Серік Асылбекұлы − еліміз тәуелсіздік алар қарсаңда ұлттық баспасөзде еңбек етіп, еліміздің рухани өміріне қозғау салған дүбірлі кезеңде қалам қуатын қазақ мүддесіне жұмсаған қаламгерлердің бірі. Белгілі жазушымен сұхбатымыз қаламгер шығармашылығының ерекшелігі мен тәуелсіздік кезеңінде ұлт зиялыларының ел үшін еткен ерен еңбектері жөнінде болды.
− Серік аға, сізді осы кезге дейін прозаик ретінде танып келген інілеріңіздің бірімін. Яғни жазушылығыңыздан басқа қырыңыздан хабарым аз болыпты. Сондықтан белгілі эссеист Мақсат Тәжмұраттың жақында «Қазақ әдебиеті» газетіне басылған «Талант табиғаты» атты эссесінен ұлттық баспасөзге сіңірген еңбектеріңіз жайында білгенде таң-тамаша қалғанымды жасырмаймын. Сондықтан бұл жөнінде өзіңіз кеңірек айтып берсеңіз...
− Адам өмірінің түрлі кезеңдері болады ғой, мен үшін «Жалын» журналында жұмыс істеп, баспасөзде ұлттық мәселелерді көтеруге атсалысқан кездерім − есте қалатын ерекше жылдар.
1969 жылдан екі айда бір шығып келе жатқан «Жалын» альманағы 1985 жылы журналға айналып, бұрын бұл басылымның редакторы болып келген қазақтың көрнекті ақыны Тұманбай Молдағалиев басқа жұмысқа ауысып, енді ғана журналға айналып жатқан «Жалынға» Мұхтар Шаханов басшы болып келді. Ол тұста Мұхаң жастардың сүйіп оқитын танымал ақыны. Сөйтіп Шаханов журналды қолға алып, мықты мамандар жинай бастаған. «Жалынға» ертерек жұмысқа тұрғандардың бірі талантты ақын Есенғали Раушанов бір күні мені Мұхаңның шақырып жатқанын айтты. Әрине, мен де ол кісіні жұрт қатарлы білемін, яғни қарым-қатынасымыз сәлем беріп амандасқаннан әріге барған емес. Сөйтіп алдына барғанымда «Сені сыртыңнан білемін. Журналдың проза бөліміне меңгерушілікке алғым кеп отыр. Сен бізге ауыс» деді әңгімені көп созбай. «Мұха, мен баспада үйдің кезегінде тұр едім. Қалай болар екен?» деп едім, Мұхаң «Жаңадан ашылып жатқан журналда үйдің кезегі тез жүреді. Өйткені жаңа мекемеге алғашқы кезде көбірек пәтер береді. Демек, баспадан гөрі мұнда үйге қолың ертерек жетеді» деді. Сонымен сол кезде өзім жұмыс істеп жатқан «Жалын» баспасының директоры Болат Бодаубаев ағамызға барып жағдайымды айттым. Ол кісі «Серік, біз сені жылдың үздік редакторы ретінде Тбилисиге, Ригаға тегін жолдамамен демалуға жібердік. Бізде жағдайың жаман болып жатқан жоқ қой» деп кішкене ренжіді. «Болат аға, баспаға жылына бір пәтерден артық бөлінбейді ғой, ана жақта тезірек алуға мүмкіндік бар екен...» деп едім, Болат аға «онда дұрыс екен, бара ғой» деп рұқсатын берді. Ол кезде Алматыда пәтер мәселесі қиын еді, қаламгерлер жылдар бойы пәтерге қол жеткізе алмай әр жерге көшіп-қонумен өмірі өтетін. Солайша Мұхтар Шаханов ағамыздың қарауына жұмысқа келдім.
Мұхаңды бұрын талантты ақын ретінде ғана танысам, бұл кісінің ұлтшыл, үлкен жүректі патриот екенін, ұлтқа шын жаны ашитын тұлға екенін «Жалынға» келгенде ғана білдім десем артық болмас.
− Сонымен, жаңа басшыңыздың жұмыс стилі сізге қалай әсер етті? Өзі қалап жұмысқа шақырып алған басшы қызметкеріне шығармашылық еркіндік берген шығар?
− Әрине, кейбір басшылар секілді қарауындағыларға ақырып-жекіріп кісі болу Мұхтар ағаға жат нәрсе, дегенмен оның өзімен бірге қызмет істейтіндерден сергек болуды талап ететін мінезі бар. Журналды идеялық, көркемдік жағынан күшейту үшін бәрімізден соны идеялар айтуды талап ететін. Өзі және анау-мынау идеяларды менсінбейді. «Ана газет, мына газетте айтылып жатқан емес, үлкен, ұлттық деңгейдегі оригинал идея айтыңдар» дейтін. Жас кезіміз, бәріміз де Мұхаңның көзіне түсуге тырысамыз. Жақсы мақалалар жазсақ дейміз. Сөйтіп жиналыстарда бәріміз де мәселе көтеріп, шама-шарқымызға қарай идея айта бастадық. Басшымыздың жүрегі кең, азаматтығы ерек. Идеяны жас айтты, кәрі айтты демейді, ойынан шықса табанда қолдап әкетеді. Ұлтқа пайдалы идея табылса, әрі қарай дамытып, күшейтіп көтереді. Өзі жас та болса бас болған беделді азамат, барлық жерге сөзі өтеді.
− Сізде ұлтшылдық сезім, елдік мүддені қолдау бұрыннан бар ма еді әлде ондай ойларды «Жалын» журналына келген соң түсіне бастадыңыз ба?
− 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі қазақ халқының көзін ашқан ғана емес, рухын дүр сілкіндірген оқиға болды ғой. Бұл қазақ жастарының оған дейін-ақ оянғанын байқататын жағдай. Қайта құру дәуірі басталғанда әрбір саналы қазақ баласы халқының есесі кетіп жатқанын, ұлттық бірегейліктен ажырап бара жатқанымызды сезінгені анық. Мен ол кезде қылшылдаған 35 жастамын. Үйде қалай отырасың жұрт алаңға ағылғанда? Біз де жүрдік сол жастардың қатарында. Қазақтың басына сын болған кезең еді ол кез. Ол шақта басымызға тәуелсіздік аламыз деген ой келе қоймаған шығар. Бірақ қандай да бір бостандықты аңсау бар еді.
Біз студент болып жатақханада тұрғанда сондағы «Қызыл бұрышта» телевизор болатын. Бәрі соның алдына жиылып спорттық жарыстарды тамашалап, КСРО командасына жанкүйер болып отыратын курстастарым, бөлмелес достарым мені де өтіп жатқан түрлі жарыстарда «еліміздің командасына жанкүйер болуға» шақырады. Ал мен «сол команданың ішінде бір қазақ не бір орта азиялық ұлттардан шыққан біреу бар ма? Егер жоқ болса кіл еуропалықтардың бір-бірін жеңгенінің несі қызық?» деп қырсығып бармай қоятын едім.
Сыр бойындағы қаймағы бұзылмаған қазақ ауылында туып-өскен баланың көзқарасы солай болса оның таңғаларлық ештеңесі жоқ шығар. Бойымызда жылт еткен ұлтшыл сезімнің бастауы ауылда жатыр ғой. Дегенмен біздің ұлтшылдығымыз Мұхаңдікінің қасында ештеңе емес екен. «Саптыаяққа ас құйып, сабына қарауыл қойған» қатал цензураның заманында Мұхаңдардың әрекеті ерлік қой. Оның сол кездегі елдің арасында абыройы, саяси истеблишменттің арасында беделі жоғары болды. Қазақстан компартиясы ОК-нің идеологиялық хатшысы Өзбекәлі Жәнібеков секілді лауазымды адамдардың қабылдауына еркін кіре алатын. Сондықтан ол кісінің өзі тапса да немесе біз қандай да бір керемет идея айтсақ та оны бәрібір түптің-түбінде іске асыратын Мұхаң еді.
− Бас редакторға өзіңіз айтқан қандай идеяңыз есіңізде?
− Кім болса да идеяны жерден қазып тауып алмайды ғой, әркім көрген-білгенінен бірдеңе шығарады деп ойлаймын. Әдеттегідей бір жиналыста әркім оз ойын айтып жатқанда мен «Біздегі мейрамдардың бәрі саяси мереке ғой. Ұлттық мейрамымыз жоқ атап өтетін. Баяғыда бала кезімізде Наурыз мерекесі деп қазақша жаңа жылды мерекелейтін. Соны көтеруге болмас па екен?» деп едім, Мұхтар аға бірден қолдай кетті. Маған сол туралы жазып, журналда мәселе көтеруді тапсырды.
Наурызды кішкене кезімде көргенмін. Қазалы ауданы, «Қазалы» қой совхозының «Бірлік» деген бөлімшесінде тұрғанымызда үлкен апаларымыздың наурызкөже қайнатқанын білемін. Бірақ ол көргеніміз қайбір жеткілікті болсын. Сөйтіп ол туралы біраз үлкен кісілермен сөйлестім. «Жалын» баспасында көрші бөлмеде отыратын жазушы Нұрқасым Қазыбековтен біраз мәлімет алдым. Сөйтіп «Наурызкөже» деген не, оған қосатын жеті түрлі ингредиенттерге не кіреді, наурызда қандай жарыстар ұйымдастырылады деген сияқты мәселелердің бәрін қамтып мақала дайындадым. Бірақ Мұхаң ескерткендей оны өз атымыздан жариялауға болмайды. Ол мәселе журнал оқырмандары тарапынан көтерілуі тиіс. Өйткені компартия бақылап отыр бәрін. Журнал қызметкерлері ұлтшылдық идеялар таратып отыр деп шыға келуі анық.
Журналда публицистика бөлімінің меңгерушісі Жұмабай Шаштайұлы деген жазушы досым бар. Коридорға темекі тартуға шыққанда соған басшылықтың тапсырмасы туралы айтып, мақаланы жариялау үшін бір сауатты ауыл еңбекшісі керек екен дегенімде ол күлді: «Саспа, Ұзынағашта менің сен сияқты Түстікбай Құрманқұлов деген ұлтшыл досым бар, соның атынан жаза саласың. Сен іздеген еңбекші адам сол, ауылда мектепте ағылшын тілінен сабақ беретін мұғалім» деді. «Жарайды, онда сол кісінің атынан дайындайын материалды, бірақ сен оған ескертіп қой. Ертең журналға шыққанда бір-ақ көріп, мынаны мен жазған жоқпын деп басымыз бәлеге қалып жүрмесін» дегем Жұмабайға. Бірақ ол Түстікбайға ескертуге ұмытып кеткен. Бір күні ауылына «Жалын» журналы барған, қараса «Наурызды ұмытқанымыз жөн бе еді?» деген мақала тұр Құрманқұловтың атынан шыққан. Басында шошып кеткен, кейін «Шаханов секілді беделді адамның журналында мақала босқа шықпайтын шығар, не болса да тәуекел» деген. Сөйтіп Мұхтар аға бәрін осылай ойластырып, оны Қазақстан Компартиясы ОК идеология хатшысы Өзбекәлі Жәнібековке апарып, одан әрі Колбинге ұсыныс жасап тұңғыш рет елімізде Наурыз мерекесі атап өтілді. Сондықтан шын мәнінде елімізде наурыздың тірілуіне бірден-бір себепкер адам Мұхтар Шаханов деп санаймын.
− Өмірбаяныңызға зер салсақ, біраз жыл ауыл мектебінде жұмыс істеп, алғашқы шығармаларыңыздың біразын елде жүріп жазған сияқтысыз...
− 1973 жылы КазПИ-ді (қазіргі ҚазҰПУ ғой) үздік бітіргем. Тіпті, Алматыда қалуға мүмкіндік болды. Жұмыс та табылған-ды. Бірақ бізге сол жылы диплом бермей қойды. Алыстағы ауылдарға мұғалімдер жетіспейді, екі жыл барып жұмыс істеп келесіңдер деген талап болды. Қолымда «Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының филология факультетін бітірді» деген бір жапырақ қағаз бен Қызылорда облысы Қазалы ауданына берілген жолдама бар. (Айтпақшы, мектеп бітіретін жылы да аттестатымызды бермей, бір жыл комсомол бригадасында қой баққанбыз). Сөйтіп екі жыл дегеніміз алты жарым жылға созылып, Қазалының Құмжиек совхозында мұғалім, мектеп директорының оқу ісі бойынша орынбасары болып еңбек еттім. Әкем «мына інің әскерден келіп үйленгенше істей тұр, сосын Алматыңа қайтарсың» деген. Үйдің үлкен баласы едім, оның үстіне әкенің айтқанына бойұсынып өскен ауылдың баласымыз. Ініміз әскерден оралып, отбасын құрған соң әкем «Қайда барам десең енді өз еркіңде, жолың болсын» деп батасын берді.
Елде жүргенде атақты Зейнолла Шүкіров ағамыздың 50 жылдығы тұсында ақынмен кездесу өткізіліп, сонда совхоздың партком секретарының тапсырмасымен ақынның кітаптарын оқып, он күндей дайындалып, совхоздың клубында баяндама жасағанмын. Оған ақының өзі, ауданның бірінші хатшысы, үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі Таяубай Сереев, аудандық білім бөлімінің меңгерушісі, совхоз басшылары − бәрі қатысты. Алғашқы кезде президиумдағы кісілер ауылда қайбір баяндама бола қойсын деді ме, мені тыңдамай отырғандай көрінді. Бір-бірімен дауыстарын шығара сөйлесіп отырған оларға іштей «тыңдамайтын болса несіне баяндама жасатады» деп ашуым келді. Бір кезде дауыстар тыйылып, қарасам бәрі менің оқып жатқанымды тыңдап отыр екен. Аудан дөкейлерінің қайсысына ұнағанын қайдам, көп өтпей аудандық білім бөлімінің меңгерушісі Айбосынов шақырып алып, «істеп жатқан мектебіңе завуч боласың, бұйрығың беріліп қойған» деді. Мен ыңғайсызданып «аға, менен жасы үлкен, сол мектепке еңбегі сіңген ағаларым бар ғой» деп едім, «Серік, сен мені түзетпе, бар да жұмысыңды істе» деді. Сөйтіп, тағы төрт-бес жыл жүріп қалдым ғой.
Ауылда жүрген кезімде де шығармашылықты тоқтатпай, Қазақстан ЛКСМ орталық комитеті мен «Жалын» баспасы бірігіп ұйымдастырған балалар мен жасөспірімдерге арналған жабық әдеби бәйгеге қатысып, екі рет жүлдегер болдым. Соның арқасында Алматыға келген кезімде әдеби ортада мені білетіндер бар екен. Әлгі мен жүлдегер болған конкурста жюри мүшесінің бірі болған Қалдарбек Найманбаев ағамыз мені танып, өзі басқарып отырған «Жалын» баспасына бірден проза бөліміне редактор етіп жұмысқа алды. Сөйтіп өмірімде бір рет баспасөз саласында істемесем де баспаның редакторы болып шыға келдім. Солай, елде жүріп те, Алматыға келген соң да ағалардың көзіне түсіп, өмірде жолым болған адаммын.
− Елде жүріп жазған шығармаларыңыздың кейбірінде ауыл, мектеп өмірі суреттеледі. Кейіпкерлеріңіздің өмірде прототиптері болды ма?
− Мектеп өмірі дегенде «Рабиғаның махаббатын» айтып отырсың ғой, әрине ол өзім куә болған оқиғаның бірі. Жүз пайыз демей-ақ қояйын, шығармадағы оқиғаның жетпіс-сексен пайызы өмірде болған оқиға. Ал ауыл өмірін суреттейтін әңгіме-хикаяттардың көбіндегі кейіпкерлерімнің өмірде прототиптері болған. Мәселен, «Бөтеннің тойындағы» Құлтай менің құрдасым, «Қоңыртаудың басында бір түп жусандағы» шалдың прототипі өзім қолында өскен атам Қани Қосымұлы, «Қысқы каникулдағы» шеше мен бала – анам Ләтипа мен өзім. Шығармаларымда мұндай негізі бар кейіпкерлер көп, бірақ мен оларды өмірде қалай болса солай алып натурализмге ұрынғаным жоқ. Көркемдік шартына сай жасадым. Өмірдің шындығын көркем шындықпен бердім. Дегенмен ойдан шығарылғаннан гөрі өмірде прототипі бар, жазушының өзі көрген, сезінген оқиғалардан өрілген шығармалар барынша шынайы, әсерлі болатын сияқты.
− Әдебиет әлеміне келуіңізге, жазушы ретінде қалыптасуыңызға кімдердің әсері болды деп ойлайсыз?
− Жалпы, әдебиетке қызығуға, одан әрі бойыңда талант ұшқыны болса жазушы болуға әсер ететін жағдайлардың көп болатыны заңды ғой.
Біздің Қазалыда Соқыр жырау (шын аты − Ержан) дейтін жырау болды. Қармақшыда Нұғыман жырау деген кісі болды. Соқыр жыраудың көзі көрмейді, біреулер алып жүреді. Үйге келсе көкем бір қойды сойып тастайды, ет асылады. Адамдар жиналып жырауды тыңдайды. Олар үлкен эпостарды жырлайды таңға дейін, «Қырымның қырық батырынан» бастап «Қобыланды», «Алпамыстарға» дейін. Соны үлкендердің жанында отырып алып тыңдаймыз. Жыраулар қайтарда әкеміз шапан жауып, костюм-шалбар кигізіп сыйлап шығарып салады. Біздің бала көңілімізге ұнап, әдеби шығармаларға ынтықтырған, қызықтырған сол кісілер деп ойлаймын өзім.
Одан соң мектепте жүріп кітапқұмар болдық. Ауылда кітапханадағы кітаптарды оқи келе кітапқа қызығушылық күшейді. Үшінші сыныпта ең алғаш оқыған кітабым әлі есімде − қазақшаға аударылған «Башқұрт ертегілері» деген кітап еді. Содан кейін ертегі кітап көрсем қалдырмай оқитын болдым. Кейін қазақшаға аударылған Даниэл Дефоның «Робинзон Крузо», Роберт Льюис Стивенсонның «Қазына аралы», Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» роман-эпопеясын оқыған соң мүлде кітап әлеміне еніп кеттім. Оқығандарымды түсінетін халге жеттім. Бұның бәрі маған әсер еткен, әдебиетке іңкәр еткен жайлар еді. Кітап мені әлемнің барлық халқының өмірі бір-біріне ұқсас деген түсінікке әкелді. Үлкен масштабтан қарағанда расымен де солай ғой. Әдебиет ұлтқа, жерге бөлінбейтін өнер екенін солайша ерте түсінгендей болдым.
− Әр дәуірдің қоғамға, әдебиетке әсері болмай тұрмайды ғой. Тәуелсіздік біздің әдебиетімізге не берді деп ойлайсыз?
− Өте дұрыс сұрақ! Шынын айтсам, бұл туралы ойламаппын. Бірақ мұны ойлауымыз керек! Өйткені бір жарым ғасырдай бодандықта болған елдің әдебиеті еркін, ойы азат болмады ғой. Ал еліміздің тәуелсіздігі қазақ әдебиетінің аяғындағы шідерді алды, көзіндегі томағасын сыпырды. Содан кейін ғана біз еркін тыныстап, қорқу-үркуден арылдық. Бұл ең басты нәрсе біз үшін.
Әр дәуірдің өзіне тән қиындығы мен жеңілдігі болады десек, кеңестік кездегі әдебиетке материалдық жағынан жасалған қамқорлық пен идеялық шектеу бір бөлек дүние болса, қазір әдебиетке шексіз еркіндік бере отырып, жеткілікті дәрежеде қамқорлық жасалмайтыны ойландырмай қоймайды. Бірақ дәуірге тағы өкпе артуға болмайды.
Қазіргі заман капиталистердің заманы, әркім өз күнін өзі көруі керек. Бірақ қалай болып жатыр? Әлі күнге мемлекет тарапынан авторлардың кітабы шығарылып, кітапханаларға тегін таратылып жатыр. Бірақ авторлар қаламақыға жарымайды.
Әдебиет деген аттың жалында, атанның қомында жасалмайды, оған өміріңді арнасаң ғана нәтижеге жетесің. Ал таза әдебиетпен шұғылданайын десең аштан өлесің. Шетелдегідей кітабыңды шығарумен біреу айналысып, тыныш қана өзіңе тиесілі қаламақыңды алып отыра алмайсың. Кітап өтіп жатқан жоқ, оқитын адам аз өйткені. Жазушының жазғаны еленбей, еңбегі еш кетіп жатса әдебиетте тоқырау болмағанда қайтеді? Бірақ шындықтан асып қайда барамыз?
Қазір жазушылар құтқарушысындай көретін «мемлекеттік тапсырыс» деген бар. Меніңше, әдебиетті құртып отырған сол «мемтапсырыс». Неге дейсіз бе? Баспа директорлары пәленбай миллион тұратын кітаптарды тендерден жеңіп алып, үкіметтің ақшасына шығарып, кітапханаларға тарата салады. Ол кітапты біреу оқи ма, оқымай ма, басын ауыртпайды. Тендерін орындап, тиесілі ақшасын алады да, авторға итке сүйек лақтырғандай бірдеңе береді. Болды сонымен.
Шетелде неге көркем әдебиетті «мемлекеттік тапсырыспен» шығармайды? Өйткені ол коррупцияға жол ашады. Егер мемтапсырыс болмаса арамтамақ баспаның бәрі құлайды. Ал жекеменшік баспалар өмір сүргісі келсе, өтетін кітаптарды ғана шығарады. Мықты, танымал, кітаптары сұранысқа ие қаламгерлермен жұмыс істейді. Сөйтсе ғана жұмысы жүреді, әйтпесе жоқ!
Шетелдердегі ашық бәсеке, еркін сауда жолымен жұмыс істейтін баспалар пайдаға кенеледі. Дүниежүзінде солай. Сондықтан біздегі мемтапсырыспен кітап шығаруды тоқтату керек деп есептеймін. Кімнің шығармасының оқылатынын халық, сатылатынын базар реттеуі керек. Кітап оқитындар қай кезде де болған, бола да бермек.
Тәуелсіздік бізге азат ой мен сөз еркіндігі деген баға жетпес құндылықтарды сыйлады. Сондықтан барынша еркін, кәсіби жағынан мықты әдебиет өзін-өзі қорғап, өзін-өзі жарнамаласа ғана өмір сүреді деп ойлаймын.
Жалпы, көркем әдебиет ұлтты, қала берді адамзатты тану үшін қажет. Ал ұлтты, адамзатты тану арқылы біз өзімізді де танимыз. Өйткені біз адамзаттың бір бөлшегі − бір тамшысымыз!
Адамзатқа «Құдіретті комедия» секілді ғажайып туындыны сыйлаған Италияның ұлы ақыны Алигери Данте айтпақшы, бұл әлемнің ең ұлы ғажайыбы адамның жаны ғой. Ал данышпандар бүткіл өнердің анасы деп бағалаған көркем әдебиет сол әлемнің ғажайыбы − адам жанының қозғалысын бейнелейді емес пе?!
− Әңгімеңізге рақмет! Тәуелсіздігіміз ұлттық әдебиетімізге рух сыйлай берсін деп тілейік.