Құжатқа «қазақ» деп жазғаннан не өзгереді немесе қазақ болу – ғажап болу ма?

Құжатқа «қазақ» деп жазғаннан не өзгереді немесе қазақ болу – ғажап болу ма? Қоғамда әртүрлі үдерістер болып жатады. Ондай үдерістерге әсер етуші факторлар да көп. Бірақ бір нәрсе аян: ештеңе де күштеп, зорлықпен қолдан жасалмауы тиіс. Ал үдерістер табиғи түрде жүрсе, оған ешкім де өкпелей алмайды. Осыны ескеру керек. Тәуелсіздіктен бері қарай Қазақстанның демографиясын көтеру және елдегі диаспоралар ортасындағы ауызбірлікті күшейту үшін біраз жұ­мыс істелді. Оның арасында жүзеге асқаны бар, орын­далмай қалғаны да жетеді. Дегенмен, қалай­да Қазақстан тұрғындарын бір тудың астына жи­нап, бір мақсат жолында тізе қосып жұмыс іс­теуге шақыру – мемлекетті күшейтуге бағыт­тал­ған ізгі ойдан туған идея деп түсінуіміз қажет. Рас, «Қазақстанда қазақ ұлты мемлекетті құ­рау­шы ұлт» ретінде мойындалған. Себебі бүгінгі Қа­зақстанның негізгі халқы − қазақтар есте жоқ ес­кі замандардан бері осы елдің аймағында ғана тір­шілік еткен. Алайда түрлі саяси жағдайларға бай­ланысты қазақ елі өзге елдің боданында бол­ған ғасырларда елімізге сырттан ерікті, еріксіз кө­шіп келушілер көп болды. Өйткені ол тұста дер­бестігінен айырылған қазақ елі тарихи, саяси тұр­ғыдан өз мәселесін өзі шеше алған жоқ. Сон­дықтан елімізде диаспора ретінде орнығып кө­бей­ген орыс, ұйғыр, түрік, кәріс, дүнген секілді ұлт­тар екі ғасырдан бері осы елді мекендеген соң Қа­зақстанды Отаным деп таниды. Солай да болса, ХХ ғасырдың соңында КСРО құлап, ұлттық мәсе­ле­лер жөнінде еркін пікір айту мүмкіндігі беріл­геннен бері еліміздегі диаспоралар арасында өздерінің тарихи Отанына деген сезімін ашық айту – тарихи Отанын туып-өскен елінен артық қою­шылық және сол жаққа көшіп кету құбы­лыс­тары байқалмай қалмады. Бұл – бізге тиімсіз құ­бы­­лыс. Өйткені біз үшін мемлекеттің тұтастығы, ха­­лықтың идеологиялық тұрғыдан бірлігі маңызды. Қазақстан Конституциясы бойынша елдегі бар­лық азаматтың (ұлты, діні, тіліне қарамастан) құқығы тең. Бұл қандай да бір белгілеріне қарап ешкімге ешқандай артықшылық берілмейтінін және ешкімді кемсітуге жол берілмейтінін көрсетеді. Айтайын дегеніміз осы жылдың 11 қарашасында Мемлекет басшысының өкімімен белгілі тележурналист Мая Бекбаева мен биз­несмен Закиржан Кузиев Қазақстан халқы Ассам­блеясы Төрағасының орынбасарлары болып та­ғайындалды. Бірақ оған халық соншалық елең ете қоймаған, алайда осы үнсіздікті бұзғысы келді ме, не басқалай ойы болды ма, көпшілікке өзінің қазақ мәселесі хақындағы ойын (орыс тілінде) бей­нежазба арқылы жолдапты. Онда өзінің ҚХА төра­ғасының орынбасары болып тағайын­дал­ғанын, жаңа лауазымымен құттықтап жатқан­дарға риза екенін, сондықтан бұрынғы қызме­тінде (үш тілде хабар тарататын жерсеріктік Kazakh tv арнасының директоры) жүріп, бұл қызметін қоғамдық негізде атқара беретінін айта келіп, Ассамблея отырысында өзінің бір ерекше жағдайға назар аударғанын айтады. Айтуынша, Жамбыл облысының тумасы − әкесі дүнген, шешесі ұйғыр қыз мәселе көтеріпті. Яғни, елі­міздегі өзге ұлт өкілдерінің арасында төлқұ­жа­тына өзінің ұлтын «қазақ» немесе «қазақстандық» (казахстанец) деп жаздырғысы келетіндер бар екен. «Сондықтан елімізде өздерін қазақ сезінетін өзге ұлттарға неге сондай мүмкіндік бермеске? Америка сияқты көптеген ұлт жасайтын алып ел­дің азаматтары өздерінің төлқұжатына «аме­ри­кандық» деп жаздырады ғой! Бұл ұсынысқа қалай қарайсыздар?», − деп аяқтапты сөзін журналист. Бірақ өз ойын орысша жеткізіп отыр­ған журналистің бұл пікірі қазақтарға қарата айтылды ма, не өзге ұлт өкілдерінде арналды ма, ол белгісіз. Мүмкін Бекбаева бұл сөзін барша қазақстандыққа арналған деп ақталар, алайда бұл жаңалық пікір емес, бұрын да талай айтылған. Дегенмен осы мәселенің астарында не бар?.. Қазақстан Конституциясының 19-бабының бірінші бөлімінде былай делінген: «Әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жа­та­тынын өзі анықтауға және оны көрсету-көр­сет­пеуге хақылы». Әрине, бұл заң жүзінде берілген құ­қық, оны ешкімнің теріске шығаруға хақысы жоқ. Бірақ заң адамның құлқын, ниетін, адам­гершілігін өзгерте ме? Мәселе сонда. Белгілі бір тақырып бойынша мәселе көтеру бас­қа да, оның жүзеге асуы бір басқа. Ұлт, сенім мә­селесі – қашанда байыппен қарауды талап ете­тін өте күрделі мәселе. Сондықтан Мая Бек­баева­ның әлгі ойы жұрттың көбіне жағымсыз әсер ет­кендей. Көбісі ол ұсыныстың орынсыз екенін ай­тып жатыр. Мәселен, бұл жайында танымал жур­налист, қазақ тілін өзінің ана тілі деп санай­тын Максим Рожин өзінің Facebook әлеуметтік желісіндегі парақшасына былай деп жазыпты: «Қандай ұсыныс болсын оның орынды не орын­сыз екенін көрсететін бір ғана сипаттама бар. Ол ұсыныстан не өзгереді? (Қарапайым тіл­мен айтқанда ол ұсыныстан халыққа, елге, аза­матқа, өзіңе не пайда?). Енді соңғы күндері мені тегтеп көп азамат төл­құжатымда ұлтты өзгертсем, қарсы емес екенін, тіпті «сен өзгертсең рұқсат» деп жазып жа­тыр. Оған қарсы ойлар да айтылып жүр, орын­ды деп ойлаймын. Барлықтарыңызға рақмет, біріңізге сенім үшін, басқаларға ашық ойлар үшін. Осы сәтте барлығымыз бір сұраққа жауап із­дейікші: ұлтты төлқұжатта өзгертсек, не өзгере­ді? Нақты тізіп берсеңіздер. Елде, халықта, қазақ даласын мекендеген әрбір азаматта не өзгеріс бо­лады? Егер мен шатассам айтыңыздар. Ал меніңше өзгеріс болмайды. Қазақ тілін біл­мейтіндер қазақша сөйлеп кетпейді, жем­қорлар жойылып кетпейді, экономика қарқынды дамып кетпейді, теңге бағамы доллармен тең болып кетпейді. Солай ма? Ал олай болса, попу­лизмді ысырып тастап, елге пайдалы ұсыныс жа­сайық. Рақмет, орыс болып жүріп туған жерімді құр­меттеп жүре берсем рұқсат шығар? Көбіміз Жара­тушының берген ұлтымен, патриотизмді ша­тас­тырған секілдіміз. Мойнымызға Жарату­шы­ның ісін емес, адамның қолынан келетін, елге пайдалы дүниемен айналысайық». Өте байыпты, парасатпен айтылған пікір. Бі­реуді ұлтыңды өзгерт деп таңғаннан не шығады? Оған әркім өзінің шын ықылас, тілегімен барсын, егер бара алса! Осыдан біраз жыл бұрын әлеуметтік желілер­де бір неміс жігітінің жазғаны бар еді. Айтуынша, бала кезінен қазақ арасында өскен. Әке-шешесі қайтыс болғаннан кейін де көшпей, қазақтардың арасында жасап қалған. Өзі бір ауыз орысша не немісше білмейтін көрінеді. Сол енді қазақ болғым келеді дейді. «Қазақ болу үшін белгілі бір руға жату керек екен, енді не істеймін?» деп көп­шіліктен көмек сұрапты. Сонда оған әркім әртүрлі жауап қатыпты. Соның ішінде бір адам «Егер қазақ тілінен өзге тіл білмесең, қазақтың салт-дәстүрін ұстансаң, құжатыңа «қазақ» деп жаздыра бер, руыңды сұрағандарға «руым неміс» деп айтарсың» деген екен... Расында, қазақтар этникалық тамырына терең мән береді, оның себебі − бізде ұлт деген ұғым көптеген кейбір елдердегідей жан дүниенің сезінуі (душевное состояние) емес, этникалық негізді танытатын құбылыс. Сондықтан қазақ руын, жеті атасын білмегенді қазақ деп таны­майды. Тіпті, кейбір руларды «қазаққа кірме» деп санайтыны да бар. Бұл үрдіс қашанға дейін со­зылатынын болжау қиын, түбінде ұлттық дәре­жеде ойлап, тайпалық көзқарастардан арыла алсақ, бәлкім, ұлт туралы түсінігіміз де өзгерер, бі­рақ жақын арада оған мүмкіндік жоқ-ау. Бүгінгі қазақтың уайымы көп, өйткені жеріміз үлкен, халқымыз аз. Сондықтан адам саны жүз­деген миллионға жетіп, мемлекетіміз мықты елге айналмай тұрғанда халықтың жанды жеріне тиіп, этникалық мәселелерді қозғаудың қажеті жоқ. Қазақ болудың бүгінде екі жағы бар: этни­калық және рухани. Тегің жағынан (әке жағынан) қазақ болып танылу бір міндет болса, жан дүниең (тілің, ұстанатын салт-дәстүрің, пайым-пара­сатың) жағынан қазақ болу да парызың. Сонда ғана толық қазақ саналасың. Ал енді шыққан тегің жағынан өзге тамырдан тарасаң да қазақ болғың келсе, оны заң бекерлемейді. Бірақ қазақ тілін, салтын, тарихын, мәдениетін толыққанды игермей тұрып қалай қазақпын дей аласың? Жасыратын несі бар, бізде тегі жағынан қазақ, төлқұжатында солай жазылған, тіпті ата-бабасын ел танитын, бірақ қазақ тілін мүлде білмейтін, ұлтының салт-дәстүрінен мақұрым (ел оны ша­лақазақ дейді) қазақтар бар. Олар әзірге қазақ санатында. Бірақ болашақта оларды кім дейміз, ол да бір мәселе... Бәлкім, осындайларды көріп, өзге ұлт өкілдері арасында «төлқұжатқа қазақ деп жаздырсақ жеткілікті екен ғой» деушілер бар шығар. Бірақ жоғарыда айтқанымыздай, нағыз қазақ болу үшін екі жағы да тең болуы керек еке­нін естен шығармау керек. Максим Рожиннің пі­кірі де соған келеді. Ол басқа ұлт өкілі болып тұ­рып та қазақ тілін, салтын біліп, құрметтеп, Қа­зақстанды Отаным деп танысаң жеткілікті дей­ді. Өте дұрыс пікір! Адам атымен емес, заты­мен (жан дүниесімен) қазақ болсын! Бір ақын ініміз жазғандай, «Қазақ болу − Алланың берген бағы, Қазақ болу қиын да, қызық та емес». Жаратқан иеміз бар халықты тең жаратқан, әр­қайсысының өз кемшілігі, өз артықшылығы бар. Ендеше, құжат жүзінде қазақ болу ештеңені шеш­пейді, тек рухани әлеміміз қазақ болып, Қазақстанды сүйіп өмір сүрсек жеткілікті. Ұлт − сау­даға салынбайтын ұғым.