Ерлан ҚАРИН: ҚАЗАҚТЫҢ УАЙЫМЫ КӨП, БIРАҚ ТIЛЕГI БIР

Дәуiр өзгерiстерi белгiлi бiр тұлғалардың қолында ма деймiн. Әлде ойы озық тұлғалар Дәуiр тынысын өзгелерден бұрынырақ сезiп, алдын ала қам жасай ма екен? Қалай дегенмен де, ХХ ғасырдың басындағы Алаш азаматтары Қазақ мемлекеттiгiн сақтап қалу үшiн басын тауға да ұрды, тасқа да ұрды. Ғылыммен де, саясатпен де, ағартушылықпен де, журналистикамен де қатар айналысты. Санаулы ғана жылдарда Толағайша талай еңбек бiтiрдi. Алаш мұрасы толық зерттелмек тұрмақ, әлi тұтастай зерделенiп де болған жоқ. Бiрақ бұл – басқа әңгiменiң шетi.

Мұны белгiлi саясаттанушы, қазiр «Нұр Отан» ХДП саяси кеңесiнiң хатшысы Ерлан Қарин мырзадан сұрадық.

– Не үшiн дейсiз бе? Есiңiзде болса, үш-төрт жыл бұрын бiздiң елде көңiлге қонымсыз бiр оқиға болды, Астанада орыстiлдi журналистерiнiң басқосуы өттi. Орыстiлдi журналистер жиналып, Қазақстанда орыс баспасөзiнiң мәселесiн талқылады. Ендеше, Қазақстандағы қазақ баспасөзiнiң жағдайын неге талқыламасқа? Оның үстiне, бiз бұған Моңғолиядағы, Өзбекстандағы, Түркиядағы, Қытайдағы т.б. елдердегi журналистердi де шақырмақпыз. Астанадағы Тәуелсiздiк сарайын жалдап, кемi 300 адамның басын қосып, үлкен әңгiме өткiзсек деймiз. Алдағы форумда аймақтық журналистика, мамандарды дайындау, қазақтiлдi ақпарат құралдары мен билiк, қазақ ақпарат құралдарының саясаттағы ролi, ұлттық рух, ұлттық мүдденiң қазақтiлдi ақпарат құралдарында көрiнiс табуы т.б. мәселелердi талқыламақпыз. Ең бастысы, бұл басқосуды өз бастамамызбен, өз қаржымызға өткiзуге ниеттiмiз. Егер бiз шын патриот болсақ, ұлттық мәселелердi шешуде бiзге я қаулы немесе жарлық керек емес қой, өзара бiр нәрсеге келiсiп алайықшы. Мысалы, ақпарат құралдарынан жыл бойы ашаршылық тақырыбын түсiрмейiк немесе тiл мәселесiн қайта-қайта жазып айта берейiк. Түптiң түбiнде қоғамдық пiкiрдiң салмағын түсiрмейiк. Санасуға мәжбүр болады. Себебi қазiргi таңда қазақ журналистерi бас қосып, талқылайтын мәселелер жетерлiк. Мысалы, қазақ тiлiнiң интернетте дамуы. Қазiр, Құдайға шүкiр, қазақтiлдi сайттардың саны көбейiп жатыр, бiрақ интернетте ақпарат берудiң формасы көп қой: блог құру, сайт ашу, әлеуметтiк желi т.с.с.

– Оны айтасыз, кейбiр қазақ газеттерiнде әлi күнге сол сайттың өзi де жоқ қой…

– Иә, солай. Бұрын интернетке қазақша шрифт келмейдi деушi едi, қазiр көзiмiз жеттi: ғаламторда қазақша хабар-ошар алысудың түк қиындығы жоқ. Екiншi талқылауға тиiстi мәселе – жарнама. Бұрын «Орыстiлдi хабарлардың сұранысы жоғары, сондықтан оларға жарнама көп түседi» дейтiн. Қаншалықты бұл рас? Прайм-тайм деген уақыт бар, 19.00 бен 21.00-дiң арасы. Осы уақытта теледидарды қосып қараңызшы, көбiне қазақтiлдi жарнамалар берiледi. Себебi маркетингтiк зерттеулер нәтижесiнде сол жарнама агенттiктерiнiң де көздерi жеттi: негiзгi тұтынушы – қазақтiлдi аудитория, сондықтан жарнаманы қазақша жасау керек. Медиа менеджментте баяғы стереотиптi көзқарас бар: қазақтiлдi баспасөзге орыстiлдi басылымның қосымшасы сияқты қарайды. Жарнамадан түскен пайда тең үлестiрiлмейдi. Жарнама мәселесiн талқылау кезiнде бiз екi бiрдей жарнама агенттiгiнiң басшысын, рейтингтiк агенттiктiң басшысын және орыстiлдi басылымның басшысын шақырып, сосын бәрiне бiрдей сұрақ қояйық. Бiздiң ойымыз – қатысушыларды секция-секцияға бөлмей, барлық талқылауларды ортақ әңгiме ретiнде өткiзу.

— Осыдан бiрнеше жыл бұрын елiмiзде қоғамдық телеарна ашу жөнiнде қызу талқылау жүрiп, бiраз жұмыстар атқарылған сияқты едi. Бiрақ осы мәселенi әлi пiсiре алмай жүрген сияқтымыз. Қоғамдық телеарна тақырыбын да талқыға салған жөн шығар, бәлкiм?

– Бiз «Abai.kz» сайтымен келiсiп, үш-төрт электронды поштаға осы форумда талқылануы тиiс мәселелер бойынша пiкiр жинасақ деп отырмыз. Бәрiмiздiң басымыз бiр қосылып қалады екен – көкейде жүрген ойдың бәрi ортаға салынсын, айтылып қалсын. Бiр күнi бiр телеарна басшысымен сөйлестiм. Ол қазақтiлдi жаңалықтардың уақытын ыңғайлы уақыттан ыңғайсыз уақытқа көшiрмек екен, менiң естуiмше. «Неге олай iстемекшiсiз? Сiздiң арнаның басымдылығы қазақтiлдi жаңалықтарында едi ғой? Қазiр тұтынушы аудиторияның басым көпшiлiгi – қазақтiлдi көрермен. Керiсiнше, қазақтiлдi хабарлардың ыңғайлы уақыттағы санын көбейту керек» дегенiмде, әлгi азамат: «Қажет болса, көрермен сол уақытта да қарайды ғой» дедi. Осындай кереғар көзқарастан құтыламыз ба, жоқ па? Керек болса, қазақ газеттерiн бүкiл қаланы шарлап жүрiп тауып алады, оған бола почта қызметiн жетiлдiрiп қажетi жоқ деген сияқты…

– Талқылауға түсетiн мәселелер көп сияқты?

– Тәуелсiздiк алғанымызға жиырма жылға жуықтады. Осы уақыт iшiнде елiмiзде ұлттық мәселенi көтерген бiрде-бiр ұлттық қозғалыс, партия болған жоқ. Бiрақ ұлттық мәселелердi қорғауға мүдделi бiр топ болды: ол – қазақтiлдi ақпарат құралдары. Осы жиырма жылда қазақ журналистерi бiзге – саясаткерлерге, сарапшыларға ұлттық мәселе жөнiнде қайта-қайта сұрақ қойып, талап етiп, қазақша айтқанда, түрткiлеп отырмағанда, бiздiң де осы мәселелердi билiкке айтып, талап етуiмiз екiталай едi. Шындығын айтқанда, қазақ журналистерi мен қазақтiлдi ақпарат құралдары 20 жыл бойы ұлттық партияның рөлiн атқарып келдi. Басқаларға бұл керек емес сияқты. Ономастика жөнiндегi конференция өткiзгенде, белгiлi бiр телеарнаның қазақтiлдi жаңалықтар бюросы ол туралы хабар бередi, ал орыстiлдi жаңалықтар қызметi оны көрсетпейдi, себебi бұл оқиғаның олар үшiн маңызы шамалы. Сондықтан да, ұлттық мәселе қазақ журналистерiне ғана керек сияқты. Шындығы – осы. Алдағы форумның аты – қазақтiлдi ақпарат құралдарының форумы болғанымен, заты – ұлттық инттелектуалды қауымның жиналысы.

– Мемлекеттiк тiлдегi ақпарат құралдарының басты проблемасы – билiктiң мемлекеттiк тiлдi менсiнбеуi сияқты. Өткенде Бекболат Тiлеухан мырза мәлiмдеме жасады: билiктегi шенеунiктердiң 90 пайызы мемлекеттiк тiлдi бiлмейдi екен. Мемлекеттiк тiл билiк үшiн уақытша ұпай жинаудың құралына айналды ма деймiн… Шындығында, билiк мемлекеттiк тiлге қашан құрметпен қарап, оны толықтай мойындамақ?

– Мемлекеттiк тiл мәселесiне келгенде, билiкке айтылған сын – орынды. Себебi, билiк қоғамның барлық саласындағы уәделер мен мiндеттемелердiң орындалуына жауапкершiлiктi өз мойнына алған. Мен билiктi ақтау үшiн айтып отырған жоқпын. Бiрақ мәселеге бiржақты қарауға болмайды. Тiл мәселесiнде билiктiң жауапкершiлiгiн де айту керек және қоғамның мүдделiлiгiн де айту керек. Билiк пен қоғамның мүддесiн тоғыстырудың бiр амалы, көпшiлiктiң есептеуiнше – мемлекеттiк тiл туралы заң қабылдау. Кезiнде мемлекеттiк тiл туралы заң қабылдау Заң жобаларының жоспарында болған екен, бiрақ сол кездегi ақпарат және әдiлет министрлерiнiң ұсынысымен жоспардан түсiп қалған. Кейбiр кiсiлер: «Мұндай заң керек емес, Конституцияда бәрi жазылған ғой» дейдi. Менiңше, азаматтардың мемлекеттiк тiлге қатысты мiндеттемелерiн бекiту керек.

Бұл мәселеге билiк тарапынан түбегейлi қарсылық жоқ, дегенмен iшiнара кейбiр адамдардың қарсылығы бар. Сондықтан талаптарды жаңартып отыру керек. Мысалы, Үкiмет басшысы Үкiмет отырысын қазақша өткiзсе, соған алақайлап қуанып, сүйiншi сұрап, мақтап жатамыз. Жалпы, қазақтiлдi журналистердiң арасында ортақ көзқарас, ортақ ұстаным жоқ. Үкiмет отырысы қазақ тiлiнде өттi, бiрiмiз оны жатып кеп мақтаймыз, ал бiрiмiз сынаймыз, бiз әуелi анықтап алайықшы: бiзге осы не керек? Билiктiң қазақша сөйлегенi ме, әлде дұрыс сөйлегенi ме? Шала-шарпы сөйлегенi не керек? Шынымды айтсам, мен «Хабар» телеарнасынан шенеунiктердiң қазақша шала-пұла сөйлеп тұрғанын көргенде, жүрегiм айниды. Шындығын айтқанда, бұл – саналы түрде қабылданған шешiм емес, бар болғаны pr-әдiс. Көзалдау үшiн жасалған амал. Сондықтан тәттiге алданған баланың кейпiн кимей, талапты күшейтiп, билiктiң жәй қазақша сөйлегенiн емес, қазақша дұрыс, сауатты сөйлеуiн талап етейiк. Бiлдей бiр министр қазақша шала-шарпы, тiл бұзып сөйлегенiнiң бiзге не керегi бар? Оны мақтау емес, сынау керек! Осыдан он жыл бұрын жағдай басқаша болатын: бiз неге шенеунiктер қазақша сөйлемейдi деушi едiк. Ендi жағдай өзгердi. «Қазақша, неге дұрыс сөйлемейдi?» деген сұрақ қою керек. Қазақтар орысша сөйлегенде, қате жiберуге ұялады, ал қазақша сөйлегенде қате жiберуге олар неге ұялмайды? Нонсенс!

Мәселенiң екiншi жағы қоғамдық мүдделiлiк дедiк. Жақында Саясаттанушылар конгресi өттi. Сонда мен бiр мәселенi айттым: Қазақстанда қазақ тiлiн бiлмей, саясаттанумен айналысуға болмайды! Қазақ тiлiн бiлмейтiн маман қазақ қоғамының не ойлап, немен өмiр сүрiп жүрген бiле алмайды, ендеше ол қалайша қоғамдық процестер жөнiнде пiкiр айтып, болжам жасай алмақ? Кейбiр саясаттанушылар тек орыс газеттерiн оқиды, қазақ газеттерiн ашып та қарамайды. Олар қазақтың не ойлап, ненi уайымдап жүргенiн қайдан бiлсiн? Саясаттану қазақ тiлiнде дамымай, саясат та сапалы болмайды. Саясаттану деген не? Ол саяси шешiмдердiң дұрыс қабылдануына үлес қосудың тағы бiр тетiгi ғой. Ал саясаттанушылар қазақша бiлмесе, саясат та қазақы болмайды. Мысал үшiн айтайын, Қазақстанда саясаттану ғылымында (жылына) отыз диссертация қорғалса, соның бесеуi ғана қазақ тiлiнде жазылады екен. Ал саясаттану мамандарын дайындау үшiн мемлекеттiк грант орыс тобына қарағанда қазақ тобына көбiрек бөлiнедi. Яғни, мамандарды көбiрек дайындаймыз, бiрақ олардың арасынан шығып, ғылымға барып, саясаттануды дамытуға үлес қосып жүргендердiң саны, керiсiнше, аз. Бұл жағдай барлық ғылым салаларына тән.

Тағы бiр мысал. 1997 жылы Қазақстанда барлық ғылымдар бойынша қорғалған кандидаттық-докторлық диссертациялардың 4 пайызы ғана қазақша болған. Он жылдан кейiн, яғни 2007 жылы олардың 22 пайызы ғана мемлекеттiк тiлде қорғалған. Сонда он жылда академиктер мен профессорларымыз қазақ тiлiнде сауатты ғылыми еңбек жазатын шәкiрт дайындап үлгермедi ме? Жалпы, терминологиялық, категориялдық бағыттар қазақ тiлiнде жетiлiп, жаңа теория, жаңа терминология жасалмай, ғылым дамымайды! Бiрақ сол академиктерiмiзге ешкiм қазақ мамандарын дайындама деген жоқ қой! Мен барлық деңгейдегi жауапкершiлiк туралы айтып отырмын. Әлi күнге дейiн балаларын саналы түрде орыс мектебiне беретiн қазақтар жетерлiк. Оны ешкiм балаңды орысша оқыт деп итермелеп отырған жоқ қой? Бiр мысал келтiрейiн. Елiмiздегi 175 жоғарғы оқу орындарында 760 мың студенттiң 44% ғана қазақ тiлiнде бiлiм алуда. Демек, бiз мемлекеттiк тапсырысты өзге тiлде оқытуға көбiрек беремiз деген сөз. Бiр жағынан, қазақ балабақшасы мен қазақ мектептерiнiң жетiспейтiнi рас, яғни бәрiн бiрдей қамтып, бiрдей дамытып отыруымыз керек. Бiр қалада мектепке он мыңдап бала кезекте тұр, қаншама балабалабақшаға орналаса алмай жүр. 2007 жылы 1391 балабақшаның тек 487-сi ғана қазақ тiлiнде тәрбие берген. Бiрiн айтсаң, екiншiсi шығады. Тiл мәселесi өзiңiз көрiп отырғандай – жүйелi кең тақырып.

– 2010 жылы iс қағаздарын мемлекеттiк тiлге көшiремiз деген мәселе жарымжан, шала-шарпы жасалған жоба болып тұр ғой. Кейде қарап тұрсаң, билiктiң мемлекеттiк тiлге жасаған жақсылығы – «аюдың жақсылығы» сияқты. Мемтерминкомның жасаған сөздiктерiн қарап отырсаңыз, қазақтың құнарлы, шұрайлы тiлiн бұзатын небiр сөздердi табасыз. Көп сөздердiң әдемi баламасы байырғы қазақ тiлiнiң қорында бар екенiн тiл мамандары айтып жүр. Ал Мемтерминком әйтеуiр сөз жасау керек болған соң, «жаңа» сөздердi ойлап табумен, басқаша айтқанда тiл бұзумен әлек қой!

– Негiзi, iс қағаздарын мемлекеттiк тiлде жүргiзу жобасы әу бастан дұрыс жолға қойылмаған едi. 90-жылдардың аяғында мен диссертациялық кеңестiң хатшысы болдым. Қорғалатын диссертацияларды қарап шығамын, бiрақ олардың қазақшасын оқып-түсiну мүмкiн емес! Жалпы, бiздiң кейiнгi ұрпақтарымыз бiздiң қазiргi жазбаларымызды түсiнбейтiн шығар деп қауiптенемiн.

– Осындайды көрiп-бiлгенде, кейде тiптi билiк мемлекеттiк тiл мәселесiмен мүлде айналыспай-ақ қойса дейсiң…

– Дұрыс айтасыз. Бiз билiктен бiр нәрсенi талап етемiз. Бiрақ кейде оның сол бағытта iстегенi бiз күткеннен керi нәтижеге ұласып жатады. Бiз жоспарлап отырған форум осындай мәселелердi анықтау үшiн де керек. 20 жылда бiз ұлттық саясатта белгiлi бiр нәтижеге жетсек, соның бәрi – ақпарат құралдарының жұмысының нәтижесi. Ендi жаңа кезеңде, бұдар арғы iс-жоспарымызды анықтап, билiк пен қоғамға қандай талап қоямыз, осыны келiсiп алуымыз керек. Меншiк түрiне қарамастан, бәрiмiзге ортақ мүдде болуы керек. Ұлттық мүддеге келгенде, айтарымыз бiр жерден шығуы керек, ынтымағымыз бiр жағадан бас, бiр жеңнен қол шығаратындай ажырамас болуы керек. Ұлттық мүдде «Нұр Отандiкi» де, оппозициянiкi де емес.

Биыл республикадағы жалпыұлттық халық санағы өттi. Санақ туралы айтқанда бiз бүгiнде Қазақстандағы қазақтардың ғана санын айтпауымыз керек. Осы елде тұратын татарлар, башқұрттар, ұйғырлар, өзбектердi де қосып санауымыз қажет. Егер қазақша бiлетiн татарларды, ноғайларды т.б. қоссақ, бiздiң санымыз 67 пайыз болмайды, бiз одан да көп боламыз! Онда бiз абсолюттi басымдылыққа ие, мемлекеттiк тiлде – қазақ тiлiнде сөйлейтiн ұлтқа айналамыз! Маған Әзiмбай Ғалидiң «ғаламат қазақ ұлты» («большая казахская нация») деген концепциясы ұнайды. Қазақ ұлтына осы жерде тұрып жатқан түркiтiлдес ағайындарды да қосып, оларды бауырға тарту керек. Ұлттық мәселелердi шешуде осындай жүйелi, жаңаша көзқарас қалыптастырып, соған сәйкес жаңа талаптар қою керек. Билiктi де, оппозицияны да осыған үйрету керек. Неге кейбiр тұлғалар мемлекеттiк қызметте жүргенде мемлекеттiк тiлдi «бiлмейдi», ал оппозицияға кетсе, бiр-ақ күнде қазақша «сайрап» шыға келедi? Неге? Себебi бүгiнде қоғамдық саясатты анықтайтын орта – қазақ аудиториясы. Қоғамға жаққысы келген саясаткер – қазаққа жағуы керек. Амал жоқ, ол қазақ тiлiн үйренедi. Евгений Жовтис түрмеде қазақ тiлiн үйренiп жатыр. Ал оған бұрынырақ мемлекеттiк тiлдi үйренуiне кiм кедергi болды? Ол неге қазақ тiлiн үйренiп жатырмын деп жариялайды? Себебi шынымен де әдiлдiктi талап ететiн орта – қазақ қоғамы ғана. Қазақ газеттерi ғана – турашыл, объективтi. Бұрынырақта газеттердi билiктiк және тәуелсiз деп бөлетiн болсақ, бүгiнгi жағдай өзгеше: қазақ газеттерi меншiк нысанына қарамастан, мейлi ол жеке болсын, мемлекеттiк болсын, олар – турашыл, объективтi, шыншыл. Сондықтан, әдiлеттiлiктi iздесе, түбiнде қазақтардан қолдау iздейдi.

– «Қазақстандық ұлт» идеясы да қазақ зиялыларын дауға салып болды. Осы мәселеге байланысты Шаханов пен Әбдiғалиевтiң арасында кереғар көзқарас бар. Сiз не дейсiз?

– Бiзде көп уақытқа дейiн ұлттық мәселелерге дискуссия болмады. Саясатта ұлттық тақырыптағы талқылаулар екiншi, үшiншi қатардағы мәселелер сияқты әсер қалдыратын. Соңғы жылдары ұлттық саясатқа қатысты жаңа тұлғалар пайда бола бастады немесе басқаша айтар болсақ, бұрынғы тұлғалар жаңа қырынын танылып жатыр. Осы тұлғалардың қатысуымен жаңа дискуссиялар пайда бола бастады. Дегенмен, бiр өкiнiштiсi, бұл дискуссиялар адамдар арасында дауға айналып кетедi. Мен мұндай дауға Берiктi де қимаймын, Мұхтар ағаны да қимаймын. Берiктi сынаушылар аз емес, бiрақ бiр анық нәрсе – оның сөздерiнiң, ойларының, ұлттық мүдде тұрғысынан бастау алып жатқандығында еш күмән болмауы керек. Егер де, кемшiлiк пен қателiк болса, әрине бiр-бiрiмiздi сынауымыз керек, бiрақ мысалы сол Берiктiң басқалармен бiрдей ұлттық бағытта көп еңбек етiп жүргенiн де мойындауымыз керек.

– «Бәрiмiздiң илеп жүргенiмiз бiр терiнiң пұшпағы» дейсiз ғой…

– Осы жүргенде бәрiмiз бiр-бiрiмiзге себепкермiз, түрткiмiз. Мысалы, Мұхтар Шаханов ағамен кездесiп, сөйлескенде, ол менi жаңаша ойға жетелесе, қуат берсе, мен өз кезегiмде оның сөзiнiң әсерiнен басқа бiр кiсiге ой салуым мүмкiн. Ал жаңағы идеяға келеск, бұрын да айтып жүрмiн, қазiр де қайталап айтайын, мен «қазақстандық ұлт» концепциясын қолдаушылардан емеспiн. Менiң ойымша, ұлттық саясатта ең әуелi қазақтың бiрлiгiн қалыптастыруды ойлау керек. Қазақтың мүддесi шешiлмейiнше, ресми түрде насихатталып жүрген «қазақстандық ұлт» идеясы жүзеге аспайды. «Ғаламат қазақ ұлтын» жасаймыз ба, «қазақстандық ұлт» концепциясын жасаймыз ба, қай-қайсысының да өзегi – қазақ ұлты болуы керек. Қазақстанда ең әуелi қазақ мәселесiн тиянақтап алу керек.

Тәуелсiздiктiң алғашқы жиырма жылында бiз тәуелсiздiктен не алдық, нендей жетiстiкке жеттiк? Осы тәуелсiздiктi қазақтың игiлiгiне, қазақтың мүддесiне жарата алдық па? Ендi екi-үш жылда осы сұрақтар алдымыздан шығады. Қазақтың жерi бай, кең деймiз. Сол жердiң байлығы, кеңдңiгi қазақтың игiлiгiне жұмсалып жатыр ма? Бiр ғана ономастика мәселесiн алайықшы. Осы мәселеге орай республикалық конференция ұйымдастырдық. Облыс әкiмдерiн, депуттарды жинадық. «Нұр Отанға» бұл не керек? Басқа нәрселермен айналыссаңдаршы» деген кiсiлер де болды. Кейбiр шенеунiктердiң ойынша, тәуелсiздiктiң 20 жылдығы той сияқты дүркiреп өтсе болғаны. Бәйге, мүшәйрамен ғана шектелетiн сияқтымыз. Шын мәнiнде, 20 жылдық – қорытындылау болады. Сол кезде мен жаңа айтып өткен сұрақтар туындайды. Осы 20 жылда көптеген мүмкiндiктер болды. Қайсысын пайдаландық, қайсысын пайдалана алмадық? Осы уақытта жер-су аттары түгел қазақшаланды ма? Жоқ. Iшiнара ғана. Жаз бойы «Нұр Отан» партиясының облыстық филиалдарына тапсырма берiп, дерек жинатып, сараптама жүргiздiк. Қазақстандағы көптеген облыс орталықтарында 80 пайызға жуық көше атаулары әлi өзге тiлде, өткен жүйенiң елесi iспеттес. Мен Ұлы Отан соғысының, Кеңес одағы Батырларының аттарымен аталған көшелердi айтып тұрғаным жоқ. Мысалы, «Комсомольский», «ВЛКСМ», «Мехколонна» немесе Дзержинский атындағы көшелердiң аттары әлi ауыспаған. Өскемен қаласында көше аттарының 90 пайызға жуығы – орыс тiлiнде. Павлодар мен Петропавлдың атын қазақшалай алмаған соң, не дейсiз? Солтүстiк Қазақстанға сапарлатсаңыз, «Макинка», «Железенка», «Ромашкина» деген атауларға кезiгесiз. Сол өзге тiлдi аталатын ауылдарда тек қазақтар тұрады. Осы жердiң байырғы тарихи атауын жаңғыртуға болмай па? Көшпелi қазақ әрбiр бұлақ, әрбiр тау, әр сайға ат қойып отырған. Моңғолияға барған бiр сапарымда ондағы жер-су атауларынан әуез естiгендей әсерленiп қайтқаным бар. Жол бастаушы жiгiт жердiң жай-жапсарымен таныстырып тұрып былай дедi: «Қазiр Сырғалыдан асып, Жыландыға өрлеп, Қарағайлыға құлаған кезде…» дегенiн тыңдап отырғанда, құлағыңа поэтикалық сарын естiлгендей болады екен. Ономастика – тiл ғылымының кiшкентай бiр саласы ғана. Осының өзiн дұрыстай алмасақ, бұл 20 жылда бiз не бiтiрдiк? Кеңсайға барсаңыз, өзiңiз де көресiз, бейiтке апаратын, төбеге шығатын жол – Мұстафа Шоқай атымен аталды. Тiптi кiмнiң атындағы екенi туралы жазылған тақтайша да жоқ, сол жердегi бiр жаман контейнердiң бүйiрiне «Улица Шокая» деп жазып қойыпты. Бiз Шоқайды дәрiптеп, кино түсiрiп, конференция өткiзiп, мәз болып жүрмiз, ал берген көшемiздiң сиқы анау. Ол кiм едi? Алашорда өкiметiнiң он бес адамнан тұратын Ұлттық кеңесiнiң мүшесi. Оған анау-мынау емес орталықтағы кең көшелердiң бiрiн беру керек қой! Оны айтасыз, Қарағанды қаласында Әлихан Бөкейхановқа әлi көше бере алмай жүрмiз! Ол кiм едi? Ол – бүкiл қазақ съезiнде сайланған ел басшысы! Ономастикадан басқа да, қордаланып жатқан мәселелер жетерлiк. Мұражайларды алыңыз. Тарихтан тәлiм алсын деп балаларды мұражайға апарсаң, қазақтың түп-тамырын, табиғатын танытатын дерек таппай, дал боласың. Бiздiң мұражайлардың пiшiнi: әуелi – хайуанаттар әлемi, онда қасқырдың, бүркiттiң, киiктiң тұлыбы тұрады. Одан кейiн кеңестiк кезең: Ұлы Отан соғысы, одан соң – бiр-екi сауыт-сайман, киiз үй бұйымдарын көресiз. Жаңа кезең: Елбасының суретi, Ту, Конституция мәтiнi… бiттi. Мұражайға барып, “қазақ қандай ел, қайдан шықты, кiм болды?” дегендi ұғу мүмкiн емес. Шымкенттiң мұражайында – шымкенттiк сыраның шынысы, ал Таразда – тараздық арақтың шынысы тұрады.

Мен Шымкенттегi мұражайда Кенесарының қылышы бар дегендi естiп, биылғы Наурызда балаларға көрсетпек болып, сонда ертiп бардым. Ауызша аңыздай қылып айтқанменен, оның бiр мүлкiн көрудiң өзi – тәлiм-тәрбие емес пе?! Сонымен, Шымкент орталық мұражайының о шетi мен бұ шетiн түгел аралап, көре алмадым қылышты. Ақыры, амал жоқ, ұяла-ұяла сол жердегi мұражай қызметкерлерiнен сұрадым. Сөйтсем, Кенесарының қылышы шеткi бiр бұрышта елеусiз iлiнiп тұр екен. Ау, Кенесары кiм едi? Қазақтың соңғы ханы, ұлт-азаттық көтерiлiстiң басшысы! Оның қылышын бiз төрге iлуiмiз керек емес пе? Бәлкiм, ол қылышты Ұлттық гвардияның қатысуымен арнайы рәсiм бойынша Астанадағы мемлекеттiк мұражайға алып келу керек шығар? Астананың неден басталғанын еске түсiрiңiзшi? Ол Министрлiк үйiнен немесе Бәйтеректен басталған жоқ, Астана Кенесарының ескерткiшiнен басталды. Кезiнде осы жерде орыс бекiнiсi болғаны, оны Кенесары қайта-қайта шауып ала алмағаны – тарихи факт. Ал тәуелсiз Қазақстанның астанасы Ақмолаға көшiп келген кезде, осы жерге қазақтың туын тiккендей болып, Елбасының пәрменiмен ең бiрiншi Кенесарының ескерткiшi қойылды. Демек, Кенесарының қылышының осы жерде тұруының жөнi бар. Сондықтан көрiп отырғаныңыздай, қай жерге бас сұқпаңыз, барлық жерде әлi атқарылмаған жұмыс көп.

– Қыруар шаруа бар дейсiз ғой…

– Смағұл Елубай ағамыз ашаршылық мәселесiн көтерiп жатыр. ХХ ғасырдағы ашаршылықта Қазақстанда 2 миллионға жуық адам қырылған екен. Ал 11 сыныпқа арналған тарих оқулығында ол туралы бiр абзацта ғана айтылған. 2 миллион адамның өлiмi – бiр-ақ абзац! Ал осы абзац кiрiктiрiлген тараудың аты – «Кеңес өкiметiнiң селқос саясатының көрiнiстерi». Геноцид емес, әдейi жасалған емес, ұжымдастыру саясатының бiр кемшiлiгi ғана сияқты! Осындай қордаланған мәселелердiң бәрi жөнiнде ойланатын-толғанатын кез жеттi.

– Билiк қолға алған «үш тұғырлы тiл» саясаты мемлекеттiк тiлдiң өрiсiн кеңiте ме, кемiте ме?

– Егер қазiргi уақытта ұлттық мемлекет құруға бағытталған саясат болса, бiз «үш тұғырлы тiл», «қазақстандық ұлт» концепциялары жөнiнде дауласпай, қолдауымыз керек едi. Өйткенi бұл концепциялар қазақ тiлi мен ұлтының ықпалын кеңейтер едi. Ал бiзде қазiр жағдай керiсiнше ғой. Онсыз да қазақ мәселесi екiншi, үшiншi қатарда. Сондықтан қазақтың мүддесiн шешуге қызмет етуi тиiс идеялар түптiң түбiнде қазаққа қарсы жұмыс iстейдi. Жақында Түркияға бардым. Билiк етушi Ақ партия қазiр «Түрiк ұлтын» тек түрiк ұлтымен шектемей, оған әзiрбайжан, грузин, шешендердi т.т. қосып айтуымыз керек» дейдi. Бiздегi «қазақстандық ұлт» идеясына пара-пар ой. Бiрақ ол жердегi дау – басқа. Түркиядағы өзге ұлт өкiлдерi ассимиляциядан қорқып, қарсы болып жатыр. Ал бiз жалтақтықпен ұлттық мәселелердi түбегейлi шешудi әлi сөзбұйдаға салып келе жатырмыз.

Осыдан бiрнеше жыл бұрын ресейлiк ақпарат құралдарында Қазақстандағы тiл саясатына қатысты «Қазақ тiлi күшейiп барады» деген мазмұндағы мақалалар жарияланды, одан кейiн Астанада осы мақалаларға орай бiр жиын болды. Оған лауазымды қызмет iстейтiн азаматтар қатысты. Ол кезде мен Президент әкiмшiлiгiнде жұмыс iстеймiн. Талқылау үстiнде бiреу «iс қағаздарын мемлекеттiк тiлге көшiру мерзiмiн тағы 10 жылға ұзартайық» дедi. Бiреу «мемлекеттiк қызметке орналастыру кезiнде басқа ұлт өкiлдерiне квота беру керек» дедi. Сонда бiр кiсi күлiп айтты: «Ең ғажабы, Қазақстандағы қазақыландыру мәселесi күшейiп кеттi деген мәселенi бiз екi сағат бойы орысша талқылап отырмыз» дедi. Маған сөз бергенде мен былай дедiм: «Бiзде iшкi саясат – екiжүздi. Қазақ шуласа, қазақтың ыңғайына жығыламыз, орыс шуласа, орыстың ыңғайына жығыламыз. Екеуiне де жаққымыз келедi. Тұрақты ұстаным жоқ».

Тәуелсiздiк алдық. Тәуелсiздiктi не үшiн алдық. Ұлттық мемлекет құру үшiн алдық. Осы ойдың басын айтамыз: Тәуелсiздiк алдық дегендi. Тәуелсiздiк өзiнiң ұғымына қай уақытта сай болады? Осыдан келiп шығатын екiншi тiркестi ашық айтатын болсақ қана: Не үшiн тәуелсiздiк алдық? – Ұлттық мемлекет құру үшiн. Бұл бiзге сол үшiн берiлген мүмкiндiк едi. Түркiлердiң кезiнде «мәңгiлiк ел» деп айтып жүргенi, менiң пайымдауымша, ол – мемлекеттiлiк. Қай ел мәңгi? Мемлекеттiлiгi бар ел – мәңгi. Құдайдың, тарихтың, тағдырдың берген мүмкiндiгi – тәуелсiздiктi алып отырмыз. Осы тәуелсiздiктi қазақтың игiлiгiне жарата алуымыз керек. Осындай мемлекеттiлiкке жете алмай жүрген, саны бiзден екi есе, үш есе көп халықтар бар. Тәуелсiздiгiмiзге сол ұлттардың тағдыры тұрғысынан қарауымыз керек. Олармен салыстырғанда, өзiмiздi бақыттырақ сезiнуiмiз керек сияқты. Бiрақ екiншi жағынан, бiздiң сорымыз – тәуелсiздiгiмiз де, жерiмiз де, мемлекеттiлiгiмiз де бар, бiрақ соның игiлiгiн толық көрiп отырмыз ба? Сол ұлттардың тағдырымен салыстырсақ, артықшылығымызды да, кемшiлiгiмiздi де көремiз.

– «Мәңгiлiк президент» идеясы кiмге, не үшiн керек болды деп ойлайсыз?

– Оны бiлмедiм (Күледi). Мен бұл жөнiнде өз пiкiрiмдi ғана анық айта аламын. Мен бұл идеяны қолдамаймын, тiптi қарсымын.

– Ал Президенттiң өзi бұл идеяны қолдай ма?

– Президентке бұл керек емес. Мұндай идеялардың пайда болу себебiн жоққа шығара алмаймыз. Қоғамда, халық арасында Президентке деген ықылас зор, сенiм күштi. Әлеуметтiк зерттеулер халықтың көпшiлiгi Президенттiң ел басында жүргенiн қалайтынын көрсетедi. Елдiң бар үмiтi сол кiсiнiң есiмiмен байланысты. Сондықтан мұндай идеяның қалай пайда болғаны түсiнiктi. Тiптi қазiрше тыйылса да, болашақта да қайта-қайта туындауы мүмкiн. Менiңше, билiктегi кейбiр тұлғалар халықтың осы ықыласын өз пайдасына жаратқысы келетiн сияқты. Сенiм бар, ықылас бар, олар оны бұрмалап, «мәңгiлiк президент» деген сияқты идеяға айналдырғысы келедi. Бiрақ оған ешқандай қажеттiлiк жоқ. Президентке менiңше, оның қажетi шамалы. Ол кiсi бұл идеяға селқос қарайтын сияқты.

– Өзiңiз де байқап жүрген шығарсыз, қазiр қоғамда бiр келеңсiз жайт қалыптасты: лауазымды шенеунiктер болсын, облыс әкiмдерi болсын, тiптi ауыл әкiмдерiнiң өзi кез келген әлеуметтiк жоба, шараны, тiптi зауыт ашылып, жол салынып жатса да, оның бәрiн Елбасының атымен байланыстырып, «Президенттiң тапсырмасымен» деп жалаулатып жатқаны. «Жол картасы», «Жүз мектеп, жүз аурухана» секiлдi iрi жобалардың өзiн Президенттiң атымен байланыстырамыз. Бiр қарағанда, Елбасыны ұлықтау, дәрiптеу сияқты, ал екiншi жағынан… орға жығу сияқты. Себебi сол айтылған жобалардың бәрi дерлiк жемқорлыққа байланысты былық-шылыққа батып жатыр. Сонда жақсылығы да, жамандығы да – бiр кiсiге, яғни, Президентке ме?

– Дұрыс айтасыз. Элитаның Президенттiң алдындағы жауапкершiлiгiн арттыру керек. Мен бiр сараптама жасадым. Соңғы 4-5 жылда Президенттiң протоколды тапсырмаларын қарадым (ал протоколды, яғни тiркелген тапсырмалар мiндеттi түрде орындалуы керек!), Президент соңғы 4-5 жылда әртүрлi салада, әртүрлi бағыттарға қатысты 750-ге жуық тапсырма берген. Оның 300-ден аса көлемi орындалмаған!

Бiз, негiзi, шектен шығуға бейiмбiз. Не асыра мақтайды, не бәрiн жоққа шығарып, даттайды. Елбасына келгенде де, солай. Елбасы, ең әуелi, қазақтың ынтымағы үшiн керек. Бүгiнде қазақтың ыдырауына жол бермеу, ынтымағын арттыру – өзектiлiгi кетпеген мәселе. Сондықтан бiзге ұлтты ұйыстыратын тұлғалар керек. Ұлтты алға жетелейтiн көсем қашанда керек, ал қазiр тiптi керек. Ресейдегi Таулы Алтай республикасындағы Қосағаш ауылына бардық. Он мың қазақ тұрады екен. Сайлау кезiнде төрт қазақ пен бiр орыс сайлауға түсiп, қазақтар төрт топқа бөлiнiп, ақыры әлгi орыс жеңiске жеткен. Моңғолияға барған сапарда, бiр үйдегi екi қазақтың бiрi «ақ», бiрi «қызыл» болып бөлiнетiнiн көрiп, қынжылдым. «Ақ» партия – демократтардiкi, «Қызыл» партия – коммунистердiкi. Сол жердегi бiр әкiм маған ренжiп, «Сiз билеушi партияның өкiлiсiз, неге бiрiншi маған келмейсiз, мен – осы жердегi билеушi партияның өкiлiмiн ғой» дедi. Мен оған ренжiдiм: «Мен «қызылды», не «ақты» iздеп келгенiм жоқ, мен қазақты iздеп келдiм. Сiздердiң өзара iштей бөлiнiстерiңiз идеология, саясатқа байланысты шығар, бiрақ қара шаңырақтан қазақ келiп тұрғанда, осы бөлiнулерiңiздi бiлдiрмей-ақ қойсаңыздар қайтедi?» дедiм. Қазаққа билiк тигенде, ол билiктi қазақтың ынтымағына, бiрлiгiне жарата алмаса, ол билiктiң пайдасы қанша?

Қазақтың бiр ерекшелiгi – ұлттық сипаттан оңай айни салады. Өзбек Жапонияда да – өзбек. Ресейде он жыл, жиырма жыл тұрса да – өзбек. Акцентi, тамағы, киiмi, бәрi – өзбекше, өзгермейдi. Грузин Кеңес үкiметiнiң тұсында мiнезiн де, тiлiн де сақтап, грузин болып тұрған. Әзiрбайжан– қашан да әзiрбайжан. Ал қазақ қай елге барса, сол елге сiңiп кетедi. Осы мәселе менi қатты алаңдатады. Герольд Бельгер «Қазақ – елiктегiш халық» дейдi. Бiр жағынан Смағұл Елубай ағаның айтып жүргенi де дұрыс: екi миллион адам аштықтан қырылып, қаншама марғасқа тұлғалары атылып кетсе, қазақ жалтақ болмағанда кiм жалтақ болады? Мұның бәрiне түсiнiстiкпен қарауға болар. Ең қызығы, жетпiс жылда қазақтың қазақтығын сақтап қалған жалғыз фактор – дiн. Дәстүрiмiздi, тiлiмiздi ұмыта жаздағанда, ұлтты сақтап қалған – дiнiмiз болатын. Қазақ қазақша сөйлемесе де, баласын сүндетке отырғызды. «Бiссiмiлласын» аузынан тастаған жоқ. Бәлкiм, бүгiнгi тәуелсiздiгiмiз – осы таза ниетiмiз үшiн берiлген сый шығар!

Қазақтың уайымы көп. Жер-жердегi қазақтың ойы – әр тарапта. Бiрақ тiлек – бiр. Ол – қазақтың бiрлiгi. Бiзге қазiр жетпегенi – дiнге байланысты ыдырау. Сондықтан осы мәселелердiң бәрiн ашық айтып, басын ашып алғанымыз дұрыс шығар.