1992 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің журналистика факультетіне 50-ге жуық студент оқуға түстік. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы түрлі өзгерістер мен жаңалықтар біздің көз алдымызда өтіп жатты. Солардың бірі – білім беру жүйесіндегі үш деңгейлі оқыту. Біздің курс журналистиканың бірнеше бағыты бойынша қабылданды. Мерзімді баспасөз, телерадио, халықаралық журналистика, баспа ісі салаларында бірнеше оқу тобы жасақталып, алғашқы эксперименталды курс ретінде оқытудың жаңа форматына көштік. Бакалавриатта оқу мерзімі қысқартылғанымен, жалпы мазмұн көп өзгере қоймаған кез.
Журналистика факультетінің сол кездегі декандары Ю.Крикунов, Н.Омашев, Б.Жақып студенттердің жақсы білім алуына жағдай жасау үшін тынбай еңбек етті. Факультеттің ғылыми әлеуеті жоғары болатын. Ұстаздарымыз Т.Қожакеев, Р.Алтынбекова сатираға, М.Барманқұлов телевизияға, А.Мархабаев фантастикаға, Н.Омашев, К.Қабылғазина радиожурналистикаға, С.Қозыбаев,
Қ.Алдаберген баспасөз тарихына,
К.Қамзин, Б.Жақып, А.Шәріп,
Б.Омарұлы публицистиканың тарихы мен тәжірибесіне, жанрлар жүйесіне, Д.Баялиева баспасөздің тілі мен стиліне қатысты ғылыми еңбектер, оқу құралдарын, оқулықтар жазды. Айта кетуіміз керек, аталған еңбектер әлі күнге журналистика мамандарын даярлайтын оқу орындарында пайдаланылып келеді. Өкініштісі, аты аталған ұстаздардың бірқатары дүниеден озып кетті.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарына дейін журналистика тарихын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болған. Өйткені солақай саясат алғашқы газеттер мен Алаш қайраткерлері шығарған басылымдарды қарастыруға мүмкіндік бермеген. Қолымызда бары профессор Қ.Бекхожиннің, Б.Кенжебаев пен Т.Қожакеевтің баспасөз тарихына қатысты оқу құралдары. Тек тоқсаныншы жылдардың басында ғана мұрағатта шаң басқан газет-журналдарды парақтап, баспасөз тарихын жинақтаған ұстаз Қырықбай Мазанұлының еңбектері арқылы біз көптеген ақпаратқа қанықтық. Ол кісінің алғашқы оқырманы да біз болдық.
Ұстаздың «Қазақ журналистикасының тарихы» пәніне қаншама тың деректермен келетінін әр сабақ сайын байқайтынбыз. 1993 жылы сол жинақтаған мәліметтердің негізінде «Отарлау саясатының ойрандары» монографиясын жарыққа шығарды. Қырықбай ағай дәріс барысында мұрағаттан жинақтаған ақпаратты айтып тауыса алмайтын. Сондай қажырлы еңбектің арқасында жазылған «Қазақ журналистикасының тарихы» оқулығы 1996 жылы «Рауан» баспасынан жарық көрді. Әсіресе, 1994 жылы жарық көрген «Алты Алаштың ардақтылары» кітабы ерекше мазмұнды шықты. Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы, Мәшһүр Жүсіп Көбеев, Әлихан Бөкейханов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Т.Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов сынды ұлт зиялыларының баспасөз беттеріндегі мақалаларын талдады.
Отандық журналистика тарихын зерттеуде Қырықбай Алдабергеннің ең басты ерекшелігі – ел басына күн туған кезеңде жарық көрген басылымдардың шығу тарихына, қайраткерлердің сол кездегі саяси көзқарасына ұлттық мүдде тұрғысынан баға беру. Баспасөз тарихын сараптаудағы екінші ерекшелігі – Алаш басылымдарының бағыт-бағдары мен мазмұнын айқындап көрсету. Үшінші, ғалыми зерттеулері қазақ баспасөз тарихының қалыптасу, даму кезеңдерінен бастап, әлем журналистикасының жалпы сипатын, шетел журналистикасындағы озық тәжірибелерді көрсетуді мақсат еткен.
Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығында ғалым Қырықбай Мазанұлының зерттеу еңбектері бірінен соң бірі жарыққа шықты. Журналистика мамандығы бойынша білім алушылар сол кездері ұстаздың кітаптарын кітапханадан іздеп таппай қалушы еді. Қат, қажет болған соң қолдан түспейтін. Әрі жоғары оқу орнында журналистика тарихына, теориясы мен тәжірибесіне жаңа көзқарас қалыптастырудың, оны оқытудың маңызы зор болатын.
2001 жылы ҚР ҰҒА-ның Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты жанындағы диссертациялық кеңесте «Ресейдің Қазақстандағы отарлау саясатының бағыттары мен нәтижелері» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғағанын естідік. Ұстаздың ұзақ жылдар бойы тірнектеп жинаған деректері мен тынымсыз ізденісінің нәтижесіне жеткеніне қатты қуандық. Одан кейінгі жылдары Қырықбай Мазанұлы өзінің туған жері Баянауыл өлкесіне қызмет етуге кетті. Сол жақтағы С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті тарих, археология және этнология кафедрасының меңгерушісі, 2004-2006 жылдары Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының ғылыми жұмыстар жөніндегі проректоры, 2006-2016 жылдары С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінде журналистика кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарған. Туған жердегі қызмет еткен жылдарында ғалым-ұстаз тұлғатанумен айналысқан. Оған дәлел, осы жылдары жарық көрген «Біртуар дара тұлғалар», «Айдабол Сары батыр», «Баласымын артқан сенім», «Алаш көсемсөзінің жауһарлары» атты еңбектерін атап өткеніміз абзал.
2016 жылдан бастап Қырықбай Мазанұлының еңбек жолы Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде жалғасты. Ғалымның зерттеулері елордада жаңа тыныспен жалғасып, ауқымын арттыра түсті. Оның «Көне басылымдар. Құнды деректер. Алаштың ардақтылары», «Қазақстанның облыстық және аймақтық баспасөзінің тарихы», оқу құралдары, «Өткенге салауат, ертеңге аманат» мақалалар жинағы, «Ғұмыр қысқа, жол ұзақ» атты өлеңдер жинағы жарық көрді. Қырықбай Мазанұлының ғылыми, ақындық, публицистік мұрасы алдағы уақытта зерттеуді қажет етеді.
Қырықбай Мазанұлымен араға жылдар салып, бір кафедрада кездестік. Ұстазым сол баяғы қалпы, өзіне жарасымды жымиыспен амандасты. Сәттілік тіледі. Студент кезімде көрген ұстаз қалың теріден тігілген сөмкесін ұстап, дәрісханаға асығып барады.
Әрбір оқытушының оқыту әдістемесі мен педагогтік шеберлігі болады. Сондай ерекшеліктерімен есте қалған Қырықбай Мазанұлы тәртіп пен адалдықты жақсы көретін. Ұстаздың қатаң талабын жақсы түсінетін шәкірттер сабақтан кешікпейтін, қалмайтын. Үзілісте дәрісхананың алдында қаумалап Қырықбай ағайды күтіп тұратын еді. Бакалаврда оқитын студенттер ғана емес, докторанттар ұстаздың сабағын жібермей қатысатын. Бір айта кететіні, Қырықбай Мазанұлының қаталдығы «шәйі орамал кепкенше» ғана болатын. Семестр соңында ұстаз бен шәкірт қимай қоштасып, бір-біріне алғыс айтып отырушы еді. Бірде темірдей тәртіпті талап ететін Темірбек Қожакеев жайлы еске алыстық. Сонда Қырықбай ағай күлімдеп:
– Темкең менің кураторым болды. Староста болатынмын. Кейде екеуміз келіспей қаламыз да, мен ашуланып кетіп қалатынмын. Кейін Темкең ашуым басылған соң шақырып алып, татуласушы едік, – деді.
Қаталдық пен тәртіп жағынан ұстазға тартқанымен, екеуі де мейірімді болатын. Кейін Қырықбай Мазанұлының университетке келуіне Темірбек ұстаз себепші болғанын да өзі айтып берген еді.
Қырықбай ағайдың өз ісіне берілгені сонша, жаңадан берілген пәнді студенттермен жарыса игеруге тырысатын. Студенттердің кәсіби шеберлігін арттыру, шығармашылық қабілетін дамытуға барынша көңіл бөліп, танымал журналистерді шақырып кездесу ұйымдастыратын. Республикалық пәндік олимпиадаға апарып, бас жүлде алып қайтқаны да кешегідей есімізде. Ғылымға бейімі бар магистранттар мен студенттердің, докторанттардың мақалаларын жинастырып, әрқайсысын талдап, түзетіп бірнеше жинақ етіп шығарды. Ғылыми мақаласы жинаққа енген студенттердің көпшілігі қазір магистратура мен докторантурада білім алып жүр. Ұстаздың қамқорлығын көріп, қанатының астында болғандары оның адалдығын ерекше бағалайды.
Пандемия басталып, карантин талаптары күшейген сәтке дейін Қырықбай Мазанұлы ғылыми жоба дайындаумен болды. Күнделікті тынымсыз тірлігімен аяңдап жүріп, ойламаған жерден ортамыздан кетіп қалды. Адамзатты дәрменсіз күйге түсірген коронавирус пандемиясының басталғанына жылдан асып барады. Қырықбай ағайдың мәңгілік мекенге көшкеніне де бір жыл. Ғалым, ұстаз Қырықбай Мазанұлы Алдабергенов туралы естелік жазу көптен ойда жүр еді. Қолыма «Ғұмыр қысқа, жол ұзақ» өлеңдер жинағын алып, бірнеше рет оқып шықтым. Осы кітапты көргенде Қайрат Өмірбайұлы «ұстазымыз өз ғұмырын қысқа қайырып кетіпті-ау» деп күрсінді. Шынында, кейде ой мен сөздің шындыққа айналатынын естен шығарып аламыз. Ғұмыр қысқа болғанмен, жолыңыз ұзақ болғай. Ғалымның рухани өмірін жалғастырар қалың орман шәкірті бар. Соңында сүйікті жары мен ардақты қызы – Алтынай қалды. Қырықбай Мазанұлының жылы жүзі әріптестердің, шәкірттердің, оны білетін барша жанның есінде қалары сөзсіз.
Гүлмира ӘШІРБЕКОВА,
Л.Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университетінің доценті, ф.ғ.к.
