– 2008 жылы сол әскери қызметте жүргеніңізде шетелдік журналистер түсірген, колоннаның алдында жалғыз өзіңіз тұрған суретті сөз етсек. 2019 жылға дейін күллі жұрт бұл суретте пулемет ұстап тұрған әскери адам сіз емес, бурят Бато Дашидоржиев деп келді. Мұнымен қоса, Батоны сол сурет түсірілген бір күннен кейін сол маңда ерлікпен қаза тапты деп есептеп, ал Бурятия халқы оны ерекше ұлықтап, тіпті Ресей президенті Владимир Путинге оған «Ресей батыры» атағын ұсыну қажет екені туралы хат жазған деседі. Ал өзіңіз бұл фотоны қайдан және қашан көрдіңіз?
– 2010 жылы келісімшарт мерзімі аяқталып, үйге оралған соң, «Одноклассники» әлеуметтік желісіне «Үш жүз емес, бір-ақ солдат жеткілікті» деген жазумен жүктелген видеоны көріп қалдым. Алғашында YouТube платформасына жүктелген видеоны біреу осы желіге орналастырса керек. Сол видеоның астындағы пікірлерді оқысам, қолданушылар «Мәңгілік жадымызда!» деп Бато есімді адамның ерлігі туралы жарыса жазып, пікірлер қалдырып жатыр екен. Әлгі видеодан өзімді көрген мен сасқалақтап бірден әйеліме «Мына видеода бурят емес, мен ғой?» деппін. Әйелім «Қалайша сен?» деп аң-таң болып тұр. Әйеліме «Міне, мен 2008 жылы сонда әскери қызметте болғанмын. Анау видеода коллоннаның алдында тұрған мен, қайдағы Бато?» деп әскери билетімді көрсеттім. Келіншегім бірден әлгі видеоның астына мен екенімді жазып, пікір қалдыруды ұсынды. Мен «Жазып не керек? Олар тіпті Бато деген адамды жерлеп тастаған. Қазір айтсаң сенбейді» деп, қалың бұқараға мұны дәлелдеудің құр бекершілік екенін айттым. Десек те, әйелім мені көндіріп, ақырында сол видеодағы әскери адам бурят Бато емес, мен екенімді жаздым, бірақ халық сенбей қойды. «Бөтен біреудің батырлығын өз атыңа иемденіп алуға қалайша дәтің барады?», «Бұл қазақ емес, расымен де бурят! Сеңбеңіздер! Буряттың әпкесі Олимпиада чемпионы екен, ол Путинге Батоны марапаттасын деп хат жазыпты» деген пікірлерді оқыдым. Ана жерде у-шу болып, барлығы бір ауыздан Бато дегенді жақтады. Жалпы, сенімді секілді көрінетін бір дереккөз елдің ауызына не салып берсе, олар соны қайталайды ғой. Ал шын мәнісінде не болғаны, қолда бар факті оларды қызықтырмайды. Шетелдік журналистер «Бұл – Бато Дашидоржиев деген азамат. Ол осы видео түсірілгеннің ертесі ерлікпен қаза тапты» деп айтты ма, бітті, халық соған сеніп жүре берген. Сөйтіп, көпшілік 2019 жылға дейін сол жалған мәліметке сеніп келген (күліп).
– Сонда сіз халық айтып жүрген жалған ақпаратқа қолды бір сілтеп, тоғыз жыл бойы әлгі видео мен суреттегі адам өзіңіз екеніңізді дәлелдеуге тырыспадыңыз ба?
– Иә, тырыспадым. Дәлелдеп әуреленіп не керек? Жалғыздың үні шыға ма? Қалай дәлелдеймін? Ол уақытта менде рота командирінің телефон нөмірі болмады. Мені кім қолдайды? Десек те Шешенстанда бірге қызмет еткен жігіттер «Бұл Бато емес, Тасболат Ибрашев!» деп жазды, халық сонда да сенбеді. «Жә, жарайды. Сенбесе, сенбей-ақ қойсын» деп, бұл мәселені жабулы қазан күйінде қоя салдым.
– Ал Бато Дашидоржиевті бірнеше жыл бойы іздеген Ресей Мемлекеттік Думасының депутаты, ұлты бурят саяси қайраткер Алдар Дамдиновқа әлгі видеодағы сіз екеніңізді қалай дәлелдедіңіз?
– 2019 жылғы қарашада тағы сол «Одноклассники» желісіндегі парақшама Бурятияда тұратын бір жаттықтырушы «Анау видеодағы нақты сенсің бе?» деп жазады. Мен екенімді жазғанымда «Депутат Алдар Дамдинов сені іздеп жүр, телефон нөміріңді берсем бола ма?» дейді. Сосын Алдар Дамдинов маған хабарласып «Мәскеуге келе аласың ба?» деп сұрады. Сол уақытта өзім де Мәскеуге барғалы жатқанмын. Сөйтіп, екеуіміз Мәскеуде кездесіп, ұзақ әңгімелестік. Кездесу барысында ол әскери билетімді ақтарып шықты. Онда менің 2008 жылғы 8-28 тамыз күндері Грузия мемлекеті мен Оңтүстік Осетия аумағындағы әскери іс-қимылдарға қатысқаным жазулы тұр. Дамдиновтан бөлек, Батоны Екінші дүниежүзі соғысының ардагері, ұлты бурят бір қарт кісі де іздепті. Ол кісі көзі тірісінде видеода бурят деп жүрген азаматты көп іздеген, алайда ол мен табылғанға дейін қайтыс болып кетті. Сосын Дамдинов әлеуметтік желідегі жеке парақшасына әлгі видеодағы жігіт ешқандай да Бато емес, мен екенімді жазды. Сол сәттен бастап, жан-жаққа шақыртылып, сұхбаттан сұхбат беріп, марапаттан марапатқа ұсынылдым. Сол жылы 15-желтоқсанда Оңтүстік Осетия басшылығы арнайы шақырып, марапаттады. Сосын Астрахан өлкесінің басшылығы да «Жауынгерлік айбын» медалін кеудеме тақты. Туған жерім Атыраудағы азаматтар да шақырып, ерекше күтті. Десек те, мен марапат алуға тырысқан да емеспін, тырыспаймын да.
– Ал сіз қызмет еткен әскери ротада Бато Дашидоржиев деген бурят азаматы болып па еді? Журналистер бұл есімді қайдан алған?
– Жоқ, ондай азамат жоқ. Тіпті, Бурятия Республикасында аты-жөні Бато Дашидоржиев деген адам жоқ болып шықты. Шетелдік журналистер менің ұлтымның кім екенін анықтамай, ойша жазып жіберген. Олар Ресейде азиаттықтардан бурят халқынан басқа қазақтар тұратынын білмеген сияқты. Шетелдіктер қазақтар тек Қазақстанда тұрады деп ойласа керек. Оның үстіне көз қиығымыз бірдей болған соң, бурят деп жаза салған ғой (күліп). Негізі, сол күні менен 15 метр қашықтықта журналистер тұрғанын көрдім. Өзіңіз білесіз, шетелдік журналистерге әскери қақтығыс орнаған қауіпті аймақтардан хабар тарату міндеттеледі. Дегенмен, олар өздері танымайтын аймақта жұмыс істегенде, кейіпкерлеріне қандай есім қойғысы келсе де, өздері білетін секілді.
– Артқа шегініс жасап, Шешенстанның Шали елді мекеніндегі атқыштар дивизиясында қызмет етіп жүрген сіздің взводыңызбен бірге Грузияның Гори қаласына жақын жердегі блокпостқа келген күніңізді еске алсақ. Ротаңызда жалғыз пулеметші болдыңыз ба? Неліктен сізді жолдың ортасына жалғыз өзіңізді тұрғызып қойды?
– 2008 жылғы 8 тамыз күні рота командирі грузин әскерлерінің жинақталып жатқанын айтып, бізді Гори қаласына жақын жердегі блокпостқа орналастырды. Ол уақытта Ресей мен Грузияның арасында текетірес болғанын білетін боларсыз. Сөйтіп, командир Александр Дычковский бастаған, отыз адамнан құралған взводпен бірге сол жерге барып, сол блокпосттың қасында тұрғанбыз. Сосын дивизия бастығының орынбасары, подполковник Штанденко, нақты есімі есімде жоқ, біздің командирге келіп: «Маған пулеметші қажет, сосын пулеметшінің көмекшісі және атқыш керек», – деді. Сөйтіп, біздің командир ротадан менімен қоса екі адамды таңдап алып, ол кісімен бірге блокпостқа қарай жіберді. Блокпостқа жақындай бергенде подполковник «Осында тұрыңдар!» деп бізге бұйрық берді. Жолға қарасам, грузиндік әскерилер мінген колонна бізге қарай беттеп келе жатыр екен. Штанденко колоннаны өткізбеу мақсатында мені тура жолдың ортасына тұрғызып қойды, ал әлгі екі жігітке жолдың бір жақ шетіне барып, менің артымнан қарауылдап тұруды бұйырды. Маған қарай келе жатқан колоннаны көрген мен подполковниктен «Не істеуім керек?» деп сұрасам, «Осында тұр, ешкімді өткізбе!», – деді. Сөйтіп, ол грузиндердің әскери қолбасшысымен келіссөздер жүргізу үшін сол жаққа қарай беттеді. Ал колоннадағылар «Мұнда неғып тұрсың? Жолдан былай тұр!» деп алыстан айқайлай бастады. «Бұл – бұйрық. Сол үшін тұрмын» десем де, олар «Қанеки, кет мына жерден! Жол бер!» деп дауласып тұрып алды. «Кетпеймін, ана жерде басшылық бар, солар шешсін!» деп иығыма іліп алған Калашников пулеметін оларға қарай көздеп, мен де жолдың ортасында қасқайып тұрып алдым. Сөйтіп, сол жерде қырық минуттай тұрдым. Екі жақтың қолбасшылары келіссөз жүргізе алмай, ұзақ уақыт әңгімелесіп тұрды. Сосын Штанденко «Жерге жат, ұрысқа кіріс!» деп бұйрық берді, дереу асфальтке жата қалдым. Алайда бірнеше минуттан кейін «Болды, ұрысты тоқтат!» деді. Ал біз жолын бөгеген колонна кері бұрылып кетіп қалды. Бағымызға қарай, оқ атылмай, бейбіт тарасты. Сосын тамыздың аяғына таман Грузиядан Шешенстанға оралып, жұмысымды жалғастыра бердім. Бертін келе жоғарыда айтып өткенімдей, үш жылдық келісімшарт аяқталған соң, ауылға қайттым.
– Сол видеода сіздің артыңызда тұрған екі әскери қызметкердің бірі қазақ дейді. Сол рас па?
– Иә, рас. Алайда онымен байланысты жоғалтып алдым. Екінші әріптесім, ұлты армян Давид есімде қалып қойыпты. Қазір ол Мәскеуде тұрады. Араласып тұрамын. Рота командирі Дычковскийге де хабарластым. Ол екеуін қалай тауып алдыңыз деп сұрағыңыз келсе, депутат Дамдинов егжей-тегжей тексеріс жүргізгісі келетінін айтқанда, оған рота командирі, сосын артымда қарауылдап тұрған сол екі жігіттің аты-жөнін айтқан едім. Сөйтіп, ол іздеп жүріп, командирді де, армян жігітті де тауып алыпты.
– Сонда депутат сіз бар шындықты баяндап бергеннен кейін де тексеріс жүргізген бе?
– Иә, расымен мен екеніме толықтай көз жеткізу үшін қосымша дереккөздер мен куәгерлерді іздестірді. Бәлкім, мен өтірік айтып тұрған шығармын. Мүмкін, мен соған ұқсас басқа сарбаз болармын. Кім болса да, күдіктенеді ғой. Бір қарағанда, сырт көзге бұл шоу секілді көрінуі мүмкін, ал шындап келгенде бұл кәдімгі әскери іс-қимыл болған орта. Мұнда әр деталь маңызды. Сол себепті депутат барлығын жіті тексеріп, менің фейк адам емес екеніме көз жеткізгісі келді. Десек те, менің өтірік айтып нем бар? Жалпы, осы видеодағы мен екенім белгілі болған соң, маған хабарласқан адамдардың санында шек болмады. Тіпті, Ганюшкиндегі сыныптастарым хабарласып, құттықтады. Олармен қазір WhatsApp желісінде құрылған топта жиі араласып тұрамыз. Ал осындағы жақын достарым «Сен бір өліп, бір тірілген адамсың ғой» деп әлі күнге дейін қалжыңдайды (күліп). Десек те, олар «екінің бірі иығына ауыр пулеметті іліп, сен секілді бүкіл колоннаға қарсы тұра алмайды» деп басымыз қосылғанда айтып жүреді.
– Жаңа бір сөзіңізде былтыр барлығы белгілі болған соң, сізді жан-жаққа шақырта бастағанын айтып қалдыңыз. Атырауға кімнің шақыртуымен келдіңіз?
– Атыраудан Арман Тоғаев есімді жігіт бірінші хабарласып, «Сен біз үшін батырсың! Елге кел!» деп шақырып, сый-құрмет көрсетті. Ат мінгізіп, иығыма шапан жапты. Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университетінің үлкен залына тұрғындар мен Ауған соғысының ардагерлерін шақырып, мені халыққа таныстырды. Арманның жасы менен кіші, сол себепті інілік ілтипат көрсетіп, асты-үстіме түсіп, жүгіріп жүрген оған алғысым зор. Сосын Атырауға белгілі сыйлы жан Сымбат апа үйіне шақырды. Сонымен қатар Нұр-Сұлтанда Айбатыр Өтеғұлов деген азамат қарсы алып, қонақжайлық танытты. Оралда да жігіттер күтіп алды. Жалпы, елде аяқ-қолымды жерге тигізбей алып жүрді.
– Қазір қандай қызметтесіз?
– Мәскеуде қауіпсіздік қызметінде жұмыс істеймін. Бірақ отбасым Астраханда тұрады. Келіншегімнің есімі – Динара, Астраханның қазағы. Екі қызым бар, үлкенім Милананың жасы он бесте, ал кіші қызым Милена төрт жаста.
– Ал әскери қызметке қайта оралу туралы ойланған жоқсыз ба?
– Ара-тұра ойланамын. Әскери салаға араласқан адам болған соң, мұндай ойдың мазалайтыны рас. Негізі, маған әскери қызметке қайта орналасуға әлі де кеш емес. Жасым келіп тұр. Бізде 45 жасқа дейін жұмыс істеуге болады. Алдағы уақытта көре жатармын.
– Атырауға келгеніңізде, егер отбасыңыз қарсы болмаса, алдағы уақытта Қазақстанға көшіп келу туралы жоспарыңызбен бөлісіпсіз. Алдағы уақытта елге көшіп келуіңіз мүмкін бе?
– Бұл мәселе әлі шешілмеді. Оның үстіне пандемия басталып кетті де, аталған сұрақ сол күйі шешілмей қалды. Дегенмен, кейде осындағы туыстарымды қалайша тастап кетемін деп ойланамын. Бүкіл өмірім Қараөзекте өтті. Жалпы, Қараөзекті жақын тартамын, мен үшін ең ыстық өлке. Қараөзек Ресей территориясында орналасқанымен, онда бірде-бір орысты таппайсыз. Тек қазақтар тұрады. Қазақы дәстүр сақталады, қазақ тілінде сөйлейді, қазақша оқиды. Барлығы елдегі ауылдардағыдай өмір сүреді. Айтарлықтай айырмашылығы жоқ.
– Өзіңіз мақтанғанды, мақтау сөз естігенді ұнатпайтын секілдісіз. Сұхбат алу үшін хабарласқанымда «Мен ауылдың қарапайым баласымын. Өзімді жұлдыз я батыр деп санамаймын. Мені қайтесіздер? Тыныш жүре берейінші. Интернетте барлығы тұр, содан алып құрастыра салсаңыз болмай ма?» деп әдепкіде сөйлесуден бас тарттыңыз. Сіздің неліктен тоғыз жыл бойы үндемей жүре бергеніңізді енді түсінгендеймін. Көзге түскенді, назарға іліккенді еш ұнатпайтын секілдісіз, солай ма?
– Иә, ұнатпаймын. Мен бұл әрекетімді мақтаныш көрмеймін, колоннаны тоқтату әскери міндет болды. Өз-өзімді мақтамаймын, бірақ мен қарапайым адаммын. Жалғыз өзім колоннаны қайтарып жібердім деп мақтанбаймын, марқаймаймын. Көрген адам танып, ризашылығын білдіріп жатады. Маған сол да жеткілікті. Былтыр депутат барлығын жайып салған соң, көптеген ресейлік телеарна өкілдері хабарласып, Оңтүстік Осетияға барғанда тіпті тікелей эфир ұйымдастырды. Сондай кезде арнайы мамандар қасыңа келіп, грим жасайды, бет-әлпетіңді әрлейді. Сосын «Қане, микрофонды былай тағыңыз. Онда салмаңыз. Киіміңізді жөндеңіз» деп әбден мазамды қашырды. Мен отыз бес жыл мұның ешқайсысын көрген жоқпын, мені олай ешкім түрпектеп, бұлайша мазамды алмаған. Осы уақытқа дейін өмірім тыныш өтсінші деп келдім. Ал былтыр бір-ақ күннің ішінде танымал болып шыға келдім. Бұл маған қажет емес. Биікке көтерілу қиын, бірақ сол биіктіктен құлау екі есе қиын. Жеткен биігіңді ұстап тұруың үшін еңбектенуің керек. Мен өйтіп жүргім келмейді. Сосын есіңе алғың келмейтін жайтты қайта қопарғаннан не шығады? Әсіресе, соғысқа қатысты оқиғаларды еске алу қиын. Журналистер көп жағдайда бір нәрсені қайталап сұрай береді. Барлығын тізбектеп, қайталап айтқанды ұната бермеймін. Бұл «ал айтыңыз» деп оңай сұрай салатындай дүние емес. Мен Грузияға барып, футбол ойнаған жоқпын ғой. Осылайша, кейде журналистердің ниетін байқап қалғанда сұхбат беруден қашқақтаймын. Десек те, сіздер елден шығатын қазақ тілді басылым болған соң келісіп отырмын, бірақ сіз мен сұхбат берген соңғы журналист боларсыз деп сенемін.
Сұхбаттасқан
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ