ЗАҢЫ – ШАРИҒАТ, ҚЫЗМЕТI – ШАПАҒАТ

Байдалы шешеннiң айтатыны бар: «Бiрiншiден не жаман – арамнан жиған қоң жаман». Тәуекелдi клиентпен бiрге бөлiспей, қайтарым қаржының пайыздық мөлшерлемесiн аспандатып, артық ақшаға оңай кенелiп келген банктердiң салы суға кеттi. Отандық ақпарат құралдары жариялағандай, бүкiл әлем осы күнге дейiн құны 60 триллион доллардың өнiмiн өндiрiптi. Ал қаржы нарығында өсiммен айналған ақша 500 триллионға жеткен. Қаржы саласында қалыптасқан қағида тек банктердi емес, мемлекеттi де шығынға ұшыратты. Дәлiрек айтқанда, Исландия, Ирландия, Австрия, т.б. елдер қаржы нарығындағы түйiндердi тарқата алмай қалды. Бұл тек Батысқа емес, барлық елге сабақ болды.

Бүгiнде Батыс ғалымдары Ислам банктерi жұмысының тиiмдiлiгiн талқылап, ойларын ортаға салуда. АҚШ-тың федералдық резерв жүйесiнiң Сауд Арабия мен Малайзияның исламдық қаржы саласын зерттеу жұмысын қолға алғаны қажеттiлiктен туған шешiм деуге негiз бар. Өсiмсiз ақша өндiрмейтiн ислам банкингтерiне деген сұраныс күн санап көбеюде. Соның дәлелi болар, әлемде ең iрi қаржы орталығы саналатын Ұлыбританияда бүгiнде 25 ислам қаржы ұйымдары жұмыс iстейдi екен. Байлықтың «Отаны» – Швейцарияда – 5, ал Францияда шариғат шеңберiнде қызмет ететiн 4 банк бар. Әлемнiң елуге жуық елiнде ислам қаржы ұйымдары жұмыс iстейдi. Көршi қырғыздардың «Экобанк» ислам банкiн қолданысқа енгiзгенiне екi жылға жуықтады.

Бiздiң елде де исламдық банкингтi дамыту жолында бiрқатар қадамдар жасалуда. Кейбiр заңдарға түзетулер енгiзiлдi. Атап айтқанда, «Азаматтық» және «Салық» кодексiне, «Банктер мен банк қызметтерi туралы», «Инвестициялық қор туралы», «Бағалы қағаздар рыногы туралы» заңдарға өзгертулер енгiзiлдi. Елбасы «Ислам банктерi туралы» Заңға қол қойды.

Күнi кеше Астанада дүниенiң төрт бұрышынан жиналған мұсылман елдерiнiң Дүниежүзiлiк исламдық экономикалық форумы өттi. Айтулы жиынның қорытындысында мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев: «Бiз көптеген мәселелердi талқыладық. Өз елiмiздң мүддесi үшiн исламдық банкингтi дамыту керек. Көптеген елдер, мысалы Малайзия, осының есебiнен өз дамуы үшiн ондаған миллиард доллар алады, бiз де исламдық банктi дамыта отырып, бұл қаржылық өнiмнiң Қазақстанда да жұмыс iстеуiне қол жеткiзе аламыз», – дедi. Қазiр елiмiзде ислам банкингiн дамытуға қатысты нақты шаралар қолға алынды. Жуырда Сенат депутаттары исламдық құнды қағаздарын шығаруға мүмкiндiк беретiн заң жобасын бiрiншi оқылымда мақұлдады. «ҚР кейбiр заң актiлерiне исламдық қаржыландыруды ұйымдастыру мәселелерi бойынша өзгертулер мен толықтырулар енгiзу туралы» заң жобасы мемлекеттiк құнды қағаздарын шығару бағытындағы олқылықтарды жою мақсатында әзiрлендi. Қаржы министрiнiң орынбасары Берiк Шолпанқұловтың айтуынша, заң жобасы республикалық бюджеттiң тапшылығын азайтуды, инвесторларды тартуды көздейдi.

Экономика ғылымдарының докторы, профессор Рахман Алшановтың айтуынша, араб елдерiнде игерiлмеген қаржыны қазiргiдей дағдарыс кезiнде өзiмiзге тартуымыз керек. – Бұл iс аса қиын шаруа емес, – дейдi экономист. – Өйткенi бiздiң ел ең алдымен Ислам дiнiн ұстанады. Ұстанымдарымыз бiр. Қаржы дағдарысынан шығу үшiн шұғыл қимылдап, осы iстi қолға алуымыз қажет. Осыны ескерген мемлекетiмiз қазiр келiсiм жасап жатыр. Бiзде құрылысқа, жолға, тағы басқа инфрақұрылымдарға қаржы салатын салалар жеткiлiктi. Осы салаларға қаржы салынса, жасалған шаруаның тиiмдiлiгiн көрер едiк. Себебi мұсылманшылық қағидасы бойынша, екi жақ та пайда көредi. Исламдық қаржы ұйымдарының өз ерекшелiктерi бар. Оны түсiну қиын емес. Арабтар Ислам дiнiнде харам саналатын арақ-шарап, темекi өндiретiн өндiрiстерге қаржы жұмсамайды. Бұл – олардың өзiндiк ұстанымы.

Экономика ғылымдарының докторы Атамұрат Шәменовтiң айтуынша, исламдық банкинг жүйесiнiң саясаты еуропалық дәстүрден бөлек. «Мұның тиiмдi жерi – пайыз алмайды. Оларға бизнес жоспарыңды ұсынсаң, болашақта атқарар iсiңе араласады. Тiптi бiлмейтiнiңдi үйретедi. Тапқан пайдаңды бөлiседi. Бүгiнгiдей қиын жағдайда мемлекеттiң қолға алып жатқан бұлi iсi құптайтын нәрсе», – дейдi экономист.

Мамандар исламдық банкингтi енгiзудiң тиiмдiлiгiн бiрнеше себептермен түсiндiредi. Бiрiншiден, ислам қаржы жүйесi – ең жылдам өсушi сала. Жылына 15 пайызға өсетiн исламдық негiздегi активтердiң жиынтығы 800 миллиард АҚШ долларына тең. Екiншiден, исламдық қаржы жүйесiн енгiзген негiзгi елдер – Таяу Шығыста төлемпаздық (ликвид) аса жоғары деңгейде шоғырланған. Үшiншiден, елiмiздiң қаржы жүйесiнде исламдық банктiң пайда болуы өз кезегiнде қаржы нарығында жаңа ойыншылар мен мүлде жаңа банктiк өнiмдердi шығаруға септiгiн тигiзедi. Төртiншiден, исламдық жүйе – банк саласында тұрақтандырушы ықпалға ие. Себебi салымшылар салымның қауiп-қатер тәуекелiн бөлiседi.

Исламдық банктiң негiзгi өнiмдерi мыналар: сауда-қаржыландыру (мурабаха), үлестiк бiрлескен қаржыландыру (мушарака), жалға беру (иджара), ақшаны сенiмдi басқару (мудараба), исламдық банк қызметiнiң ауқымында агенттiк қызмет көрсету (уәкала), сыйақысыз банктiк қарыз операцияларын жүзеге асыру (кард әл-хасан). Осы ақша операцияларының бәрiнде шариғат талаптары қатаң сақталады. Яғни мұнда үстеме пайызбен өсiмақысын алуға жол берiлмейдi. Ислам банкiнде операциялардың шариғатқа сәйкес болуын қадағалайтын органдар бар. Олар – Шариғат кеңесi және Шариғат аудитi. Шариғат кеңесi банктiң басты ережелерiн бекiтiп, күнделiктi жүзеге асатын шағын операцияларына араласпайды. Тек үлкен бизнестi қаржыландыру, бағалы қағаздар шығару секiлдi iстердi қадағалап, мақұлдайды. Шариғат аудитiнiң мақсаты – жасалған операцияларды тексерiп отыру және ережелердiң сақталуын қадағалау.

Исламдық қаржы жүйесiнде фьючерс, дериватив сияқты кейбiр қаржылық құралдарға тыйым салынған. Экономист-ғалымдар осындай қаржылық құралдардың көптеп жүзеге асуы қаржылық «көпiршiкке» себепкер болды деген тұжырымды алға тартады. Бүкiләлемдiк банк өзiнiң бiр зерттеуiнде классикалық жүйеге қарағанда, исламдық банкингтiң тиiмдi әрi әдiл жұмыс iстейтiнi туралы қорытынды жасапты. Классикалық банктердiң көзқарасына жақын саналатын Бүкiләлемдiк банк сарапшылары оны исламдық қаржы жүйесiндегi өсiмге жол берiлмеуiмен байланыстырған.

«Ислам банкi ашылатын болыпты, пайыз деген бәледен құтылатын болдық, өсiмсiз ақша алады екенбiз», – деп қуанды алғашқыда қарапайым халық. Алайда адамдар арасында бұған күмәнмен қарайтындар да бар. Кейбiреулерi: «Ислам банкi пайыз алмаса, қалай пайда табады? Шығынға шаш-етектен ұшырамай ма?» – дейдi. Бiр нәрсенiң басы ашық: кез келген қаржы ұйымының негiзгi мақсаты – пайда табу. Мәселе, қандай жолмен пайда табуда. – Жалпы экономика ғылымында табыстың үш түрi болады, – дейдi бiзбен ой бөлiскен «Causar Consulting» компаниясының маманы, экономист Едiге Алпысбай. – Бiрiншiсi – қолыңдағы бар мүлкiңдi жалға беру арқылы келетiн табыс. Екiншiсi – қолыңдағы ақшаны iске қосып, сол арқылы түсетiн түсiм. Үшiншiсi – ақшаны сату арқылы түсетiн пайда, яғни өсiммен келетiн табыс. Ислам экономикасы осы айтылған табыстарды пайдалануға рұқсат етедi. Тек ақшаны сату арқылы түсетiн үстеме ақыға (өсiмге) тыйым салады. Себебi бұл жағдай екiншi тараптың тәуекелдiгiн төмендетiп, тығырыққа тiрейдi.

Елiмiзде бұл жүйеге қарсылық танытушылар күн санап көбеюде. Әдiлетсiздiк дегеннен шығады, өткен жолы павлодарлық 39 жастағы Марат Нүркенов өзiне қол жұмсады. Баспасөз бiткеннiң бас тақырыбына айналған бұл оқиға бүкiл елдi дүр сiлкiндiрдi. Банкке берешегiн уақытында өтей алмай, үйiнен айрылып қалған ол тоғызыншы қабаттан құлап, мерт болды. Артында әйел, бала-шағасы қайғы жұтып қалды. Осы оқиғадан кейiн «Халықтың баспанасын өзiне қалдырайық» қоғамдық қозғалысының белсендi мүшесi Сұлубике Жақсылықова: «Халықты баспанасынан айыру – оның өмiрiне қауiп төндiру. Мұндай трагедия тағы болмас үшiн халықты қанап, тығырыққа тiрейтiн банк саласындағы мұндай жүйенi өзгертуiмiз керек», – деп мәлiмдедi.

Ал Мәжiлiс депутаты Нұртай Сабильянов бiр сұхбатында: «Несие алушылар көбiнесе теңгемен алады, ал теңге құнсызданған кезде банктер оның бағасын долларға есептейдi де көбейте қояды», – дептi. Бұл – Шекспир айтқандай, «бол, болмасаң бордай тоз» дегеннiң нақ өзi. Демек тұтынушы мүддесiн елемеу деген сөз.

Дәстүрлi банктер қаржыны несие есебiнде берiп, тұтынушының қызметiнен хабарсыз қалса, ал исламдық банктер бизнестiң бiр қатысушысы ретiнде тәуекелдi өз тұтынушысымен бiрге бөлiседi. Пайда түссе – пайдасымен, шығын болса – шығынымен есеп айырысады. Ислам банкiнде «мурабаха» деген операция бар. Онда сiз таңдаған пәтердi банк өзi сатып алып, содан соң оны сiзге сатады. Шарт бойынша төленетiн пәтердiң бағасы кәдiмгi несие секiлдi бiрнеше жылға созылады. Бiрақ онда қаржыландыру сомасы басынан бастап белгiлi болады. Оны банк өзгертпейдi. Салыстырмалы түрде айтқанда, қазiргi таңда классикалық банктердiң көптеген тұтынушылары несие мөлшерiнiң өзгерiп тұруына байланысты қиындыққа ұшырауда.