Халқымыздың түсінігінде киелі саналатын бір шоғыр сан бар. Оның ішінде қырық пен жетінің орны бөлек. Неге олай екенін Kazinform тілшісі мамандардан сұрап көрді.
Филология ғылымдарының кандидаты Болат Қорғанбеков жұп сандардың ішінде сакральды мәнге ие болғаны аз екенін алға тартты. Оның себебін жаратушымен байланыстырады.
Алла жалғыз болғандықтан тақ нәрсені сүйеді деген түсінік қалыптасқан.
Жеті саны туралы айтқанда он сегіз мың ғаламға қатысты жеті қат көк, жеті қат жер, аптаның жеті күні, жеті қазына, марқұмның жетісін беру сияқты ұғымдар ойға оралады.
Қазақ даласының жазылмаған заңы бойынша жеті атаға дейін қыз алысуға рұқсат етілмейді.
— Өйткені жеті атадан кейін рухтар арасында генетикалық байланыс үзілетін болуы керек. Тек шежіресіндегі жетінші ұрпақты туажат деп атау одан кейінгі ұрпақтың бір-біріне жат болатынын білдіруі мүмкін. Міне, содан кейін, шежіреші ақсақалдардың жетекшілігімен ру өкілдері пәтуаға келгесін ғана қыз алысуға болады. Оның өзінде қыз алыспайтын рудың ең үлкен атасына жалғанған ұрпақта жеті атадан аспаған бірде-бір адам қалмауы керек. Бұл мәселеге баланың тұңғышы, ортаншысы немесе кенжесі тұрғысынан қараған орынды. Мысалы, ортаншы ұл «біз жеті атадан асып кеттік, неге үйлене алмаймыз?» деп айта алмайды. Өйткені кенже балалардың ішінде жеті атаға жетпегені бар болуы мүмкін. Екіншіден, ертеде қазақтың құрамына қалмақ, ноғай, қырғыз сияқты рулар қосылып отырған. Қазаққа сіңбеген рулар қыз алыспайтын атаға жалғасып кетеді, — дейді Болат Қорғанбеков.
Медицина ғылымының докторы Ғиззуддин Фараж туыстар арасындағы некеден дүниеге келген балаға тұқым қуалайтын аурулар мен жаман қасиеттер үйір болатынын ескерткен.
Қазақ та жоғарыдағы тыйымды қанның тазалығы, ұрпағының ақыл-есі дұрыс, дені сау болуы үшін қолданғанын аңғару қиын емес.
— Бұл — мәселенің бір жағы. Екіншіден, халқымыз тарихи-шежірелік сананы қалыптастыруға көңіл бөлген. Сол себепті арамызға төтеннен кірген өтірік патшалар, дінбұзарлар болмаған. Іріткі салу ниеті бар адамды қарапайым қазақтың өзі оңай ажырата алады. Жеті атасын білгендіктен бізде туыстық, ұжымдық сезім күшті дамыған. Тарихи жады қалыптасқан ұлтты ешкім аздыра алмайды, — деді ғалым.
Өмірден өткен адамның жетісін беру мәйіт жер қойнына тапсырылғасын оны жеті күн бойы періштелер сұраққа алады деген сеніммен байланысты болса керек. Сол күні жақындарына арнап марқұмның атынан ас беріледі.
Сондай-ақ қазақта қасиетті жұма күні жеті шелпек пісіру дәстүрі бар. Аштық пен таршылықтың дәмін татқан халқымыз мұны садақа санайды.
Қырық санының қасиетін көрсететін бір мысал — қайтыс болған адам жатқан бөлмеге осынша күн шырақ жағу.
— Бұрын енді қазіргідей электр жарығы болған жоқ. Сондықтан бөлме іші барынша жарық болуы үшін көптеп шырақ жағып қойған. Оның екінші жағы бар. Қайтыс болған адамның мұрнын жеу мысықтұқымдас жануарларға тән. Сондықтан мәйітті күзетіп отыру қажеттілігі туындайды. Ал қараңғыда немесе алакөлеңкеде мұндай қауіп байқалмауы мүмкін. Жалпы, қырық сөзінің мағынасына үңілсек, қырқу дегенді білдіреді. Қазақ қырық жасты қауіпті кезең деп есептеп, тойламайтын болған. Бір кезеңнен екінші кезеңге өту межесі болғасын сол жаста көп адамның өмірінде, санасында үлкен өзгеріс болады. Қырық жасқа толмаған адамды хан сайламаған. Өйткені ақыл толысатын жас десек те жастықтың буы болады. Ол ақылды жеңіп кетеді деп есептеген, — деді Болат Қорғанбеков.
Тарихшы-этнолог Тұрар Шәкен бала өміріндегі ерекше салт — сәбиді қырқынан шығару туралы тарқатып айтып берді.
— Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы бала өмірге келгеннен кейінгі алғашқы алты аптаны ана мен бала өмірі үшін қауіпті кезең санайды. Бүгінде ғылыми тұрғыда анықталған ақиқатты бабаларымыз атам заманнан-ақ білген. Қазақ қырқынан шықпаған балданы «әлі жердің баласы емес» деп барынша сақтық шараларын жасаған. Қырық күн бойы түнде шырақ жағып, баланың шошынып, тұншығып не ашылып қалмауын қатты қадағалаған. «Кенеттен болатынның кесірі тимесін» деп қырық күнге дейін сыртқа шығармаған. Тіл-көзден, сұқ өтіп, назар тиюден қорғап, бөпені бөтен адамдарға көрсете қоймаған. Мұны медицинада түгел қолдайды. Баланың даму кезеңіне сөз жүгіртсек, дәл осы қырық күннен кейін сәби ширап, көз тоқтатады, құбылыс пен дыбысты сезе бастайды екен. Мұны ежелден білген халқымыз ең қауіпті алғашқы қырық күн өткесін ғана той жасайды, — дейді ол.
Қырқынан шықпаған баланың көзі тұманданып, назарын тоқтата алмайды. Осы кезде сәбилер көп жылайды, анасының да, өзінің де мазасызы кетеді.
Дәстүр бойынша ұл баланы қырық күнге жеткізбей, қыз баланы қырық күнге толтырып қырқынан шығарады. Тарихшы-эктнолог баланы шомылдыратын суға салынған әр заттың мағынасы барын жеткізді.
«Ырыздығы мол болсын» деп қырық қасық су құйғасын қырқынан шыққан бала адам қатарына қосылып, қауіпті кезеңнен өткен болып есептеледі
— Қырық санының қасиеті мен киесі баланың ана құрсағында қырық апта болуынан бастау алғандай. Қырқынан шығару салтының ең басты мәні — сәби қырық күнге жеткенде еті мен сүйегі бірігеді. Қырқынан шыққаннан кейін ғана ол өмірге қадам басады, тіршілікке бейімделеді. Адам дүниеге келгеннен кейінгі, дүниеден өткеннен кейінгі қырық күн де бірдей ауыр. Жарықты өшірмей, қырқын беру де салтымызда бар. Адам өмірден озғанда қырық күннен кейін ет пен сүйек ажырайды. Аз болсын, көп болсын, ет пен сүйек бірге өмір сүрді, уақыты жетіп ажырағанда соған арнап берілетін құдайыны «қырқын беру» деп атаған, — деді Тұрар Шәкен.
