Жомарт ОСПАН, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
Астана қаласы
Көпқырлы дарын
Көпқырлы дарын
Дүниеге келген әрбір саналы адамның өзіндік өмір жолы, бет-бағдары, өріс-өнегесі болады. Ол – сол адамның мақсат-мұратының ізгілігі, байсал болмыс-бітімі, табиғи қарым-қабілетіне сай еткен еңбегі, жеткен жетістігі, арқалаған аманатымен өлшенеді. Ондай азаматтың өмірі соқтықпалы-соқпалы болғанымен, өзіндік өрнегі бар ерекше ғұмыр іспетті, қашанда алыстан мұнартып, көзге көрініп тұрады.
Үнемі халық назарында болады. Осы тұрғыда тіршіліктің көш-керуенінде өзіндік бет-бейнесімен танылған азаматтардың бірі, сөз жоқ, белгілі әдебиетші ғалым, қарымды қаламгер, абзал азамат Кенжебай Кәрібозұлы Ахметов. Кенжебай – сөзі мен ісі жарасқан, жаратылыс бойына кісілік қалып пен кішілік мінезді молынан берген, болмысы бөлек тұлға. Жүрісі маң-маң басқан нартайлақтай маңғаз, әрбір іс-қимылынан сабыр мен қадір мен мұндалап тұратын, қазіргі қырық құбылған тірлікте де азаматтық адал бітіміне көлеңке түсірмей келе жатқан, орынсыз өрекпуді білмейтін, тынысы кең, тебінгісі берік, тектілігі мен беттілігі көзге бірден байқалатын жігіт ағасын мен сонау бала күнімнен білемін. Біз – бір ауылдың, бір мектептің түлегіміз. Бүкіл саналы ғұмырымыз Қараағаш атты киелі жердің қара орман жұртымен берік тамырлас, сабақтас.
Кенжебай менен екі класс жоғары оқыды. Мектепте жүргенде ерекше шәкірт болып танылды. Сабақты үздік оқыды, қоғамдық өмірде белсенді, қатарластарының алды, серкесі болды. Алғашқы балауса өлең, шағын әңгімелері, ауыл, мектеп өмірінен жазылған хат-хабарлары жоғары класстарда оқып жүргенінде-ақ мерзімді басылымдарда жиі жарияланып тұрды. Мектепті алтын медальға бітіруге тиіс еді. Бір себептермен медальға ілікпей қалды. Есесіне Алматыдағы Қазақ мемлекеттік (қазір ұлттық) университетінің бәсі аса жоғары филология факультетіне бірден түсіп кетті. Әсем қала Алматының сан қырлы, сиқырлы аурасы, бүкіл елімізге танымал марқасқа ұстаз-ғалымдардан алған дәріс, бас қаланың бай рухани өмірі, дулы-думанды әдеби, мәдени ортасы жас жігіттің алдынан жаңа, шексіз көкжиек ашқандай еді. Міне, осындай шалқар өріс, соны соқпаққа түскен Кенжебай шөлдегі жолаушы секілді білім-ғылымға құныға бас қойды, әдебиет әлеміне құлшына кірісті. Алматының аузын айға білеген ақын-жазушыларының алдын көріп, шығармашылығымен жақын танысып, сондай-ақ университеттің журналистика, филология факультеттеріндегі екінің бірі саналатын талантты, талапты жас қыз-жігіттерімен сөз қағыстыра, ой жарыстыра жүріп, өзі де қаламгерлік тұрғыда бағыт-бағдарын айқын анықтап алды, жаңа ізденіс жолына түсті. Кәсіби көркем әдебиеттің талаптарына толықтай жауап беретін, төрт аяғын тең басқан «Жортуылбасы», «Құтты қонақ», т.с.с. әңгіме, өлеңдерін университет қабырғасында жүріп жазды. Ол туындылары «Жұлдыз», «Қазақ әдебиеті» сынды республикалық бетті, беделді газет-журналдарда жарық көрді. Әдебиетші ұстаз-ғалымдар тарапынан жақсы бағаланды, белгілі ақын-жазушылардың назарына ілікті. Бірқатар әңгімелері түрлі әдеби байқау, конкурстарда жеңімпаз болып танылды, жүлделі орындарды иеленді.
Бес жыл бойы білім нәрімен молынан сусындап, үнемі озат студенттер қатарынан көрінген ізденімпаз, ілкімді жасты университет бітірген кезде аспирантураға қалдыру жөнінде де сөз шығып еді. Дегенмен, тағы сол – бір кем дүние... Оның да реті келмеді. Сөйтіп, үлкен еңбек жолын туған ауылында, өзі түлеп ұшқан Ынталы орта мектебінде мұғалім болып бастады. Кенжебайдың ат-атағы, қарым-қабілетіне бұрыннан жақсы қанық әріптестері – ұстаздар қауымы оны бірден оқу-тәрбие ісінің меңгерушісі етіп тағайындады. Содан бірнеше жыл ауыл мектебінде мұғалімдік қызметті абыроймен атқарды. Шәкірттеріне сүйікті тәлімгер, ұстаздарға қадірлі әріптес бола білді. Ауылдың рухани-мәдени өміріне де белсене араласты. Жергілікті көркемөнерпаздардың күшімен бірнеше пьеса, спектакльдер даярлап қойды. Оларды ауыл тұрғындары қызыға тамашалады. Өзі де қалам суытпай, «Алағай да бұлағай бір дүние» секілді кесек повесть-хикаяттар жазып жүрді.
Терең, зият білім, кең парасат-пайым иесі, сегіз қырлы, бір сырлы азаматқа қанша дегенмен алыс түкпірде жатқан ауылдың қарым-мүмкіндігі аздық ететін еді. Кенжебай енді жаңа өріс, тың ізденістерге талпынды. Сол мақсат жетегінде 1991 жылы Жезқазған қаласына қоныс аударып, осындағы педагогикалық институтқа жұмысқа орналасты. Бастабында қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының оқытушысы, кейінде университетке айналған оқу орнының қазақ әдебиеті кафедрасының оқытушысы, аға оқытушысы, доценті болып ұзақ жылдар жемісті еңбек етті. Студенттер аудиториясында салмақты лектор саналды. Ізденушілер арасында табанды маман ретінде танылды. Ғылыми-зерттеу мен педагогтік ұстанымды берік қабыстыра алған жас оқытушы шәкірттер ортасында да, оқытушы-мамандар ортасында да сый-беделге ие болды. Ғылымның қия жолында тынбай еңбектеніп, 2001 жылы «Айқын Нұрқатовтың әдеби сын, ғылыми-зерттеу еңбектері» тақырыбында кандидаттық диссертациясын сәтті қорғап шықты.
Біз бүгін сан саналы дарын иесінің көпшілік жақсы білетін бірнеше қырын бөле-жара айтып кеткіміз келеді.
Кенжебай – зерделі ғалым. Жоғарыда айтқанымыздай, кандидаттық диссертациясын қорғаған соң, соның негізінде «Айқын Нұрқатов – әдебиет сыншысы», «Айқын Нұрқатов – әдебиет зерттеуші» оқу құралдарын шығарды. Сондай-ақ «Жүсіпбек Аймауытов драматургиясын оқыту», «Драматургиядағы тарихи шындықтың көркемдік сипаттарын оқыту», «Студенттердің жазбаша ғылыми жұмыстары», т.б. оқу-әдістемелік құралдары мен көптеген ғылыми мақалалар жазып жариялады.
К.Ахметов қаламынан туған оқу құралдарының ішінде «Әдебиеттану әліппесі», «Әдебиеттануға кіріспе» оқулықтарының мазмұны да, маңызы да бөлек. Қазақ тіл-әдебиетіне маманданушы студенттер үшін басты пән болып саналатын әдебиет теориясының бастау қайнарларын барынша байыпты, ғылыми тұрғыда тектеп, жүйелеп шыққан бұл еңбек қазірде еліміздің жоғары оқу орындары тұрмақ, көршілес Қытай Халық Республикасындағы Ұлттар Университетінде оқу процесінде кеңінен пайдаланылуда. Аталған еңбектер әдеби туындыларды теориялық тұрғыда пайымдаудың дәстүрлі негіздерін алға тарта отырып, жаңа заман туындатқан тың талдау, зерттеу әдістерінің теориялық тұжырымдарын қамтуымен маңызды. Әдебиет теориясының алғашқы баспалдағы – ондағы ұғымдар мен санаттарды жан-жақты меңгеріп, түсіну, сол арқылы әдеби шығармашылық табиғатын терең игеру екені белгілі, К.Ахметов оқулығы осы талаптарға толығымен жауап беретіндігімен құнды. Ширек ғасырға жуық уақыттан бері кең ауқымды сұранысқа ие болып, қолданыстан түспей келе жатқаны да сондықтан. Әдеби даму проблемасына арналған теориялық ой-тұжырымдары ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының академигі Рымғали Нұрғали құрастырған «Әдебиет теориясы» хрестоматиясына да енген. Ғалым үшін бұл аз табыс болмаса керек.
Кенжебай – көп қырлы қаламгер. Әдебиеттің барлық жанрлары бойынша ұзақ жылдардан бері тынбай қалам тербеп келеді. «Алағай да бұлағай бір дүние» атты прозалық жинақтың, «Қоңыр күй» өлеңдер жинағының, «Қос қағыс» прозалық, драмалық шығармалар жинағының авторы. 2018 жылы «Сарыарқа кітапханасы» сериясымен шығармаларының бір томдығы жарық көрді. Әлем әдебиетінің жауһарларын барынша көп оқыған, молынан игерген кәсіби жазушы, шыншыл суреткер, сарабдал сарапшы өз шығармаларына да сондай биік талап қоя біледі. Оның қай жанрдағы болсын туындысынан артық тұрған арзан сөзді, селкеу сөйлемді кездестірмейсің. Қашанда нақты, нығыз жазуға тырысады. Соның нәтижесіндей, қаламгер шығармашылығы сан саладан бір арнаға тоғысып келіп, терең тағылымды, кең тынысты көркем туындылар қатарын құрайды.
Жазушының тақырып аясы кең, уақыт мерзімі де әр кезеңдерді қамтиды. Мәселен, «Жортуылбасы» хикаяты, «Алағай да бұлағай бір дүние» повесіне сонау ХІХ ғасыр, өткен ғасырдың 20-жылдарғы ел басына күн туған заман, аласапыран оқиғалар арқау болса, «Құтты қонақ», т.б. әңгіме-новеллалары қазіргі заманның күнделікті күйбең тірлігі мен қарапайым тұрмысын сөз етеді. Ол прозалық шығармаларында азаматтықтың, адамшылықтың ең басты әлеуметтік құндылық екенін, одан өрбитін парасат, махаббат, мейірім, қайырым сынды адами қасиеттердің ең қасиетті парыз екенін паш етеді. Аталған шығармалар адамның адамгершілігі, азаматтығы үшін тек қилы заман, қиямет оқиғалар ғана емес, күнделікті тұрмыс-тіршілік, қатардағы оқиғалардың өзі де қатал сын бола алатынын қапысыз ұғындырады. Қызыл-жасыл дүниенің күнгейі мен көлеңкесі, жұмыр басты пенденің ішкі толқынысы, жан арпалысы К.Ахметовтің прозасы мен драматургиясында өмірдің өзіндей, артық бояусыз, әсіре сөзсіз, өте нанымды көрініс тапқан.
К.Ахметовтің драматургиясы хақында айрықша атап өткен жөн. Ұлы Абайдың 150 жылдығына арналған республикалық театрлар фестивалінде Бас жүлде иеленген «Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым» драмасынан беріде де бірнеше драмалық шығармалар жазды. Ол туындылар алдымен өзіне етене, берік шығармашылық байланыстағы Жезқазған театрында, кейіннен еліміздің бірқатар басқа театрларында сәтімен сахналанды. Мәселен, «Құданың өзі, құдайдың «көзі» келгенде» аталатын сатиралық комедиясы 2002 жылдан бастап Жезқазған театрында тұрақты жүруде. Сондай-ақ Қазақстан Жазушылар одағы мен «Қазақмыс» корпорациясы ұйымдастырған республикалық конкурста Гран-при иеленген «Дәуірлер тоғысында» (қойылымда – «Қанда бар ғой, қанда!..») драмасы, «Шырақ» тарихи драмасы, «Шырға алаңында» драмасы да театр сахнасынан түспей келе жатыр.
Тегінде, драма, сахна өнері бір басына бірнеше жанрды тоғыстырған аса күрделі, ықпыл-жықпылы көп сала. Драма жазуға екінің бірінің дәті барып, тәуекелі жүре бермейді. Ол үшін кең тынысты білім-білік, таным-түсінікпен қоса қаламгерлік, сахнагерлік тылсым түйсік те аса қажет. Кенжебайдың драма саласында да бірден кәсіби деңгейден көрінгені, театрлар қауымдастығы, сыншыларының көңілінен шыққаны да осы жанрға қатысты арғы-бергі жазылған жәдігер атаулыны түптеп оқып тауысқан тыңғылықты даярлығы, әрі сонау Алматыдағы академиялық театрлардан бастап ауыл сахналарына дейінгі қойылымдарды жібермей көріп, жіті қадағалап, байыптай білген көзіқарақтылығының арқасы еді. Ал дегеннен тарихи тұлғалар, тарихи кезеңдер, әлеуметтік тақырыптарға батыл баруына да осы айтылған сын-сыпаттар барынша ықпал етті. Драмалық шығармаларының халықшылдық қарымының, әлеуметшілдік әлеуетінің биік адамгершілік қасиеттермен, жүрекке жылы тиетін мейірбандықпен астасып жатуының сыры да осында.
«Құданың өзі, құдайдың «көзі» келгенде», «Шырға алаңында» драмаларында ұлттық даму мен ұлттық намысты алға бастырмай келе жатқан кесапат мінез-құлықтар барынша әшкереленеді. Аталған спектакльдер, сондай-ақ «Қанда бар ғой, қанда!..» драмасы әлеуметтік көзбояушылықтың қазақ қауымын білдірмей, жегідей жей бастағанының көлеңкелі көріністерін ұлттық характерлер мен тұрмыстық ситуациялар арқылы жан-жақты зерделеуді мақсат еткен. Автор ұлтсыздану процесінің қалай жүріп жатқанын көркем бейнелер арқылы шебер көрсете білген. Қорыта айтқанда, Кенжебайдың драмалары оның шығармашылығының қомақты бір бөлігін құрайды, айрықша орынға ие, тәлім-тағылымға толы.
Талант қай салада да талант. Драма, сахна өнерін шебер меңгергендігінің арқасында ол кейінгі кезде режиссерлік салада да бақ сынап жүр. 2019 жылы «Наза» фильмін түсірді. Өткен жылы ерекше тағдыр иесі, аса дарынды сазгер Жақсыкелді Сейіловтің балалық және бозбала шағын арқау еткен «Неге солай?» фильмі көрерменге жол тартты. Сценарий авторы әрі режиссері – Кенжебай Ахметов. Алдағы уақытта қалың бұқара жақсы қабылдаған бұл фильмнің заңды жалғасы ретінде «Қаракөз» фильмін түсіру жоспарында бар. Өйткені Ж.Сейіловтің үлкен сахнадағы ғұмыры «Каракөз» ансамблімен тығыз байланысты екені белгілі.
Кенжебай өлең жазумен де тұрақты шұғылданып келеді. Ертеректе Жезқазған облысы жазба ақындарының тұңғыш жыр сайысы – Мүшәйрасының жеңімпазы болып танылған. Республикалық «Бір өлең – бір әлем», «Мәңгілік Ел – ұлт мұраты», «Ел қорғаны – Ер Жәнібек», т.б. жыр мүшәйралардың жүлдегері.
Ақын ретінде де ол қазақ өлеңінің інжу-маржанын теріп, мұнтаздай етіп мінсіз өре білетіндігімен еріксіз таңдандырады. Тың, тосын теңеу, соны сөз тіркесі, шырайлы шумақ, шымыр ұйқасты өлең-толғаулар – қандай да болсын талаптарға төтеп беретіндей, сыры тұнық, иірімі мол, салмақты туындылар.
Кенжебай – әмбебап аудармашы. Жақсы жадымда, ауылда еңбек етіп жүргенінің өзінде Рюноске Акутагава, Джанни Родари сынды классик жазушылардың шағын әңгімелерін аударып, мерзімді басылымдарда жариялап тұратын. Көркем аудармашылық та автордың тұрақты шұғылданып келе жатқан саласының бірі. Қалам иесіне аударманың тигізер ықпалы зор. Тіл ұстарту, сөздік қорын байытуға бірден бір керек тірлік. Автордың бұл саладағы еңбектері, жетістіктері де ауыз толтырып айтарлықтай.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары қатарынан «Ежелгі дүниедегі және византиялық дереккөздеріндегі Ұлы Дала тарихы» аталатын 4 томдықтың үшінші және төртінші томдарын, «Ежелгі Шығыс әдебиеті» жинағын, Джованни Боккаччоның «Декамерон» новеллалар кітабын, Данте Алигьеридің әйгілі «Құдіретті комедия» поэмасын аударған. Өткен жылы Стефан Цвейгтің «Амок», «Бақилық ағаның көз жасы» новеллаларын сәтті аударғаны үшін Мәдениет және спорт министрлігі ұйымдастырған «Айбоз» ұлттық тұңғыш әдеби сыйлығының «Үздік аударма» номинациясы бойынша жеңімпазы атанды.
Жалпы, ұлттық әдебиеттің дамуына төлтума шығармалармен, белгілі бір дәрежеде сапалы аударма туындылар да әсер етеді. Әлем әдебиетінің озық үлгілерін біз осы аудармалар арқылы танып білеміз. Бұл жөнінде Кенжебайдың өзі: «Біздің әдебиет – аударма жасаудың түрлі кезеңдерін өткеріп, жап-жақсы тәжірибе жинақтаған әдебиет. Мәселен, бір кезеңдерде өзге ел авторларын, олардың шығармаларын таныстыру мақсатында аудармалар жасалды. Бұл тұста шығарма мазмұнын, ой-идеясын жеткізу мақсат етілгендіктен, еркін аудару басым болды және ондай аудармалар өз уақытының қажетін өтеді. Одан кейінгі кезеңде аударылып отырған автордың, шығарманың ерекшеліктеріне нұқсан келтірмей аударуға ден қойылды. Оқырман жадынан өшпей жүрген аудармаларымыз осы кезеңге тән. Нағыз көркем аударма осы талапқа жауап беруге тиіс. Ол дегеніміз – автордың көзқарасын, дүниетанымын, ойын, ой жеткізудегі, суреттеудегі ерекшеліктерін мейлінше дәл жеткізу деген сөз, яғни автор стилін аудармашының өз ыңғайына бейімдеп әкетпей, қаз-қалпында сақтауы керек деген сөз», – деп ой толғайды.
Сөз басында айттым, Кенжебай екеуіміз жерлеспіз, бір ауылда туып-өстік. Сол ретте сонау бір уақта, қоңыр күздің рахман жаңбыры толастамай тұрған абат түндерде Кенжебайдың мол кітап қорын ақтарып, екеуден екеу әдебиет, өнер, оның тұғырлы тұлғалары, таңбалы шығармалары туралы сыр шертісіп, ой бөлісіп отыратын беймарал күндер елес береді. Ол да бір дәурен еді-ау!..
Қазірде алда-жалда ауылға бара қалғанда, ауылдастар, ағайындар ортасына түсе қалғанда жиі, жағым талмай айтып жүретін бір жақсы сөзім бар: соңғы 40 жылдан артық уақыт мерзімінде біздің ауылдан түлеп ұшқан тұғырлы азаматтар қатарында Кенжебайдың алдына шығатын ешкім жоқ! Сол алыс ауылдан басталған баталы жол оны жаза бастырмай, әрдайым бедерлі биіктерге бастап келеді. Енді міне, өжеттігімен, өршілдігімен өз тағдырының тұтқасы өзі бола алған қажымас қайрат, қайсар ақыл, жасымас жігер иесі қасқайып алпыс атты асқар биіктің алдында тұр. Қоржыны тоқ, ұпайы түгел.
Бүгінде Кенжебай Кәрібозұлы Ахметов – Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Қазақстан Театр қайраткерлері одағының мүшесі, Қазақстан Педагогикалық Ғылымдар Академиясының корреспондент-мүшесі. Бірқатар конкурс-байқаулардың лауреаты, басқа да мақтау, марапаттары жетерлік.
Не айтса да қалт айтпайтын халқымыз атына кір келтірмей, көлеңке түсірмей, байыпты, байсал өмір сүрген адамды «азамат» дейді. Егер сол адам бір емес, бірнеше адамның ісін атқарып, бірнеше жанның өміріне лайық ғұмыр кешсе, «тұлға» деп сол азаматты айтуға болады. Осы тұрғыдан сараласақ, «тұлға» дейтін үлкен ұғымға К.Ахметов әбден лайық. Ендеше, қия-қия белдерден асып, «ақырын жүріп, анық басып», жүрек күшінің арқасында ақ пейіл мен адал ниеттің абзал сөзін абыроймен толғап келе жатқан дарқан дарынға алдағы уақытта сенім, табыс биігінен көріне бер деп тілек етелік. Ғұмырың ұзақ болсын, еңбегіңе нұр жаусын!