Сұхбаттасқан Эльмира ЖАҚСЫБАЙҚЫЗЫ
Ғалымдарды қолдау үшін «Жас ғалым» жобасы іске асырылады
Ғалымдарды қолдау үшін «Жас ғалым» жобасы іске асырылады
Ғылымды дамудың жаңа деңгейіне шығару қажет. Өйткені, өкінішке қарай елімізде ғылымды басқару ісі жолға қойылмаған. Бүгінде отандық ғылымда жас ғалымдардың саны көп емес. Дамуға серпін беретін әлеуетті ғылыми институттар да өте аз. Отандық ғылымды дамыту мәселесін бақылауына алған Президент саладағы күрмеуі шешілмеген мәселелерге тоқталған еді.
«Егер әлемдік дамуда көш соңында қалмаймыз десек, ең алдымен, ғылымды дамытуымыз керек. Сондықтан ұлттық ғылымды жаңа деңгейге көтеретін мезгіл жетті. Жасыратыны жоқ, қазір ғылыми атағы бар, бірақ ілім-білімге мүлде қатысы жоқ адамдар көбейіп кетті. Елімізге өмір жолын ғылымға арнаған, нақты ғылыми жетістігі бар адамдар керек. Отандық ғалымдар құрамын жаңарту қажет. Бұл – уақыт талабы. Нағыз ғылымға мүлдем қатысы жоқ адамдардан арылуымыз қажет. Олардан ешқандай пайда жоқ, ғылымға кері әсері тиеді. Сондықтан Ғылым академиясына ғылымға жаны ашитын, ғылыми әлеуеті зор азаматтарды ғана көптеп тарту қажет», – деді Мемлекет басшысы.
Сонымен, Президент сынынан кейін салаға серпін беретін қандай бастамалар қолға алынып жатыр? Жалпы, елімізде ғылымның әлеуетін арттыруға не кедергі? Бұл туралы Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитеті төрағасының орынбасары Думан Рымғалиұлынан сұраған едік.
– Қазір еліміздегі 400-ден астам маман «Ғалымдар» санаты бойынша шетелдік үздік жоғары оқу орындары мен орталықтарында тағылымдамадан өтіп жатыр. Сұранысқа ие мамандықтар бойынша тәжірибе жинап жатқан мамандарға қандай жағдай жасалған?
– Мемлекет басшысы 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына Жолдауында әлемнің жетекші ғылыми орталықтарында тағылымдамадан өту үшін ғалымдарға 500 грант бөлу туралы тапсырма берді. Оны іске асыру мақсатында Қазақстан Мемлекеттік хатшысының төрағалығымен Шетелде кадрлар даярлау жөніндегі республикалық комиссияның отырысында 2021 жылдан бастап 2025 жылға дейін 5 жыл ішінде жыл сайын «Болашақ» бағдарламасы шеңберінде стипендиялар санын ұлғайту туралы шешім қабылданды.
2021 жылғы конкурс нәтижесінде әлемнің 24 еліне 148 ұйымға ғылыми тағылымдамадан өту үшін 416 ғалымға стипендия тағайындалған.
Ғалымдарға тағылымдамаға орналастыру және шығу алдындағы әңгімелесу процесіне белсенді көмек көрсету, тағылымдама құнын толық төлеу, медициналық сақтандыру, әуебилеттер, оқу материалдары, сондай-ақ тұрғын үйді жалға алу және тамақтандыру бойынша жағдай жасалған. Сонымен қатар әрбір стипендиатқа шетелдік тағылымдамаға мониторинг және туындайтын мәселелерге жылдам жауап беретін орталықтан куратор бөлінген.
– Елімізде жас ғалымдардың саны аз. Мұның ең басты себебі неде деп ойлайсыз?
– 2021 жылғы есеп бойынша, ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды жүзеге асыратын мекемелер саны – 438. Оның ішінде мемлекеттік секторға жататындар саны – 101, жоғары кәсіптік білім беру секторында – 95, кәсіпкерлік – 202 және коммерциялық емес секторда – 40. Ұлттық статистика бюросының деректеріне сәйкес, Қазақстанда аталған
ұйымдарда 21 617 ғалым жұмыс істейді. Зерттеушілердің 35 пайызы ғылыми немесе академиялық дәрежеге ие.
Ғалымдардың 35 пайызы 35 жасқа дейінгілер, 42 пайызы 35 пен 54 жас аралығында, 23 пайызы 55 жастан асқан.
Жоғары білікті ғалымдарды даярлау кадрлық әлеуетті дамытуда маңызды рөл атқарады. Жыл сайын Қазақстан білім беру ұйымдарын орта есеппен 905 докторант, 20 мыңға жуық магистрант бітіріп шығады. Ғылыми кадрлар әлеуетінің күрт төмендеуі ғалымдардың жалақысына байланысты болып отыр. Жалақы үш жылда бір рет өткізілген конкурстарда жеңіске жеткен жағдайда ғана төленетін. Басқа жағдайда ғалымдар саладан немесе елден кетуге мәжбүр болды.
1990-2000 жылдары республикадағы ғылыми-технологиялық саланың құлдырауы, көптеген тәжірибелік өндірістен, жобалау институттарынан айырылып қалу, кадрлардың кетуі, ҒЗТКЖ-ны қаржыландыру көлемінің жеткіліксіздігі республиканың зияткерлік әлеуетінің төмендеуіне алып келді. Бұл әлеуетті қалпына келтіру, оны әлемдік бәсекеге қабілеттілік деңгейіне шығаруға біраз уақыт керек. Бұл – ұзақмерзімді сипаттағы ғылыми-технологиялық дамуды тиімсіз жоспарлаудың салдары.
Кадрлық әлеуетті өрістету және ғалымдардың сындарлы массасын қалыптастыру үшін корпоративтік басқаруды, қаржыландырудың икемді жүйесін және басқарушылық дербестікті енгізу, көшбасшыларды, оның ішінде жас ғалымдарды қолдау арқылы дамыту өзекті мәселе.
– «Ғылымы жоқ елдің болашағы бұлыңғыр» деген. Осы орайда ғалымдарды қолдауға арналған қандай жобалар жүзеге асырылып жатыр?
– Ғалымның әлеуметтік мәртебесін арттыру үшін жетекші ғалымдарға арналған әлеуметтік жеңілдіктер пакеті пысықталды. Сонымен қатар ғылыми-зерттеу жұмыстарының, ғылыми-техникалық әлеуеттің, ғалымдардың, ғылыми ұйымдар мен олардың ұжымдарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жыл сайын гранттық қаржыландырудың әралуан түрлеріне арналған конкурстар өткізіліп жатыр.
Жас ғалымдардың ғылымға келуін ынталандыру үшін жыл сайын әлемнің жетекші ғылыми орталықтарына қазақстандық 500 ғалымды тағылымдамаға жіберу, академиялық жазылымға, ағылшын тіліне, цифрлық дағдыларға, ғылыми өтінімдерді әзірлеуге және басқа да қажетті құзыреттер мен дағдыларға оқыту, ғылыми ұйымдарға шетелдерде жұмыс істейтін қазақстандықтарды тарту, заманауи ғылым менеджерлерін даярлау бойынша кешенді шаралар іске асырылатын болады.
Инженерлік білімге және техника мен технологияларды академиялық зерделеуге қатысты жұмысты күшейту, сондай-ақ постдокторанттарды ғылымда тұрақтандыру және университеттер мен ғылыми ұйымдарға жас кадрлардың ағынын ұлғайту мақсатында «Жас ғалым» жобасы іске асырылады. Жоғары оқу орындары мен ғылыми ұйымдардың интеграциясы арқылы магистрлер мен философия докторларын (PhD) даярлау жалғасады.
Осы бағыттағы және өзге де іс-шаралардың нәтижесінде ғылыммен айналысатын зерттеушілер санын 2026 жылға дейін 52 пайызға дейін арттыру жоспарланып отыр.
– Жақында министр Саясат Нұрбек еліміздегі ғылыми зертханаларды аралап, әбден тозығы жеткенін көзбен көрді. Енді бұл мәселе қалай шешіледі?
– Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес 2020 жылдан Ғылым комитетінің ғылыми ұйымдарын жаңғырту және институционалдық дамыту ісі басталды: 800-ге жуық заманауи жабдық сатып алынды. Жану проблемалары институтының (1987 жылы салынған), Зоология институтының, Маңғышлақ ботаникалық бағының ғимараттарына күрделі жөндеу жүргізу үшін жобалау-сметалық құжаттамалар әзірленді.
2021 жылы 16 ғылыми-зерттеу институтына 792 жабдық сатып алынды. Биыл ғылыми ұйымдардың материалдық-техникалық базасын жаңғыртуға және күрделі жөндеу жүргізуге республикалық бюджеттен 15 ғылыми ұйымға 2,9 млрд теңге бөлінді.
Қазақстанда университеттердегі ғылыми-зерттеу қызметі ғылыми орталықтар мен институттар базасында ұйымдастырылған. Онда төрт жүзден астам зертхана жұмыс істейді. Ғылыми-зерттеу институттары және университеттер базасында ұжымдық пайдаланудағы 20 зертхана жұмыс істейді. Бұл зертханалар отандық және шетелдік ғалымдарға ғылыми зерттеулер жүргізуге қолайлы.
Ғылыми ұйымдар мен университеттерді материалдық-техникалық тұрғыдан жарақтандыру жұмысы ары қарай жалғасады. Бұл ретте трансформация жұмыс істеп тұрған ғылыми ұйымдардың ғылыми инфрақұрылымын жаңғырту, корпоративтік басқаруды, икемді қаржыландыруды және басқарушылық дербестікті енгізу жолымен жүргізілетін болады. Hi-Tech бағыттарындағы жаңа зертханаларды ынталандыру үшін трансұлттық компанияларды қоса алғанда, R&D зертханаларын дамыту жоспарда бар.
Ғылыми ұйымдар мен университеттерде тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар үшін инфрақұрылымды (конструкторлық бюролар, инжинирингтік орталықтар, технопарктер) дамыту жөнінде шаралар қабылданады. Бұл ретте Назарбаев университетінің ұлттық зертханалары мен технопаркінің тәжірибесі негізге алынады.
Халықаралық практиканы ескере отырып, елдің ғылыми-зерттеу инфрақұрылымын жаңғырту үшін ғылыми ұйымдардың материалдық-техникалық базасын «Мегагранттар» бөлу арқылы жүзеге асыру жоспарланып отыр. «Мегагранттар» шеңберінде гранттық қаржыландыру бойынша көзделген қаражат шегінде ірі ғылыми зерттеулер жүргізу үшін заманауи жабдықтар мен аспаптар сатып алуға болады.
– Алдағы уақытта ғылымның қай саласына ерекше көңіл бөлінеді?
– Ғылыми зерттеулерді іске асыру Жоғары ғылыми-техникалық комиссия бекіткен ғылымды дамытудың 10 басымдығы негізінде жүзеге асырылады. Әрқайсысына жеке тоқталайын:
1) су ресурстарын, жануарлар мен өсімдіктер әлемін ұтымды пайдалану, экология; 2) геология, минералды және көмірсутекті шикізатты өндіру және қайта өңдеу, жаңа материалдар, технологиялар, қауіпсіз бұйымдар мен конструкциялар; 3) энергетика және машина жасау; 4) ақпараттық, коммуникациялық және ғарыштық технологиялар; 5) жаратылыстану ғылымдары саласындағы ғылыми зерттеулер; 6) өмір және денсаулық туралы ғылым; 7) білім және ғылым саласындағы зерттеулер; 8) әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар саласындағы зерттеулер; 9) агроөнеркәсіптік кешенді орнықты дамыту және ауыл шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігі; 10) ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс.
Қазақстанның ұзақмерзімді даму мақсатына және жаһандық трендтерге сәйкес медициналық-биологиялық ғылымдар мен биотехнологиялар, IT және «жасанды интеллект», аграрлық ғылымдар, «жасыл технологиялар» және энергия тиімділігі, тау-кен металлургия кешені саласындағы ғылыми зерттеулер мемлекеттің басты назарында болады.
Сонымен бірге техникалық бағыттар бойынша мамандардың жетіспеушілігін шешу мақсатында Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес техникалық және IT бағытындағы гранттарды 40 пайыздан 60 пайызға дейін көбейту жөнінде шаралар қабылданып жатыр.
– Әңгімеңізге рақмет!