасындағы сенім­ді кісілерге тапсырмасқа? Біз бұл жайында шындықты біл­гіміз келіп ғаламтор ақтарғанда, сайттарда жазба түрдегі сұхбаттарда, сол сияқты бейнесұхбаттарда аталған мәсе­леге орай түсінік берген діни қызметкер­лердің пікірлерінде ортақ бір ой бар екен. Ол «пітір садақасының мешіттерге берілгені абзал» деген сөз. Неге? Өйткені ме­шіт­тер мемлекеттен бөлінген, қара­пайым халықтың қолдауымен жұмыс істейтін болғандықтан, азаматтардың қолдауына мұқтаж. Кейбір журналистер, тіпті пітір садақадан түскен қаражаттың қайда жұмсалатынына дейін сұрапты. Оған жауап берген имамдар «мешітке берілген пітір садақаның арнайы садақа жәшігіне салынатынын, кейін оны арнайы комиссияның бақылауымен ашылып, мешіт тізімінде тұрған көмекке мұқтаж жандарға  таратылатынын» ерінбей, тәптіштеп түсіндіріпті. Себебі көшеде қайыр сұрап жүргендердің арасында осы істі кәсіп қылып алған дені сау адамдардың аз кездеспейтінін, сондай желі арқылы көмек сұрайтындар­дың арасында алаяқтар кездесіп жата­тынын, сондықтан пітірді берілген сада­қаның обал-сауабын мойнына ала­тын діни мекемеге тапсырған жөн екен. Қазақ халқы бұрыннан қайырым­ды, мейірімді халық қой. Бірақ өкініштісі сол, кейінгі кезде қайырым­ды­лықты жария жасап, сол арқылы таны­малдылықты көздеп жүргендердің, сондай-ақ діни салт ережелерін бұр­ма­лайтындардың кездесіп қалатыны. Жалпы, кез келген мәселеде пікір білдірмес үшін ол туралы біліп жүргеннің артығы болмайды. Мәселен, пі­тір туралы айтар болсақ, ол – күнде­лік­ті қажеттілікке жұмсалатын шығын­нан тыс, артық қаражаты –  яғни 85 грамм алтын немесе соның құнына тең бай­лығы бар ие адамға уәжіп етілген садақа. Пітір садақасы ең алғаш рет хиж­ра­ның екінші жылы, Рамазан оразасы парыз етілген жылы мұсылман­дар үшін уәжіп (арабшадан аударғанда «қажетті нәрсе» деген сөз. Діни ұғымына кел­сек, «орындалуы дәл парыз секілді та­лап етілмеген, бірақ нақты дәлелдер­мен айқындалған іс-әрекеттер мен міндеттер») саналған. Пітір садақасы Ораза айт күні таң атысымен уәжіп болға­нымен, бірнеше күн, тіпті бірнеше ай, бірнеше жыл бұрын беруге де болады. Халықтың беретін пітір садақалары арқылы кедейлердің де айт мейрамында қажетті нәрселерін алып елмен бірге қуануы үшін жасалған бұл ізгі амалға қара­жат жұмсаушылар, оны уақытынан ке­шіріктіріп алса да беруіне тыйым са­лынбаған. Пітір садақасын айт күні таң аты­сымен беру дұрыс деп саналған­дық­тан сол уақыттан бұрын қайтыс бол­ғандар үшін берілмейді, ал сол уа­қыт­тан кейін дүние салғандар үшін оның артында қалған туыстары өлген кісінің малынан пітір садақасын өтеуі тиіс. Сол сияқты, таң атпай дүниеге кел­ген сәби үшін пітір садақасы берілетін болса, таң атқаннан соң туған бала үшін берілмесе де болады. Пітір садақасы уәжіп болған мұсылман тиісті мөлшерде байлығы жоқ әйелі мен кішкентай ба­лалары үшін де беруі тиіс. Бір адамның пітір садақасы мұқ­таж бір адамға берілгенімен, бір адамның пітір садақасын бірнеше адам­ға бөліп бермейді. Бірақ бірнеше кісінің пітір садақасын қосып, бір мұқтаж адам­ға беруге болады. Айта кететін нәрсе, пітір садақалары, ең алдымен жергілікті жердің мұқтаж кедейлеріне берілуі тиіс. Жергілікті жердің мұқтаж кедейлері бола тұра, басқа жердің кедейлеріне беру – дінімізде мәкрүһ саналы. Әрине, дінді ұстау немесе ұстамау әркімнің өз еркінде. Дегенмен өзін мұсылман санайтын азаматтар осын­дай қарапайым қағидаларды біліп жүргені дұрыс. Сонда бәрі де берген са­да­қасын саудаламайтын, жасаған жақ­сы­лығын бұлдамайтын ізгі адамға айналады.

Сенім басқа, заң басқа

Мемлекет қандайда бір діни салттарға қарсы емес, тек ол мем­­лекеттің идеологиясына, консти­туциясына қайшы келмеуі тиіс. Өйткені дін мемлекеттен бөлінген. Бұл – дін мемлекеттің, мемлекет діннің ісіне ара­лас­пайды деген сөз. Дегенмен мемле­кеттік саясат діннің адамгершілік­ке негізделген, моральдық құндылықтарды жақтайтын бағытын әрдайым қолдайды. Бірақ кейінгі кезде діни көз­қарас­тарын өзгелерге таңғысы келіп тұратын, заңнан хабары жоқ кейбір адамдар мектеп жасындағы балаларын діни салттарды ұстауға үйреткенімен тұр­май, оларды мемлекеттік мекеме – орта мектептерге де діни киімдермен (қыз балалар хиджаппен) баруын талап ететін жағдайлар жиі жүз беріп жүр. Еліміз зайырлы мемлекет ретінде мемлекеттік мекемелерде діни жағынан ерекшеленуді қолдамайды. Ал орта мектептерде оқушыларға арнайы мектеп формасымен келу талап етіледі. Бірақ соңғы жылдарда осы қарапайым қа­ғиданы түсінбейтін не түсінгісі кел­мейтін ата-аналардың біршама көбейіп кеткені ойландырады. Ана бір жылы Ақтөбеде жаңа оқу жылы басталғанда қыздарын хид­жап кигізіп барған ата-аналар мек­теп басшылығымен керісіп, өз айт­қан­дарын істетпекші болды. Оңтүстік облыстардың бірінде мектебі қыстың күні хиджаппен сабаққа кіргізбеген оқушылар қардың үстінде намаз оқып елді шулатты. Тіпті, сондай діншіл ата-аналардың бірі мектеп әкімшілігіне қызымды хиджап кигізбесе, мектепке оқытпаймын деп доқ көрсетті. Әрине, мемлекет те ата-аналардың мұндай заңға қарсы әрекеттерін жауап­сыз қалдырмайды. Мәселен, осы­дан екі жыл бұрын Түркістан облы­сы­ның Мақтаарал ауданында Фирдоуси атын­дағы мектепте орамалын шешуден бас тартқан оқушы қыздарды қолдап, мек­теп алдында наразылық білдірген сегіз ата-ана әкімшілік жауапқа тар­тыл­ды. Сондай-ақ осы ауылда мектепке ора­­­малын шешіп барудан бас тартқан 13 оқушы қыздың ата-аналарының әр­біріне 2 405 теңге көлемінде айыппұл са­лынды. Сондықтан мына нәрселер ата-аналардың есінде жүргені дұрыс: ҚР «Діни қызметі және діни бірлестіктері туралы» заңының 3-бабының 7-тарма­ғына сәйкес, «ешкімнің де өз діни на­ным­дары себептері бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заң­дарында көзделген міндеттерін ат­қару­дан бас тартуға құқығы жоқ».  Сонымен бірге,  «Білім беру туралы» ҚР Заңының 49 б. 2 т. 3, 6 және 7 тт. сәйкес, «Ата-ана­лар мен өзге де заңды өкілдер білім беру ұйымының жарғысында айқындалған қағидаларды орындауға, білім беру сала­сындағы уәкілетті орган белгілеген, мін­детті мектеп формасына қойылатын та­лаптарды орындауға, білім беру ұйы­мында белгіленген киім формасын сақтауға міндетті». Еліміздің кез келген азаматы Қа­зақ­станның халыққа білім беру мекемелерінде зайырлы елге тән тәр­тіптер сақталатынын ұмытпауы тиіс.

Құрбан шалуды құрметтесек

Соңғы кезде құрбан шалуды да бі­реулер бәсеке қылып, тағы бі­реу­лер пайда көзіне айналдырып алған сыңайлы. Әрине, құрбан шалу әр мұсыл­манның жеке шаруасы десек те, құрбан шалып жатқан сәтін суретке түсіріп, әлеу­меттік желіге жарыса жариялайтын өнер адамдарының әрекеті құптарлық іс болмаса керек. Діни жоралғының қай қайсысын да мақтанға айналдыруға болмайды. Сол сияқты құрбандыққа шалатын малдарды сататындар да (құр­бан­дыққа көбіне қой шалынады) ма­лының бағасын аспандатып, құрбандық бергісі келетіндердің қалтасына салмақ түсіріп жатады. Халықтың шын ниеті­мен орындағысы келген діни салты ке­зін­де, өзі мұсылман бола тұрып, екінші бір мұсылманның мәжбүр жағдайын пайдаланып қалу да соншалық адам­гершілік мінезге сай болмасы анық.  

Серіктес жаңалықтары