الەمگە اسەر ەتكەن 12 قۇمىق پەرزەنتى

جاراتقان يە بۇل دۇنيەنى جانە ءوزىمىزدى عىلىم، ىزگىلىك جانە سۇلۋلىق زاڭدارىنا سايكەس وزگەرتىپ، تۇرلەندىرۋ ءۇشىن بىزگە ءومىر بەردى. سول ارقىلى ادام بالاسى عۇمىر كەشىپ، دا­رىن قۋاتىن پاش ەتەدى. ال ونداي ادام­دار تۋرالى: ولار وزدەرىن جاراتتى، الەمدى ءبىلدى جانە وزگەرتتى دەيدى. مۇنداي تۇلعالار بارلىق حالىقتاردان تابىلادى، قۇمىق­تار­دا دا بار.

الپ-يليتۆەر
(الپ-ۋلان)
الپ-يليتۆەر (ب.ز. 7 ع.) – داڭقى كۇللى حازارياعا جايىلعان عۇنداردىڭ اتاقتى مەملەكەت قايراتكەرى. ول بيلەگەن كەزدە كاۆكاز عۇندارى ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعىنان قۋاتتى بولدى. ونىمەن حازار قا­عاندارى، البان پاتشالارى جانە ۆيزانتيا يم­پەرا­­تورلارى ساناساتىن. عۇن مەملەكەتىنىڭ قۇرا­مىن­دا دا­لا­لىق تۇركى تايپالارىنان كەيىن «قۇمىق» (عۇندار­دىڭ ءوز اتاۋى – «حۋننۋگ») ەتنونيمىمەن بەل­گىلى بولعان حا­لىق قالىپتاستى.

مويسەي كاگانكاتۆاتسي (VII عاسىرداعى ارميان تاريحشىسى. – ا.ءو.) الپ-يليت­ۆەر­دىڭ بيىككە كوتەرىلۋ سەبەپتەرى تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «ول كۇش-قۋاتىمەن جانە ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. گرەكيا وليمپيادالارىندا جەڭىم­پاز رەتىندە تانىمال بولدى، باسقالاردىڭ اراسىندا كۇش-قۋاتىمەن ەرەكشەلەندى. باتىر ءتۇر­كىستاندا حازار قاعانى تۇسىندا تالاي ەرلىك جاساپ، قاعاننىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولىپ، ق­اعان وعان قىزىن بەردى. سونداي-اق ول يلتەبەر دارە­جەسىنە يە بولىپ، ءۇش ەلدە (حازاريا، البا­نيا جانە ۆيزانتيا) داڭقى جايىلدى. ويتكەنى ول ەپيسكوپتىڭ جارقىن ءىلىم تۋرالى نۇسقاۋ­لا­رىن داڭق ءتاجى رەتىندە قابىلدادى».
م.كاگانكاتۆاتسي الپ-يليتۆەردىڭ «ءۇش ەل­دىڭ ىشىندە دارىپتەلەتىنىن» (گۋنييا، يران جانە ۆيزانتيا) انىق كورسەتەدى. ول 682 جىلى عۇن­دار اراسىندا ءدىني رەفورمانى باستاعان دارىن­دى قولباسشى، رەفورماتور باسشى بولدى. سول كەزدە اتا-بابالارىمىز حريستيان ءدىنىن قابىل­داعان بولاتىن.
ۇلى كنياز الپ-يليتۆەر «قارتايعانشا ءومىر ءسۇردى، كوپتەگەن جەردە شىركەۋلەر تۇر­عىزدى جانە ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ ابى­رويىن اسىردى». مۇنى جازعان «اگۆاندار تاري­حىنىڭ» اۆتورى مويسەي كاگانكاتۆاتسي «حا­زارلار قاعانى تۇسىنداعى تۇركىستانداعى ەرلىك پەن باتىرلىقتى (الپ-يليتۆەر)» دارىپتەيتىن «يىرلار» – عۇن ەپوستارىمەن تانىس بولعانى انىق.
اتا-بابالارىمىزدىڭ ۆاراچانداعى اتا­مە­كەنىنە ەسكەرتكىش ورناتقان كاۆكاز گۋننيا­سى­نىڭ ءبىرىنشى شوقىندىرۋشىسى الپ-يليتۆەر بولۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنى قۇمىق اڭىزدارى راس­تايدى، ويتكەنى قارابۋداحكەنت ماڭىندا قارۋلى سالت اتتىنى بەينەلەيتىن تاس ءمۇسىن بول­عان. وندا سالت اتتى ادام كرەست بەلگىسىن جا­ساۋ ءۇشىن وڭ قولىنىڭ ءۇش ساۋساعىن ماڭدايى­نا ۇستاپ تۇرعان.

سۋلەيمان يبن داۋد اس-سۋۆاري
(ال-حازاري)
ادەبيەتشى، تەولوگ-عالىم. XII عاسىردىڭ ءبىرىن­شى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن. ونىڭ ەڭبەكتەرىندە ەمبريولوگياعا قاتىستى – انا قۇرساعىنداعى ەمبريوننىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋ كەزەڭدەرى تۋرالى مالىمەتتەر بار. تۇرىك تاريح­شىسى زەكي ۆەليدي توعان – سۋلەيماننىڭ تەگى حازار-بۇلعارلاردان (ياعني، قاراشاي-بال­قار، تاتار، قۇمىقتاردىڭ اتا-باباسى) دەيدى.
سۋلەيمان يبن داۋد اس-سۋۆاري – «قۇپيا­لار­دىڭ اقيقاتىنان ساۋلەلەردىڭ جار­قىراۋى» («باحجات ءال-ءانۋار مين حاقيقات ءال-اسرار»)، «ازاپ شەككەن جۇرەكتەردىڭ قۋانىشى» («نۋزحات ءال-كۋلۋب ءال-ميراز»)، «باقتاردىڭ
گ ۇلى – ازاپ شەككەن جۇرەكتەردىڭ قۋانىشى» («زۋح­رات ءال-رياز ۆا نۋجات ءال-كۋلۋب ءال-ميراز») سەكىلدى ديداكتيكالىق جانە كوركەم شىعار­ما­لاردىڭ اۆتورى. ونىڭ ەڭبەكتەرى كوپتەگەن دەرەك­كوزدەرگە ەنگەن، ولارعا ءبىراز عالىم مەن تەولوگ ء(ححىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتى­سى­نان حح عاسىرعا دەيىن) سىلتەمە جاساعان. شى­­­عارمالارى ىستانبۇل جانە قازان كىتاپ­حا­نالارىندا ساقتاۋلى. ماحاچكالاداعى رەسەي عىلىم اكادەمياسى، تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتى داعىستان عىلىمي ور­تالىعىنىڭ قولجازبا قورىندا ونىڭ «باحجات ءال-انۆار مين حاقيقات ءال-اسرار» («قۇپيالاردىڭ اقيقاتىنان ساۋلەلەردىڭ جارقىراۋى») ەڭ­بەگى­نىڭ ەڭ كونە كوشىرمەلەرىنىڭ ءبىرى ساقتالعان.

ۋممۋ كامال
(XIV عاسىردىڭ سوڭى – 1475 ج.)
ۇلى سوپى اقىن، قويسۋ وزەنىنىڭ بويىن­داعى گيۋەن-قالا (قويىن-قالا) شاھا­رىن­دا، قازىرگى باۆتۋعاي (داعىستانداعى قى­زىليۋرت قالالىق وكرۋگىنە كىرەتىن قالا تيپتەس ەل­دى مەكەن. – ا.ءو.) تۇرعان جەردە دۇنيەگە كەل­گەن. ءارتۇرلى دەرەكتەر مەن اڭىزدارعا قاراعاندا، ول العاشقى ءبىلىمدى ءوز ەلىندە العان، كەيىن شير­­­­ۆاندا عىلىم مەن ونەردە ءبىلىمىن جەتىل­دىرە­دى. ءومىرىنىڭ ماڭىزدى بولىگىن ەدىل بويىندا، قىرىمدا وتكىزىپ، قىرىم بيلەۋشىلەرى مەن اقىن­دارىنىڭ تالىمگەرى بولعان. كەيىن تاع­دىر­دىڭ جازۋىمەن وسمان يمپەرياسىنىڭ قولىنا ءتۇس­تى. اڭىز بويىنشا، ۋممۋ كامالدى مەحمەت سۇل­تان فاتيح (كونستانتينوپولدى جاۋلاپ الۋ­شى) شاقىرىپ، ءبىراز ۋاقىت ونىڭ اسكەرىندە كا­دياسكەر (كادياسكەر، كازاسكەر – وسمان يم­پەرياسىندا XIV عاسىردىڭ ورتاسىندا ەنگى­زىل­گەن اسكەري جانە ءدىني ىستەر جونىندەگى جوعارعى سۋديا لاۋازىمى. – ا.ءو.) قىزمەتىن اتقارعان.
ول ادەبيەت تاريحىنا ەڭ جارقىن رۋحاني جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى – سوپىلىق پوە­زيا مەن فيلوسوفيانىڭ وكىلى رەتىندە ەندى. ۋممۋ كامال ءوز داۋىرىندە كەڭ قولدانىلعان ءتۇر­كى ادەبي تىلىندەگى پوەزيانىڭ نەگىزىن قالا­دى، سونىمەن بىرگە ول ءوز پوەزياسىندا قۇمىق ديا­لەكتىنىڭ ەلەمەنتتەرىن قولدانعان. دارىن قۋا­تى مەن زامانداستارىنىڭ ساناسىنا ەتكەن ىقپالىنا قاراي زەرتتەۋشىلەر ونى يۋنۋس ەمرە­مەن (سوپىلىق اعىمدى ۇستانۋشى تۇرىك اقى­نى. – ا.ءو.) سالىستىرادى.
كوزى تىرىسىندە ونىڭ تۇلعاسى مەن شىعار­ما­شىلىعىنىڭ تەڭدەسى جوق تانىمال­دى­عى جانە زامانداستارىنىڭ وعان دەگەن شىنايى ماحابباتىنىڭ بەلگىسىندەي تۇركيادا ۋممۋ كامالدى ەسكە سالاتىن جەرلەر كوپ. بولۋ، قارامان، مانيسا، مۋدۋرنۋ ايماقتارىندا ون­داي ورىندار بار. ەش جەردە ونىڭ كەسەنەسى جوق، بىراق ونى بۇكىل مۇسىلماندار قۇرمەتتەيدى.

چوپان-شاۋحال
تاركوۆسكي
لاقاپ اتى – «مۋحتەشەم». تاركوۆ-قۇمىق مەم­لەكەتىن (1443 جىلى قۇرىلعان) ساق­تاپ، نىعايتقان جوعارعى بيلەۋشى («شەۆكال پات­شاسى»)، ونىڭ تۇسىندا قۇمىق مەملەكەتى قۇ­دىرەتتى ەلگە اينالىپ، سول كەزدىڭ دەرجاۆالارى – يران، رەسەي جانە وسمان يمپەرياسىمەن قا­رىم-قاتىناستا بىردەن-ءبىر مويىندالعان سۋ­بەك­تىگە اينالدى. بارلىق قاۋىپ-قاتەرگە توتەپ بەرە الاتىن جانە كوپ جىلدار بويى (XVI عا­سىر­دىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ) شەتەلدىك اسكە­ري ەكسپانسياعا (سولتۇستىكتەن ماسكەۋ مەن كا­باردا) تويتارىس بەرە الاتىن، ايماقتىق (كاۆ­كاز، قىرىم، استراحان) سوعىستارعا قاتىسا الا­تىن، 15 مىڭ ساداقشى جاۋىنگەر مەن قۇمىق ات­تى اسكەرىن جاقسى دايىندادى.
تاركوۆ مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى XVI عا­سىر­دىڭ سوڭعى شيرەگىندە شابران، شير­ۆان، لەزگين تاۋلارىنان (احتى، يحىر، رۋ­تۋل)، قايتاق، چەركەس جانە تەرەكتىڭ ساعا­سىنان كاسپي تەڭىزىنە دەيىن سوزىلىپ جاتتى. كوپ­تەگەن عۇن-بۇلعار، قىپشاق (تۇركى) تايپا­لارى­نان فەودالدىق قۇمىق حالقى (قۇمىقتار) قا­لىپتاسىپ، نىعايىپ، جاڭا «مۇسىلمان حال­قىن» قۇرۋ جولىنا ءتۇستى.
ونىڭ قۇمىق رۋحانياتى مەن ۇلتتىق-يسلامدىق سانا-سەزىمىن قالىپتاستىرۋ­داعى ءرولى زور بولعانى سونشا، قۇمىقتار كەيىن­گى كەزدەردە دە وزدەرىنىڭ تاريحي تامىرى بار «مەنىمەن» اينالاسىنداعىلاردى تاڭ قال­دىر­دى; ولار وزدەرىن «مۇسىلمان ەلى»، بۇكىل كاۆ­كازداعى جانە كورشىلەس ەلدەردەگى يسلامنىڭ تىرە­گى جانە قورعاۋشىسى سانادى. ولار: «ءبىز، قۇ­مىقتار، مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن حا­لىق­پىز، اللا تاعالادان باسقا ەشكىمنەن قورىق­پاي­مىز!» – دەپ جار سالدى.
Xوپان شاۋحال (چوپانيدتەر) شاۋھالدار ءاۋ­لەتىنىڭ ارعى تەگى سانالادى. بۋيناق مە­شىتىندە چوپان شاۋحالعا تيەسىلى 1483 جىلعى قا­سيەتتى قۇران-ي كارىم كيەلى جادىگەرلىك رە­تىن­دە قورعالعان. ونىڭ سوڭعى پاراعىندا جازىلۋ ءتۇرى XV-XVI عاسىرلارعا كەلەتىن «ۆاكف مۋحام­مەد-شاۋحال جانە چوپان-شاۋحال» دەگەن جازۋ بار.
اۆابي مۇحامماد اكتاشي ءال-ەنديراۋي
(XVI عاسىردىڭ سوڭى – XVII عاسىردىڭ ورتاسى)
قۇمىق شەجىرەشىسى، قۇمىق تاريحىنىڭ اتا­سى بولىپ سانالادى.
قۇمىق (تۇركى) جىلناماسىنىڭ ءداستۇرىن جال­عاستىرىپ، دامىتقان; ءشاۋھال ۇرپاق­تارى­نىڭ ءبىرى چوپان-بەكتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا اۆا­بي ءوزىنىڭ قولىندا بار ورتاعاسىرلىق مۇ­سىل­مان دەرەكتەرىنىڭ بارلىعىن زەرتتەپ، قورى­تىپ، «دەربەند-نامە» دەپ اتالاتىن وزىندىك تاري­حي تۋىندى جاسايدى.
ەنديرەيدەن شىققان ارسلانمۇرزانىڭ ۇلى مۋحاممەد اۆابي اكتاشي XVI عا­سىر­دىڭ اياعى – ءXVIى عاسىردىڭ باسىندا ءومىر ءسۇر­گەن. بۇل بۇكىل سولتۇستىك-شىعىس كاۆكازدىڭ سايا­سي تاعدىرى ءۇشىن ماڭىزدى تاريحي وقي­عا­لاردىڭ كەزى بولدى: ءۇش ءىرى دەرجاۆا – ماسكەۋلىك رە­سەي، وسمان يمپەرياسى جانە سەفەۆيدتىك يران اراسىنداعى تەكەتىرەس قايتادان جوعارى شيەلەنىسكە جەتتى. مۇنداي كەزەڭدەردە الدىڭعى ۇر­پاقتار تاريحىنىڭ تاجىريبەسىنە قىزى­عۋ­شىلىق ەرەكشە ارتادى. مىنە، سول كەزدە قۇمىق تەكتىلەردىڭ ورتاسىندا اراب، پارسى، تۇركى ءتىل­دە­رىن جەتىك مەڭگەرگەن، سول كەزدەگى رۋحاني-عى­لىمي ەليتانىڭ جوعارى ينتەللەكتۋالدىق تال­عامىمەن ەرەكشەلەنگەن مۋحاممەد اۆابي اكتا­شيگە ءوز ەلىنىڭ ماڭىزدى قالالارىنىڭ ءبىرى دەر­بەنتتىڭ كورشى ەلدەرمەن جانە داعىستان يە­لىكتەرىمەن قارىم-قاتىناسى تۇرعىسىنان دا­عىستان تاريحىنا قاتىستى تۇركى تىلىندە شى­عارما جازۋعا تاپسىرما بەرىلدى. م.اكتاشي ءوزىنىڭ مەتسەناتى – داعىستان بيلەۋشىسى گەرەيحاننىڭ ۇرپاعى شامحالدىڭ ۇلى چوپان-بەك­تىڭ بۇيرىعىن تاماشا ورىنداپ، سول ارقىلى «دەربەند-نامە» تاريحي ەڭبەگىن جازۋدا عىلىمي ەر­لىك جاسادى، ول داعىستان تاريحناماسىنىڭ ءبۇ­گىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن العاشقى ءىرى ەسكەرت­كىشى. «دەربەند-نامە» شەجىرەسىندەگى مالىمەت­تەر­دىڭ باسىم كوپشىلىگى ورتاعاسىرلىق اراب جانە پارسى تاريحي دەرەكتەرىنە جاتادى. سونى­مەن قاتار، ول جەرگىلىكتى باستاپقى دەرەك­كوز­دەردەن الىنعان، ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالماعان كوپ­تەگەن تۇپنۇسقا مالىمەتتەردى قامتيدى.
م.اكتاشي تۋىندىسى – ورتاعاسىرلىق قۇ­­مىق تاريحناماسىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالى جانە كەڭ تارالعانى. قازىر «دەربەند-نامەنىڭ» تۇركى (ازەربايجان، قۇمىق) تىلدەرىندە جازىلعان، سونداي-اق باسقا شىعىس جانە داعىستان – اراب، پارسى، اۆار، لاك، دارگين تىلدەرىندەگى اۋدارمالارىنىڭ 40-تان استام قولجازبالارى تىركەلگەن. ول XVIII-XX عاسىرلاردا بىرنەشە رەت جارىق كوردى، سونىڭ ىشىندە اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، ورىس جانە ت.ب. ەۋروپالىق تىلدەردە باسىلدى.

الي كۋلي حان داگەستاني (ۆاليح)
ۆاليح پوەتيكالىق لاقاپ اتىن العان حان­زادا (ناۆۆاب) الي كۋلي حان ۆاليح داعىستاني (1712-1756) – داعىستاندىق ۆا­لي – تاركوۆ شاۋحالدارىنان شىققان، مۇ­سىلمان شىعىسىنىڭ كورنەكتى اقىنى، جازۋشىسى جانە ەنتسيكلوپەديسى.
الي كۋلي حان ۆاليح – 1748 جىلى اياق­تالعان شىعىستىڭ پوەتيكالىق ان­تولوگياسىن جاساۋشى. ول الەم ادە­بيەتى تاريحىنا «ريوز اش-شۋارو» («اقىندار باعى») دەگەن اتپەن ەندى. بۇل بىرەگەي الىپ ەڭ­بەكتە (934 بەت) 10-17 عاسىر­لار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن 2594 اقىن تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلگەن. ولاردىڭ قاتارىندا رۋداكي، نيزامي، حافيز، حوسراۋ، ناۆوي، ءجامي، بەديل سياقتى كورنەكتى قايراتكەرلەر، سونىمەن قاتار اۆتوردىڭ زامانداستارى دەحلاۆي، ورزۋ، لوحۋري ت.ب. بار. سونىمەن قا­تار الي كۋلي حان ۆاليحتىڭ بۇل ەڭبەگىندە حاديدجي-ايسولتان داعىستاني، ماحاستي، لالا-حاتۋن، گۇلبادان-حاتۋن، كاميلا-بەگىم، ءبيبى-حاتۋن، ءبيبى ورزۋ، ءبيبى سافي، ايشە، ماحي نيحون سەكىلدى اقىن قىزدار مەن ولاردىڭ ولەڭ­دەرى تۋرالى ءارتۇرلى مالىمەتتەر بەرىلگەن. بۇل – سول كەزەڭ ءۇشىن وتە تاڭعالارلىق ءىس. انتو­لوگياعا سونداي-اق پروسوديا، ۇيقاس، ۇزدىك عازال ۇلگىلەرى، ءتۇرلى اقىنداردىڭ قاسيدا، رۋباي، قىتا، ءماس­نەۋيىنە قاتىستى تراكتاتتار ەنگىزىلگەن. اۆتور تاريحي وقيعالاردى سۋرەتتەۋگە، سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ جەكە ءومىرى، اتا-بابالارى – تاركوۆ­تىق شاۋحالدارى شەجىرەسىمەن تانىس­تىرۋعا كوڭىل بولگەن.
تۇركى-مۇسىلمان الەمىندە الي كۋلي حان ۆاليحتىڭ شىعارماشىلىعىنا قىزىعۋ­شى­لىق زور بولدى، سوندىقتان ول كەيىننەن ان­تولوگيانىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسىن قۇراس­تىردى. ودان كەيىنگى عاسىرلاردا ۆاليح حرەس­توماتياسىن كالليگرافتار كوشىرىپ العان، ولار قازىر ءۇندىستان، يران، اۋعانستان، انگليا، گەر­مانيا ت.ب ەلدەردەگى كىتاپحانالاردا ساقتاۋلى. سونىمەن قاتار ونىڭ 6-7 مىڭ جۇپ جولدى شۋ­ماقتان تۇراتىن ادامگەرشىلىك تۋرالى الەۋ­مەتتىك-فيلوسوفيالىق ولەڭدەر ديۋانىن (جي­ناعى) جازعان.
بىرەگەي ادەبي انتولوگيا («ريوز اش-شۋارو») 36 جاستاعى قۇراستىرۋشىنىڭ ەسىمىن بۇكىل مۇسىلمان شىعىسىنىڭ كورنەكتى ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ قاتارىنا ماڭگىلىككە ەنگىزدى.

يىرچي قازاق
(1830-1879)
قۇمىق ادەبيەتىنىڭ باستاۋشىسى، كلاسسيك اقىن، قۇمىقتار ءۇشىن يىرچي قازاق تۋعان حالقىنىڭ يگىلىگى، بوستاندىعى مەن ۇلت­تىق بولمىسى ءۇشىن قۇربان بولعان اقىن عانا ەمەس، حالىق باتىرى. ءحىح عاسىرداعى دا­عىس­تان، سولتۇستىك كاۆكاز پوەزياسىندا، زەرتتەۋشىلەر دۇرىس اتاپ وتكەندەي، ادامنىڭ ادىلدىك، تەڭدىك، بوستاندىق تۋرالى ارمانىن شابىتتاندىرعان، سونشالىقتى ايقىن بەينەلەگەن ونداي ەشكىم جوق. اقىننىڭ قايراتكەرلىگى ارقاسىندا «تاتار ءتىلىنىڭ قۇمىق (كاۆكاز) ديالەكتىسى» (ت. ماكاروۆ) ادەبي تىلگە اينالدى. قازاق – اكادەميك ۆ.ۆ.بار­تولد انىقتاماسى بويىنشا فرانتسۋزدىق «يسلام ەنتسيكلوپەدياسى» (Encyclopedic de L Islam) ونى «جاڭاشىل اقىن، رەۆوليۋتسيونەر، قازىرگى قۇمىق ادەبيەتىنىڭ اتاسى» دەپ اتادى.
قازاقتىڭ تاعدىرى – حالىق اقىنىنىڭ كاۆكازداعى ورىس بيلىگىندەگى قيىن تاع­دىرى بولسا، ونىڭ شىعارماشىلىعى الەۋمەتتىك جانە ۇلتتىق ەزگىگە قارسى نارازىلىق جىرى بولدى. تۇرىك زەرتتەۋشىسى ا.دجافەروعلى دۇرىس اتاپ كورسەتكەندەي، ي.قازاققا «رەسەي بيلىگىندە حالىق اقىنى بولۋ قيىن ءارى قاۋىپتى بولدى». ونىڭ تارتقان ازابى مەن قازاسىنىڭ سەبەبى دە وسى. قازاقتى «سىبىرگە» جىبەرۋ ارقىلى پاتشا وكىمەتى ونىڭ «رۋحاني تىرەگىن جويدى».
قۇمىقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى تانىعانى، تاع­دىرىن، ۇلت الدىنداعى بورىشىن ءتۇ­سىن­گەنى ءۇشىن اقىنعا قارىزدار. اقىن ءحىح عا­سىردا «قۇمىقتاردىڭ جاۋلانۋىمەن ۇمىتىلىپ كەت­كەن، بىراق ءالى كۇنگە دەيىن حالىقتىڭ جان ءدۇ­نيەسىندە ساقتالعان ۇلتتىق بوستاندىعىن» ەش­كىمگە ۇقساماي جىرلاعان-دى. وسىدان كەيىن قا­زاقتى كىسەندەپ، «سىبىرگە»، ءبىر روتا سولدات ءتۇر­مەسىنە، وزىنە مۇلدەم جات ورتاعا ايداپ كەت­كەنىنە تاڭعالۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ پات­شالىق اقىنعا قاتىگەزدىك تانىتقانمەن ونىڭ رۋحىن سىندىرا المادى.
قازاق ءۇشىن ونىڭ پوەزياسىندا ەكى قۇ­مىق (ەكى داعىستان) بولدى – قورلانعان جانە «قۇل بول­عان». ءمىنسىز جانە «شىندىق پەن بوستاندىق ساۋ­­دالاناتىن» ب ۇلىنگەن قۇمىق. ياعني، رۋح اق­سۇيەك­تەرىنىڭ قۇمىعى مەن قۇلدى­عىنان حا­بارى جوق قۇلداردىڭ قۇمى­عى. بۇل ەكىنشى – تاريحى بۇرمالانعان قۇمىق، ول ءبىرىن­شى – ماڭگىلىك جانە شىدامدى قۇمىق ءۇشىن قامشىلاپ، الىس بولاشاقتىڭ ءبيى­گىنەن تۋعان حالقىنىڭ ۇلدارىنا ءوزى­نىڭ وزگەرمەيتىن وسيەتتەرىن جول­دايدى جانە وسى وسيەتتەردىڭ ءىشىن­دە ءبىرىنشى جانە سوڭعىسى: «قيامەت كۇ­نىندە ۇيالماۋ ءۇشىن ءوزى جانە وت­با­سى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ». قازاق ءبىز­دىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ الىپ قايراتكەرى بولعان جانە سولاي بولىپ قالا بەرەدى.
قازاقتىڭ ولەڭدەرى بۇگىن دە ءومىر­دىڭ، كۇرەستىڭ، ماحاببات پەن ەر­لىك­تىڭ ماڭگىلىك ءانۇرانى سياقتى ەستىلەدى. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا رەسەيدە ۇلتتىق جاڭ­عىرۋدىڭ ىرىلەرىمەن ءبىر قاتاردا تۇرعان ءوز زا­مانىنىڭ ەڭ اقىلدى ادامى بولا وتىرىپ، ول رە­سەي مەن كاۆكاز اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ ەڭ كۇردەلى كەزەڭىندە ابىرويمەن ءومىر ءسۇرىپ، ەڭبەك ەتتى.
قۇمىق حالقى مەن داعىستان ءۇشىن يىرچي قازاق شىعارماشىلىعىنىڭ ماڭىزى مەن قايراتكەرلىگىنىڭ قۇنىن باعالاماۋ قيىن. ونىڭ ۇلتتىق تىلدەگى پوەزيانىڭ نەگىزىن سالۋ­شى رەتىندەگى ءرولى – ورىس ءتىلى ءۇشىن پۋشكيننىڭ، ۋكراين ءتىلى ءۇشىن شەۆچەنكونىڭ، پولياك ءتىلى ءۇشىن ميتسكەۆيچتىڭ، ۆەنگر ادەبيەتى ءۇشىن شان­دور پەتيوفيدىڭ رولىمەن بىردەي.
ونىڭ ەسىمى ماڭگىلىك. ول ءوز ءداۋىرىنىڭ سا­­­­­نا­سىنا ورنىعىپ، ەۋروپالىق ادە­بيەت زەرتتەۋلەرىنە، حح عاسىردا بۋداپەشت، پا­ريج، ىستانبۇل، نيۋ-يورك جانە لوندوندا ءار­تۇرلى تىلدەردە جارىق كورگەن دۇنيەجۇزىلىك ەن­تسيكلوپەديالارعا ەندى. ونىڭ نۇرلى پوە­زيا­سى الەمدىك پوەزيانىڭ اقيقاتىنا اينالدى.
تۋعان اۋىلىندا جانە داعىستان رەس­پۋب­لي­كاسىنىڭ استاناسىندا وعان ەسكەرت­كىش­تەر ورناتىلدى، قالالارداعى كوشەلەر اتال­دى، وعان ولەڭدەر، پوەمالار، روماندار ار­نال­دى. ولگەننەن كەيىن دە ءومىر سۇرە بەرەتىن يىرچي قازاق – ۇلتىمىزدىڭ ماڭگىلىك سەرىگى!

احمەد-سايب كاپلان
تۇركيانىڭ ەكىنشى كونستيتۋتسياسىن قا­­بىلداۋ قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالا­عان، ابدۋل-حاميد سۇلتان وزبىرلىعىنا قارسى كۇرەس­كە جەتەكشىلىك ەتۋدە ۇلكەن ءرول اتقارعان عالىم، تاريحشى، ىستانبۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، مىسىرداعى جاس تۇرىكتەر جەتەك­شىلەرىنىڭ ءبىرى. كوپتەگەن تاريحي جانە ساياسي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى، ولاردىڭ كوپشىلىگى وسمان تۇرىك تىلىندە باسىلعان. 1888 جىلى رەسەيدەن وسمان يمپەرياسىنا قونىس اۋدارىپ، جاس ءتۇ­رىك­تەر قوزعالىسىنا بەلسەندى قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. تۇرىك ەركىن ءباسپاسوزىنىڭ نەگىزىن سالۋ­شىلاردىڭ ءبىرى جانە جاس تۇرىك قوزعا­لى­سىنىڭ ماڭىزدى يدەولوگيالىق اعىمدارىنىڭ ءبىرىنىڭ جەتەكشىسى.
1899 جىلدىڭ قاراشا ايىنان باستاپ ءوزى­نىڭ «ساندجاك» («قىزىل تۋ») اتتى تاۋەلسىز گا­زە­تىن شىعاردى، ءبىراز ۋاقىت «شۋرا-ي-ۋممەت» («جاۋاپ كەڭەسى») گازەتىنىڭ رەداكتورى بولدى. احمەد-سايب كاپلان ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى تۇرىك (كەڭىرەك ايت­قان­دا، تۇركى) قوعام جانە ساياسي قايراتكەرلەرى مەن زيالىلارى ۇرپاعىنىڭ «تۇرىك ارمانىن» – تۇركيانى «ەۋروپالاندىرۋدى» جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الدى. احمەد-سايب ساياسي ءومىربايانىنىڭ جارقىن بەتتەرىنە 1915-1916 جىلداردى، ياعني رە­سەي يمپەرياسىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ سول كەزدەگى قۇقىق قورعاۋ قوزعالىسىنا قا­تىسۋىن جاتقىزۋعا بولادى.
سونداي-اق ول تۇركيادا «رەسەيدىڭ ەزىلگەن تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ قۇ­قىق­تارىن قورعاۋ قوعامىن» قۇرۋدىڭ باس­تاۋىن­دا تۇردى، سول جىلدارى شۆەيتساريادا ءوت­كەن ۇلتتار ليگاسى كونفەرەنتسياسىندا ءسوز ءسوي­لەپ، «قۇمىق حالقىنىڭ جاعدايى تۋرالى مە­موراندۋمدى» الەمدىك باق-تا جاريالادى. سون­دىقتان ونى رەسەيدەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ادام قۇقىقتارىن ۇستاناتىن تەڭدىك قوزعا­لى­سىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار مەن يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى دەپ سانايتىندارمەن كەلىسۋ كەرەك.
ول تۇرىك ۇلتىنىڭ تاريحي تاعدىرىن ءتۇ­سىنۋگە، ونىڭ جاڭا بولمىسى مەن لي­بەرال­­دى-دەموكراتيالىق ازاماتتىق قۇن­دى­لىق­تارىن قالىپتاستىرۋعا، رەسەي يمپەريا­سىن­داعى ەزىلگەن تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارى­نىڭ، ونىڭ ىشىندە قۇمىق حالقىنىڭ قۇقىقتا­رىن قورعاۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ونىڭ جانە سەرىكتەرىنىڭ ارقاسىندا ەۋروپا مەن رەسەيدىڭ ساياسي ءومىرىنىڭ الدىڭعى شەبىندە «تۇركى، يسلام ءسوتسياليزمى» مەن ليبەراليزم يدەولوگياسىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق العىشارتتارىن دايىنداعان قۋا­تتى حالىقارالىق تۇركى-مۇسىلماندىق قۇ­قىق قورعاۋ قوزعالىسى پايدا بولدى جانە نى­عايدى.

حايدار باممات
(1889 -1965)
ەۋروپادا تانىمالدىلىققا يە بولعان كورنەكتى قوعامدىق-ساياسي جانە مەملە­كەت قايراتكەرى، ديپلومات جانە مادەنيەت­تانۋ­شى، قوعامدىق-ساياسي ومىردە وشپەس ءىز قالدىرعان تاۋ­لى دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ («تاۋ­لى رەسپۋبليكا»، 1918-1919 ج.) باسشىلارى مەن ساۋلەتشىلەرىنىڭ ءبىرى. حح عاسىرداعى دا­عىستاننىڭ جانە بۇكىل كاۆكازدىڭ قوعامدىق-ساياسي تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىردى. ونىڭ Lە رگوblem du سايساsە (لوزاننا، 1919)، تhە ساي­ساsus رگوblem (ۆەگn، 1919 )، Lە سايساsە ەt 1ا گەvolution russe (پاريج، 1929)، Lا روsition de la Turquie (پاريج، 1943)، Visages dە L’Islam (1946، پا­ريج، 1959 )، Islamiyetin Manevi ve Kulturel Degerleri (Istanbul. 1963)، Apport des musulman a la civilization (جەنeۆا. 1962)، Muslim Contribution to civilization (جەنeۆا، 1962)، Der Beitrag des Islamszum Kulturgut der Menscheit (جەنeۆا، 1962)، Le Caucase du Nord اتتى ەڭبەكتەرى ءماڭ­گىلىك قۇندىلىققا يە.
ايتسە دە ونىڭ الەمنىڭ كوپتەگەن ءتىل­دە­رىنە اۋدارىلعان «يسلامنىڭ بەينەسى»، «مۇسىلمانداردىڭ باتىس ەۋروپا مادەنيەتىنە اسەرى» اتتى باستى ەڭبەكتەرى ەڭ ۇلكەن اتاق پەن تانىمالدىققا يە بولدى. حايدار بامماتتىڭ ءومىر­بايانىن جازعان جازۋشىلاردىڭ ءبىرى يسلام الەمىنە سىڭىرگەن قىزمەتتەرىنە باعا بەرە وتى­رىپ: «ونىڭ قايتىس بولۋىمەن مۇسىلمان الەمى ءوزى­نىڭ ەڭ مىقتى ويشىلدارىنىڭ بىرىنەن، كور­نەكتى تۇلعاسىنان ايىرىلدى»،– دەپ جۇرەك­جاردى سوزدەرىن جازعان.

ابۋسۋپيان اكاەۆ
(1872 – 1931)
كورنەكتى قۇمىق اعارتۋشىسى، قوعام قاي­راتكەرى، ارابتانۋشى عالىم.
ءابۋسۋپياننىڭ، ونىڭ الدىنداعىلاردىڭ جانە سەرىكتەرىنىڭ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «ءما­­دەني ەسە قايتارۋ» قوزعالىسىنىڭ باستا­ما­شىسى بولعان قۋاتتى توپتىڭ – «اعارتۋشى مۇ­­سىلمانداردىڭ» تەڭدەسى جوق مادەني قىزمە­تى­نىڭ ارقاسىندا داعىستاندا ءحىح عاسىردىڭ اياعى – حح عاسىردىڭ باسىندا يسلام پروگرەسكە كەدەرگى بولۋدان قالدى. باسقا سالالاردا دا رەفورمالاردىڭ جولى اشىلدى: مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ورتاق ءتىلى، ءبىلىمى جانە ساياسي ۇيىمى، بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاديدتىك (مو­دەرنيستىك) جوبا جۇزەگە اسىرىلدى.
وسى مۇسىلمان رەفورماتورى ءا.اكاەۆ­تىڭ جانە ونىڭ باسقا سەرىكتەرىنىڭ سان قىرلى ۇيىمداستىرۋشىلىق، اعارتۋشىلىق، باسپا قىزمەتى ارقاسىندا سولتۇستىك كاۆكازداعى قۇمىقتار انا تىلىندە كىتاپ وقيتىن، ال داعىس­تان ءحىح عاسىردىڭ سوڭى حح عاسىردىڭ باسىندا ەڭ ساۋاتتى حالىققا اينالىپ، مۇسىلماندىق كوزقاراستاعى ەلگە اينالدى.

دجەلال-ەد-دين
اسەلدەروۆيچ كوركماسوۆ
(1877-1937)
رەسەي جانە داعىستاننىڭ كورنەكتى مەم­لە­كەت قايراتكەرى. رەسەي كەڭەستىك فە­دەرا­­تيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ (1920-1921) قۇرا­­مىنداعى كەڭەستىك داعىستان مەملەكەت­تى­لى­­گىنىڭ (دسرو)، قازىرگى داعىستان رەسپۋبلي­كا­سى نەگىزىن قالاۋشى.
رەسپۋبليكا قۇرىلعان جىلى ج.كورك­ما­سوۆ­تىڭ تالابىمەن ونىڭ قۇرامىنا 10 اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق وكرۋگتەن تۇراتىن داعىستان وبلىسى مەن تەرسك ءوڭىرىنىڭ حاساۆيۋرت (بۇرىنعى قۇمىق) وكرۋگى ەندى. ونىڭ جىگەرلى سان قىرلى مەملەكەت قۇرۋشى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە قاراعوناي، اششىقۇلاق (1922)، كيزليار اۋدانى دا (1923) رەسپۋبليكا قۇرامىنا ەندى. وسىلايشا، كوركماسوۆ باس­قارعان داعىستان ۇكىمەتىنىڭ ءجۇر­گىزگەن شارالارى داعىستان رەسپۋب­لي­كاسىنىڭ اۋماعىنىڭ ەكى ەسە ۇل­عايۋى­نا اكەلدى. 1921 جىلى ما­مىر­دا ونىڭ بۇيرىعىمەن رەس­پۋب­ليكا استاناسى ماحاچكالا قالاسىنا (بۇرىنعى انجي­كا­لا، پورت-پەتروۆسك) اۋىس­تىرىل­دى.
ونىڭ قىزمەتى مەن سايا­سا­تى­نىڭ جەتىستىگى 1923 جىلى قۇمىق (تۇركى) ءتىلىنىڭ داعىستان­نىڭ مەم­لە­كەتتىك ءتىلى بولىپ بە­كى­تىلۋى جانە 1928 جىلى داعىستان حا­لىقتارىنىڭ جازبا ءتىلىنىڭ اراب ءتى­لى­نەن لاتىن تىلىنە اۋ­دا­رىلۋى حالىق­تىڭ ءتىل­دىك جانە مادەني دامۋى ءۇشىن وراسان زور ءمۇم­كىندىك بولدى. وكى­نىشتىسى سول، كۇنى بۇگىن­گە دەيىن، داعىستاننىڭ جاڭا تۇلعالارىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ونىڭ وزە­گىندە جاڭا كوپۇلتتى، كوپقۇرامدى داعىستان ساياسي ۇلتىنىڭ قالىپ­تاسۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسقان ج.قور­ق­ما­سوۆ­تىڭ ەڭبەگى دۇرىس باعا­لانباي كەلەدى.
«ءبىز جاڭا كوپ ۇلتتار رەسپۋبليكاسىن قۇر­دىق، ەندىگى مىندەتىمىز – ولاردىڭ تىلدەرىن، مادەنيەتتەرىن جانە ەتنيكالىق جادىن ودان ءارى ەركىن دامىتۋعا جاعداي جاساي وتىرىپ، دەر­بەس ۇلتتىق رەسپۋبليكالار قۇرۋ»، – دەگەنىن زامانداستارى تالاي رەت ەسكە العانداي، ول وسى ماسەلەنى بىرنەشە رەت كوتەرگەن.
وسى شارالاردىڭ بارلىعى رەسپۋبليكانىڭ ال­عاشقى ونجىلدىعىنداعى ساياسات پەن ەكو­نوميكاداعى جەتىستىكتەرمەن بىرگە داعىستاندى سولتۇستىك كاۆكازداعى «كوشباسشى رەسپۋبلي­كا­عا» اينالدىردى جانە ونىڭ «جارقىن بولا­شاعىن» بولجادى (ب.چوبان-زادە). الايدا كەيىن رەسپۋبليكادا بىرىكتىرۋشى ۇردىستەر باسىم بول­دى. ج.قورقماسوۆتىڭ ءوزى 1937 جىلى جال­عان ايىپپەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قايتىس بولعاننان كەيىن 1956 جىلى اقتالدى.

مۋراد راشيدوۆيچ كاپلانوۆ
(1915-1980)
راديوبايلانىس سالاسىنداعى كورنەكتى ينجەنەر-عالىم، مەملەكەتتىك سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اۆياتسيالىق جۇيەلەر مەن را­ديو­بايلانىس جابدىقتارىنىڭ باس كونسترۋكتورى، تەرەڭ عارىشتىق راديوبايلانىس جانە تەلەحا­بار تاراتۋدىڭ العاشقى جۇيەلەرىنىڭ، ونىڭ ءىشىن­دە «مولنيا» جۇيەسىنىڭ باس كونسترۋكتورى.
م.ر.كاپلانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق، عىلىمي جانە ينجەنەرلىك قىزمەتى ۇكىمەت تاراپىنان جوعارى باعالاندى: ول ەكى رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن جانە ەكى رەت كسرو مەم­لە­كەتتىك سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى. كاپلا­نوۆتىڭ بارلىق باستاماسى تابىستى بولدى.
ول تۋرالى ءومىربايان جازۋشىلاردىڭ ءبىرى: «مۋ­راد قاپلانوۆ سياقتى ومىردەگى ونەرتا­بىس­تار مەن كاسىبي جەتىستىكتەردىڭ كاسكادى، وقي­عالاردىڭ كالەيدوسكوپى، كنيازدىك وتبا­سىندا تۋ، رەۆوليۋتسيا، كەڭەس زامانىندا ماماندىق الۋ، رەپرەسسيا، سوعىس، جەڭىس، تۇرمىستىق، سودان كەيىن سۋپەر-كاسىبي تەحنيكانىڭ دامىتۋدا تا­بىسقا جەتۋ… ول قايدا، قاشان بولدى؟ بۇل ءوز­گەرىس­تەر حح عاسىردا جانە ءىرى ويلاپ تابۋشى­لار­دى العا شىعارعان داۋىردە كسرو-دا عانا بول­دى. ول – مۋراد راشيدوۆيچ كاپلانوۆ بولا­تىن».
ال ەگەر بۇگىندە عىلىمي-تەحنيكالىق رە­ۆوليۋتسيانىڭ، ونىڭ ىشىندە عارىشتىق (سپۋت­نيك­تىك) بايلانىستاردىڭ جەتىستىكتەرىن كۇن­دەلىكتى ومىردە جانە كاسىبي قىزمەتتە كەڭىنەن قول­داناتىن بولساق، ينجەنەر-عالىم مۋراد را­شيدحانوۆيچ كاپلانوۆتىڭ عىلىم سالا­سىنداعى ەسىمى مەن وراسان زور جەتىستىكتەرىن، تەحنولوگياسىن ءبىلىپ، ەستە ساقتاۋىمىز كەرەك.

P.S.
بۇگىنگە دەيىن قۇمىق ەليتاسىنا ارنال­عان، قۇمىق ساياسي-ەكونوميكالىق جانە رۋ­حاني اقسۇيەكتەرىنىڭ (IV-XXI عع.) تاري­حي-ومىرباياندىق انىقتامالىعىن دايىن­دادىم. ءومىرباياندار الفاۆيتتىك حرونولو­گيالىق رەتپەن بەرىلگەن.

ورىس تىلىنەن اۋدارعان
احمەت ومىرزاق