«Едіге» жыры – түркі рухының кесек көрінісі

Уақыт – ұшқан құс. Күндер – керуеннің көші. Адамдар – асық­қан жолау­шы­лар. Өмір де, қоғам да бір орында тұр­майды. Солай бола тұрғанымен, көнеге көз тігу – сағыныш һәм мұң. Өткенді ойлау – өкініш әрі жұбаныш. Иә, біздің ата-бабаларымыздың ба­сынан не өтпеді, олар не кешпеді дейсіз... Жойқын жорықтар, сұрапыл соғыстар, қанды қырғындар. Жеңіс пен жеңіліс. Қуану мен мұңаю. Жау­гершілік заманның зары. Даланың жазыл­маған заңдары. Соның бәрі бүгінгі ұрпаққа ертегі-аңыз түрінде жет­ті. Сағымды елес болған сол ке­зең­дерді сарғайып сақталған жаз­балардан оқимыз. Тарихтың тасқа басылған таңбаларынан сезінеміз. Ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, жады­ларда жатталып, ауыздан-ауызға көш­кен халық ауыз әдебиетінің ай­дын шалқар көлінен көреміз. Осындай көне дәуірден күмбірлей шығып, бүгінгі заманды таңғал­дырып бізге жеткен құнды жәді­герлер аз емес. Кәрі тарихтың таразысында қалып қойған тамаша толғаулар, өз уақытына бағынбаған уытты туындылар қаншама де­сеңізші?! Жалпы, қазақ рухания­тында сол көнекөз шежіре тектес шығармалардың көбі классикалық үлгіде екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Заман жылжып, уақыт озған сайын көненің жаңғырып, жаңаның ескіруі – табиғи заңдылық. Ағысы қатты өмір-өзенде адамзат баласы көнеден қалған күмбездерге тәу етіп, бүгінгі тірлігі мен ертеңгі елесіне ой жүгіртері сөзсіз. Әрине, өткен тари­хымызды таразыламай, бүгінді білу мен түсіну, болашағымызды болжау өте қиын. Өткеннен жеткен тарихи-танымдық, әдеби-көркем жәдігер­лерді, рухани мұраларды қазіргі жас ұрпақтың зердесіне құйып, жадына сіңіру – қолына қалам ұстаған барша жанның басты парызы, алға қойған мақсат-міндеті іспетті. Осы тұр­ғыдан келгенде, ертеден халық эпосы атанған «Едіге» жырының ерек­шелігі мені жас кезімнен бері қы­зықтырушы еді. Ел арасында, халық ішінде кеңінен тараған бұл туындының бірнеше нұсқасын сүзгіден өткізіп, классикалық үлгісін жасаған, алғаш зерттеп, ғылыми тұжы­рым айтқандардың бірі көр­нек­ті ғалым Шоқан Уәлиханов еді. Шоқан «Едіге» жыры туралы: «Қа­зақ­тың ең тамаша жыры – «Едіге», – депті. Шоқаннан кейін орыс ғалым­дары П.Мелиоранский, Н.Веселовс­кий, Г.Потанин, В.Жирмунскийлер зерттесе, сондай-ақ Ә.Дибаев, М.Әуезов, Қ.Сәтбаев, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, А.Орлов, А.Самойлович­тар әр кезеңде өз ой-пікірлерін біл­дірген, жырды баспаға ұсынып, жарыққа шығаруға мұрындық бол­ған. Шын мәнінде, Едіге батыр тарих­та болған адам. Оның есімі мен ерлігі, ғұмыр кешкен кезеңі Алтын Орда тарихымен тығыз байланысты. Өйткені тарихи-деректі жазбаларда, шежіре-жылнамалардың көпшілі­гін­де Едігені батыр әрі би ретінде Ал­тын Ордаға біраз жыл билік жүр­гіз­ген, ыдырап бара жатқан жерінен қайта қалпына келтіруші тұлға деп бағалайды. Тарихи деректерде Едігенің түр-тұлғасын, адамдық портретін, кісілік келбетін: «Ол қара торы, орта бойлы, дембелше, кең иықты, ер кейіпті, түрі айбарлы кісі еді» (Ибн-Арабшах) десе, енді бірде «Ақылы кемел, асқан жомарт, күлкісі биязы, аңғарымпаз да тапқыр, ғұлама оқымыстыларды сыйлаған, мәрт азаматтарды қастерлеген, пақыр­ларға мейірімді, имандыларға қайырымды, ораза мен намазын берік тұтып, шариғат жолын адал ұстан­ған, Алланың аяты мен пай­ғам­бардың хадисін көкірегіне түйген адам еді», – деп сипаттайды. Бұл терең мәнді түйіндеме – ақылы асқан, билігі жарасқан хандарға, көреген саясаткер әрі ірі мемлекет қайраткерлеріне берілер баға, көр­сетілер құрмет. Осылайша, тарихтан әділ бағасын алған Едіге батыр ха­лық арасында «Ер Едіге», «Ел қа­мын жеген Едіге», «Би Едіге» дейтін асыл қасиеттерімен аңыз-жырға айналды. Едіге батырдың әдебиеттегі көр­кем бейнесін танытатын шығар­малардың бірі һәм бірегейі – «Едіге» жыры екені баршаға мәлім. Қазақ­тың бұл эпосы түркі халықтары арасындағы Едіге жайындағы барша жырлардың ішінен көркемдік жа­ғынан да, көлем жағынан да, көне­лігі жағынан да ең ерекшесі, ең құн­дысы деп бағаланған. Ғылымда атал­мыш шығарма «Шоқанның классикалық нұсқасы» («классичес­кий текст Валиханова») деп аталған еді. Едігетанушы ғалым Едіге Мағауин: «Едігені» тұңғыш рет тарихи-филологиялық тұрғыдан қарас­тырып зерттеген, аударып, әлемдік ғылым алдына шығарған Шоқан болды дей келіп, әлемдік фольклористикада «Едіге» жыры дүниежүзі фольклорындағы эпи­калық жырлардың ең озық үлгі­лерінің бірі деп есептеледі. Бұл – өткен ХІХ ғасырда-ақ қалыптасқан, сол кезде-ақ ғылыми қауым мойын­даған және ешкім де теріске шығара алмайтын пікір. «Едіге» тарихи жыр емес. Негізінде, шынайы оқиғаларға құрылған жыр бірте-бірте өзінің тарихи негізінен алшақтай береді, халықтың санасына, ойына, тұрмы­сына, салтына байланысты сыйпат­тарды бойына сіңіріп, халықтық эпосқа айналады. Жырда таза фо­льк­лор­лық белгілер көп-ақ», – деп түйін­ді ойын ортаға салады. Енді «Едіге» эпосындағы текті тұлғаның мына бір жауынгер жыры­на құлақ түрелікші: Мен, мен – дүрмін, мен – дүрмін! Мен, мен деген, тоба қылған ер дүрмін! Мен досымның отын сөндірмен, Дұспаным отын жандырман, Өзім демес нәмәртқа, Тоғыздан шаңқан боз ат міндір­мен, Тоқсансыз жебе салдырман, Асылын сұрамай ас бермен, Атасын сұрамай әсте нөкер ертпен... Мұндағы «дүр» – байырғы сөз. Түп-төркіні: тез қозғалысқа түскісі кеп, қимыл-қарекет іздеп тұрған кере­мет лебіз. Бұл сөздің аясында жауын­герлік рух, азаматтық асқақ сезім тұр. «Дүр ету», «дүрліктіру», «то­сын­нан түсу», «дір еткізу», «дүріл­дету», «от алдыру», «орыннан бірден қозғалу» секілді – алға ұмтылу, ілгері жылжу, жылдам да ширақ қимыл-әрекет мәнге ие болып тұрғаны көрінеді. Қазақ тілінің түсіндірме сөз­дігінде «дүр» сөзінің бірнеше ма­ғы­насы келтірілген. Негізгілері: мар­жан, інжу, күрт, қауырт, бірден, атақ­ты, даңқты, мықты, су жаңа. Енде­ше Едігенің «мен, мен – дүрмін» деуі – осы айтылған ұғымдардың қай-қайсысына да лайық сияқты. Мінезі салмақты, әр ісіне тәубе қылған ержүрек жауынгер досына адал, дұшпанына қатал болуы – с­о­ғыс талабы. Сондықтан да ол до­сы­ның отын сөндірмейді, дұш­паны­ның отын жандырмайды. «Нәмәрт» – бұл да көне сөз. Мағы­насы – тексіз, жетесіз, нашар. Тегі жоқ, жетесіз өскен, нашарларға ақ боз ат түгілі тышқақ лақты беру­дің өзі – Едігедей ер үшін ерсі қылық. Адамдық, кісілік қасиеттерін біліп алмай, ата-бабасы мен тегін сұрамай тұрып қонақ қылып, дос-жаран ету де – һас батырға жат әрекет. Мен тауға ұялар сұңқармын – Тау бөктерлей жортармын. Торлаусыз өскен құланмын – Мезгілсіз жусап өрермін... Тауда туған сұңқар сол тауды қия­лай ұшып, бөктерлей түсіп «ол­жасын» қанжығасына іледі. «Тор­лаусыз өскен құланмын, мезгілсіз жусап өрермін» дейтін тіркестер көп жайдан хабар береді. Құлан – таби­ғаттың төл перзенті. Төрт аяқтының ішіндегі тазасы әрі тектісі. Ел ара­сындағы аңыздар мен көркем шығармаларда: «құлан қағынан же­ріпті», «құлан теуіп өлтірді, ажа­лын оның келтірді», «құлан-ғұмыр», «құланиек», «құланның зары», «құ­ланның ажалы», «құлантаза» дейтін сөздер мен тіркестер біршама кез­десіп отырады. Сонымен қатар құлан – тағдырлы жануар. Құрып кету­дің аз-ақ алдында қалған, Қы­зыл кітапқа енген тақтұяқтылардың та­маша бір өкілі. Жүнінің тықыр­лығына, дене тұрқының қысқалы­ғына қарағанда тағдырдан көп те­періш көргенге ұқсайды. «Мезгілсіз жусап, өруі де» – ешқандай жан-жануарға ұқсамайды. Ен даланы ер­кін жайлап, еркін жайылатын жануардың бірі. Дарқан дала, жа­зиралы жазық – оның құт мекені. Міне, осы құлан-құбылыспен өзін теңес­тіруі де Едігенің ішкі әлемінің еркіндікті, азаттықты аңсауынан туын­даған жайттар. Божығаннан ащымын, Сербет құйсаң тұщымын. Буыршыннан қатты жарыспын, Бұйдаласаң да еш шөкпен. Буырылшыдан асау болыспын, Бұғалық салсаң тоқтаман!.. «Божыған» деп отырғаны – өсімдік атауы. Жусан тұқымдас ащы өсімдік. «Сербет» шарап, тәтті сусын ма­ғынасында қолданылады. Осы қарама-қарсы екі ұғымды ала оты­рып, жамандыққа – жамандық, жақ­сылыққа – жақсылық қыламын дегенді ұғындырады. Буыршын – түйенің жастау түрі. Асау қанды, шәлкес те тарпаң мінезді болып ке­леді. Осыған сәйкес, Едігенің ере­гіс кезінде бұйдалап, байлап тұ­қыртсаң да басымды имеймін, шөк­пеймін деп дұшпанына қатты қар­сылық көрсетуі – батырлық қасиет, демократияға лайық көрініс. Ал «буырылшыдан да асау» болғаны – оның өр рухында тұр. Қобылан­дының Тайбурылы, Ер Тарғынның Тар­ланы, Алпамыстың Байшұбары секілді батырлардың мінер аттары да кілең асау, адуынды арғымақтар қатарында, текті тұлпарлар сана­тын­да екені баршаға аян. Сондай жүрегі түкті, жаны темір батырларға серік болған асау да қанатты атты бұға­лық тоқтата алмасы анық. Олар­да қыл арқанның өзін қияр, шын­жырыңды да үзіп жіберер құдірет-кие бар. Ер Едіге өзін соған теңеп, тіпті одан да қуатты екенін тілге тиек етіп отыр. Жырдың тағы бір жерінде: Мен қарағайдан биік біткен терекпін, Басымнан дауыл үрсе теңселмен. Мен қарағайға қайнап біткен қара бұтақпын, Балталасаң айрылман. Еменге айыру біткен бұтақпын, Еңкейтсем оңдырман. Мен қарағайға қарсы біткен бұтақпын, Қасалассам оңдырман... немесе: Садақ толған сай жебе Қыдырада төккенмін, Мен атанға тартсаң ауырмын, Батпанға тартсаң бастырман, Таразыға тартсаң тең дүрмін... – дейтін Едігенің монологы бар. Батырдың мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, ішкі жан дүниесі осы шағын шумақтардан-ақ көрініп тұр. Ел мен жерді, Отанды қорғау үшін қорамса толы сары жебені қара нөсердей құйыл­тып, майдан алаңында ат ойна­тып, кез келген жауды ойсырата жеңіп, жеңіс туын көтерген қаһар­манның автопортреті. «Атанға тарт­саң ауырмын» дегені – оның тарихи салмағы әрі дүркіреген атақ-даңқы се­кілді. «Таразыға тартсаң тең дүр­мін» деуі – аты аңызға айналған әлем­дік деңгейдегі қолбасшы, хан, би, батырлармен терезем тең, қай-қайсысымен болса да бәсекеге түсе аламын дейтін айбынды рухы. Қызу­қанды, асау жанды батырлық пен ерлік бара-бара сабаға түсірер са­быр­лылыққа, біртоға байсалды­лық­қа, кішіпейіл кісілік ұғымдарға ұласады. Осылай жыр бойында желі секілді өжеттік пен сағыныш қабат­таса өріліп, адамның бойындағы асыл қасиеттерге жол ашады. Жырды алғаш зерттеуші Шоқан­нан бастап қазіргі жас ғалымдарға дейін және өзге ұлт өкілдері зерт­теу­шілерінің бәрінің де пікір­лерін­дегі ор­тақ ой өзегі «Едіге» эпосының көр­кемдігінде жатыр. Еркін ой, кес­телі сөз өрнегі, қара өлең мен қара сөздің қиюласып біте қайнауы, жыраулық дәстүр үлгісіндегі жыр тас­қыны толассыз құйылып, фольк­лор мен жазба әдебиетті таразыға тең тартқан. Жырауларға осы халық эпосы әсер етті ме, әлде сол шайыр­лар осынау жәдігер туындыны жарық­­қа шығарды ма, ол жағы тыл­сым тарихтың еншісінде. Ал зерттеуші ғалымдардың дәлелдеуіне қарағанда, аталмыш жырға қазық болар тарихи деректерді халықтың өзі кейіпкердің көзі тірісінде, яғни ер Едігенің ерлік даңқын ауызекі әң­гімелермен-ақ аңыз қылып тарат­қан. Едіге батыр өмір сүрген уақыт – ХIV ғасырдың ІІ жартысы мен ХV ғасырдың І жартысы. Әрине, жырау­лардың алғашқы легі Сыпыра, Асан қайғылар бұл кезеңде тарих сахнасында бар еді. Әрісі Сыпыра, берісі Махамбетке дейінгі ғасырлар көшін қамтитын жыраулар галерея­сында айтылатын отты ойлар мен семсер сөздер осы жырда тұнып тұр. Едіге батырдың тарихын зерт­теген, «Едіге» эпосының табиғатын барлауға түбегейлі бет бұрған, негізгі нысана еткен ғалым Едіге Мағауин­нің жыр жайындағы ғылыми тұ­жырым­дарына ден қойсақ: «Тарихи Едіге – көзі тірісінде-ақ аңызға айналған адам. Бүгінгі ұрпаққа жеткен жыр-дастандар және түрлі аңыз бен әңгіме кемеңгер көсемнің өзі өмір сүрген кезінде қалыптаса бастаған. Жырды қазақ поэзиясы­ның таңдаулы үлгісі, қазақ тілінің байлығының, бейнелі, сырлы, мағыналы қасиетінің көрінісі деп бағалауға тиіспіз. Бұл – жырды зерт­теу­ші бұрынғы-соңғы ғалымдардың барлығы да бірауыздан мойындаған, атап көрсеткен жағдаят. Жырды жасауға, сөз жоқ, сол кез­дің жыраулары қатысқан. Жыр­дың өлең өлшемі жыраулық поэ­зияның өлең өлшеміне сәйкес. Тек құрылысы ғана емес, сарыны да жыраулық поэзия үлгілерімен үндес, кей жерлері тіпті дәлме-дәл келеді» деген өзекті ой-пікірін алға тартады. «Едіге» жырындағы жиі ұшыра­сатын элементтер қатарында қазақы салт-дәстүрлер, түркілік сарындар, жалпы шығыстық, азиялық ою-өрнек­тер мен бояу-нақыштар бар. Жыр­дың дәл қазіргі уақытпен де үндесетін бір тұсы – оның еркіндігі мен қуаттылығында. Бұған қоса, ашық көзқарас, сөз бостандығы жақсы сақталған. Халықтың ғасыр­лар бойғы арманы мен қиялының жиынтығы, ерлік рухы ерекше көрінетін бұл туындының бүгінгі және келер ұрпаққа патриоттық тәр­б­ие беруде алар орны айрықша. Ерлік, ел мен жерді қорғау, Отан­ды сүю тақырыбында жырлан­ған жырдың мән-мағынасы тереңде жатыр. Тектіліктен тамыр тартатын осындай ұранды сөз легі қай дәуірге де, қай ғасырға да, қай қоғамға да керек болды. Әсіресе, соңғы кездерде жиі айты­лып жүрген ұлттық құндылық­тар құнсызданып, құрдымның алдында тұрған, тұтастана түйілген қара бұлттай жаһандану дәуірінде елдің еңсесін көтеріп, ойын сергітіп, көзін ашатын мұндай ерлік тұнған еркін жырлар ауадай қажет-ақ. Бұл жыр – рухымызды көтеруге, үміті­мізді жарқыратуға, ой-арманы­мызды орындатуға септігін тигізері сөзсіз. Бүгінгі және ертеңгі ұрпаққа беретін ұлағатты үлгі-өнеге мен пат­риоттық тәрбие, туған елі мен жерін қорғау мәселесі, Отансүйгіштік сезімді қалыптастыруда ықпал-әсері ерекше. Сондықтан да мектеп оқушылары, колледж және жоғары оқу орындарының студенттеріне жыр­дың түпнұсқасы толықтай беріліп, әрі тереңдей талданып ұсынылса нұр үстіне нұр болар еді. Міне, осылай «Едіге» сынды ұлт­тық руханияттың уызына айналған халық эпосының, әдемі әдеби ес­керткіштің кейінгі толқынға, ке­лер буынға тарихи тұрғыдан да, әдеби жағынан да тәрбиелік-танымдық мүмкіндігі мол екенін баса айт­қа­нымыз абзал.

Әлімжан ҚҰТЖАНҰЛЫ, Журналистер одағының мүшесі

Қарағанды