Лев ТАРАКОВ: АБАЙ ТӘЛIМIНЕ КЕРЕҒАР ӨМIР СҮРIП ЖҮРМIЗ
Лев ТАРАКОВ: АБАЙ ТӘЛIМIНЕ КЕРЕҒАР ӨМIР СҮРIП ЖҮРМIЗ
"Түркiстан" газетi жақында жаңа жобаны қолға алды. Мақсатымыз – орыстiлдi газеттердiң бас редакторларына сөз берiп, олардың ой-пiкiрiн бiлу. Осыдан екi-үш апта бұрын газетiмiздiң бетiнде "Мегаполис" газетiнiң бас редакторы Игорь Шахновичпен сұхбат жарияланды.
Бүгiнгi сөз – "Литер" газетiнiң бас редакторы Лев Тараковта.
ҮШ ТIЛДI ДЕ БIЛУ КЕРЕК ДЕП ПРЕЗИДЕНТ ДҰРЫС АЙТАДЫ
– Қазақшаңыз қалай?
– Менiң жағдайым былай ғой. 1983 жылы Украинаға оқуға кеттiм де, одан соң Ресейде солтүстiк флотта әскери мiндетiмдi атқардым. Қазақстанға 1992 жылы ғана қайтып оралдым. Жастық шағымның ең белсендi кезеңi Қазақстаннан тыс жерде өттi.
– Қазақстан тәуелсiздiк алғанда мұнда болмаған екенсiз ғой.
– Жоқ, мен онда Ресейде едiм. Дегенмен де, Кеңестер одағы күйреген соң, Қазақстанға қайтып оралуға бел будым.
– Осы жерде туып-өскенсiз бе?
– Жоқ, мен Украинада дүниеге келiппiн. Әке-шешем тың және тыңайған жерлердi игеруге келгенде, мен екi-үш айлық бала екенмiн. Сондықтан да мен өзiмдi қазақстандық санаймын. Сондықтан да Украинаға баруға немесе Ресейде қалуға мүмкiндiк болса да, мен Қазақстанға қайтып келдiм. Ал қазақ тiлiне келсек, менiң өз ойым, Қазақстанның әрбiр азаматының мiндетi – мемлекеттiк тiлдi бiлу. Сөйлей алмаса да, тым құрығанда түсiнуге талпыну. Бұл ендi менiң жасымдағы адамдарға көбiрек қатысты, әрине.
– Сонда өзiңiз қазақшаны қаншалықты түсiнесiз?
– Кезiнде мен бiрталай уақыт Президент Әкiмшiлiгiнде жұмыс iстедiм, кәсiби мiндетiм – Елбасының сөздерi мен баяндамаларына қажеттi материалдар дайындап отыру едi. Президентiмiз екi тiлде еркiн сөйлей алатын болғандықтан, оның қазақша сөйлеген сөздерiн мен түсiнiп отыруым керек деген ой қалыптасты. Қазақ тiлiн үйрететiн жақсы мұғалiм жалдадым. Қазiр саясат, экономикаға қатысты мәтiндердi түсiнетiн жағдайым бар, қазақ басылымдарын оқи аламын, қазақ телехабарларында не айтылып жатқанын ұғынамын. Бiрақ, бiр қызығы, қазақы тұрмыстық тiлден мақұрыммын десем де болады. (Лев Тараков кеңкiлдеп күлiп алды). Бiлесiз бе, қазақ тiлiн үйренiп жүрген адамдарға ортақ қиындық: олар тiлдi түсiнiп-қабылдай алса да, шешiлiп сөйлеп кетуден қорқады. Қазақ баспасөзi бұл мәселенi үздiксiз айтып-жазып келедi, сондықтан да жылдан-жылға бұл мәселе оң шешiмiн табады деп ойлаймын. Оның үстiне, тек қазақша сөйлейтiн, мектептi қазақша бiтiретiн ұрпақ саны көбейiп келедi.
– Қазақстан тәуелсiздiк алған соң 19 жылда мемлекеттiк тiлдiң мәртебесiн лайықты деңгейге жеткiзе алмай, дамыта алмай отырмыз. Осының өзi кереғарлық емес пе?
– Сұрағыңыздың төркiнiн түсiндiм. Менiңше, ең әуелi тәуелсiздiктi алған соң дүние есiгiн ашқан ұрпаққа көңiл бөлу керек. Жасы жер ортасынан асқан адамдарға бейiмделу ендiгi жерде қиындау болмақ. Оның үстiне, олардың өз тiлдiк ортасы бар. Әрине, оларды ауылдарға жiберетiн болсақ, тiлдi тез-ақ үйренiп алар едi. Ал iрi қалаларда жағдай басқаша, тiлдiк орта бөлек.
– Сонда сiздiңше, қазiргi жағдай қазақ тiлi үшiн өтпелi кезең бе?
– Әрине! Осы жиырма жылда дүниеге келген балалар мектеп бiтiрiп, саналы азамат болуға аяқ басты, ендеше, жылдан жылда бұл мәселе оң шешiмiн табады. Тiлдiк орта экономикалық өмiр арқылы айқындалады. Тiл экономикалық, шаруашылық өмiрге тезiрек дендей енуi керек. Бiр мысал айтайын. Кеңес одағы кезiнде Сирияда Тартус деген әскери-теңiз базасы болды. Осы базада барлық тұрғындар – еңбектеген баладан еңкейген кәрiге дейiн орысша сөйлейтiн. Неге? Өйткенi, олардың бәрi кеңестiк матростармен алыс-берiс сауда жасайтын едi. Әрқайсысы кеңес матросын алдауға дайын тұратын. Ал сол Сириядағы Латакия деген сауда портында бәрi тек французша сөйлейтiн. Сондықтан да, тiлдi өзектi ету мәселесiнде бiздiң ерiк-жiгерiмiз бен талап-тiлегiмiз аздық етедi, оған экономикалық өмiр мұқтаж етуi керек.
– Ол үшiн не iстеу керек?
– Ең бастысы, тiл бухгалтерия, технология салаларына дендей енуi керек. Бұл салаларда қазiр не ағылшын, не орыс тiлi үстем. Ендi өзгеше жоба керек шығар… Бiлмеймiн… (Тараков шарасыз күлiп алды).
– Бұл жөнiнде ойланып көрмедiңiз бе?
– Өте қиын нәрсе. Қазiр бiзде үдемелi индустриялық-инновациялық бағдарлама қолға алынды. Ендi бiз ХХII ғасырдың жаңа технологияларын енгiзер болсақ, олар ағылшын тiлiнде болатыны түсiнiктi ғой. Тiлдi оған қалайша бейiмдеп үлгеремiз, өте күрделi сұрақ…
– Бәлкiм, сiздiң орта буын туралы айтқан сөзiңiзде шындық бар шығар, жиырма жылда да бұрынғы жүйенiң адамдары белгiлi бiр жағдайға бейiмделiп үлгере алмай жатқан болар. Ендi Үкiмет "алдағы он жылда бәрiмiз қазақша сөйлеймiз" деп мәлiмдедi. Осы ой жүзеге аса ма?
– Менiңше, жүзеге асатын нәрсе.
– Сiздiң буын да ендiгi он жылда қазақша сөйлей ме?
– Әлбетте. Қазiр Үкiмет мүшелерiне қарап-ақ жағдайдың өзгергенiн байқауға болады. Бұрын көптеген шенеунiктер қазақ тiлiн менсiнбейтiн, бiрақ қазақ баспасөзiнiң осы мәселеде берiспейтiн ұстанымының арқасында болар, жағдай өзгерiп келедi. Мен жақында Лондонда өткен бiр жиыннан соң, Қайрат Келiмбетовтiң "Қазақстан" телеарнасына қазақша сұхбат берiп жатқанын көрдiм. Қазақшаға жетiк. Бұрын қазақша тiл сындырмаған азамат едi. Ал шындығында Қазақстанның инвестициялық мүмкiндiктерiне арналған конференция ағылшын тiлiнде өткен едi. Жалпы, Президенттiң Қазақстан халқы үш тiлдi де бiлуi керек деген талабы дұрыс деп ойлаймын. Егер тек қазақ тiлi деп қана мәселенi бiржақты қоятын болсақ, онда дамуды белгiлi бiр деңгейде шектеп қоямыз. Ал егер үш тiлдi бiлу керек деп талап қойсақ, онда да ағылшын тiлiн бiрiншi кезекке қойсақ, онда бiз болашаққа сенiммен қарайтын ұлтқа айналамыз. Барлық елдерде қазiр адамдар екi тiлде сөйлейдi: өз тiлiнде және ағылшын тiлiнде. Бұл өте маңызды.
– Қазiр қазақтiлдi және орыстiлдi журналистика деген бөлiнiстi қоялық деген ой айтылып жүр. Әуелi, осы бөлiнiс бар ма өзi?
– Тәуелсiздiктiң алғашқы он жылында бөлiнiс қатты байқалатын. Тiптi, бас редакторлардың өздерi топ-топ болып бөлiнетiн едi. Қазiр мұндай бөлiнiс жоқтың қасы. Бiрақ өз функцияларын тiл, тарих және ұлттық сана-сезiмнiң өсуiмен ғана шектейтiн қазақтiлдi газеттер көп. Былайша айтқанда, қазiргi саясаттан алшақ жатыр. Олар басқа қазақтiлдi және орыстiлдi газеттермен салыстыра қарағанда, көзге шыққан сүйел сияқты. Ал қоғамдық-саяси басылымдар арасында мұндай бөлiнiс жоқ.
– Бiр сұхбатыңызда "газет редакторлары қоғамдық пiкiрдi қалыптастыруға ықпал етедi" депсiз. Бiлдей бiр басылымды басқарып отырған соң, осы басылымда не жарияланатынын бас редактордың шешетiнi түсiнiктi ғой. Ал ендi, имандай шыныңызды айтыңызшы, орыстiлдi басылымдардың басшыларының барлығы да мемлекеттiк тiлдi қолдай ма?
– Хмм… Бәрi дей алмаймын… Барлық басылымдардың басшыларымен доспын, бiрақ қоғамдық-саяси газеттердiң редакторларымен көбiрек аралас-құраласпын. Олардың барлығы дерлiк мемлекетшiлдiк ұстанымда.
– Қазаққа қарсы бағытты аңғармадыңыз ба?
– Түсiнесiз бе… Бәлкiм, әлдебiреулердiң жан-дүниесiнде, ойында болуы мүмкiн, дегенмен де ондай көңiл-күйдiң газет бетiнде көрiнiс таппайтыны көңiл жұбатады. Мен оны қазаққа қарсы бағытталған көңiл-күй деп атамас едiм. Мәселе басқада. Бiр азаматтарды осы мемлекеттiк тiл мәселесiнiң қайта-қайта сөз болуы қобалжытатын сияқты.
– Оларды не қобалжытуы мүмкiн? Қазақтардың өз мемлекетiн құрып, мемлекеттiк тiлдiң мәртебесiн көтерудегi талпынысы нелiктен әлдебiреулердiң көңiлiне қаяу түсiруi керек?
– Егер мұндай ой сауатты айтылса, әркiмге-ақ түсiнiктi. Ал ұлттық-радикалды қозғалыстар бар ғой. Олар "мемлекеттiк тiлдi бiлмеген адам Қазақстан азаматы болмасын" деген мәлiмдемелер жасайды. Мұндай мәлiмдемелер айтылды ма – айтылды. Тiптi, "ұлты қазақ еместер Қазақстаннан көшiп кетсiн" деген мәлiмдемелер де болды. Мұны кiм айтқанын жақсы бiлесiздер. Сондықтан бұл жерде орыстарды қорғанушы болуға итермелеудiң қажетi жоқ. Бiз мемлекет азаматтары ретiнде барлығымыз теңбiз. Әсiресе, мемлекеттiң дамуына үлес қосып жүрген азаматтарды тiлдi бiлмегенiне бола кемсiтуге жол беруге болмайды.
– Онда сұрақты басқаша қояйын. Қазақстанда ұлты қазақ емес азаматтарға мемлекеттiк тiлдi қорғау мақсатында қозғалыс немесе партия неге құрмасқа? Сонда бәрi өз орнына түсер ме едi? Неге қазақ тiлiн тек қазақтар қорғауы керек? Әлде мемлекеттiк тiл мемлекетқұраушы ұлтқа ғана керек пе?
– Неге қорғамайды? Ол қозғалыстардың iшiнде тек қазақтар жүрген жоқ қой! Арасында орыстар да бар.
– Иә. Бiрақ бастама көтеретiн қазақтар ғой. Ал орыстар, өзiңiз айтпақшы, не қорғаныс, немесе немкеттiлiк ұстанымда. Ал сырттан қарағанда, қазақтар ғана дабырлатады да жүредi: бiресе тiл дамымай жатыр деп, бiресе…
– Жо-жоқ. Мәселеге басқаша қараңыз. Қазақтар мемлекетқұраушы ұлт ретiнде мемлекеттiк тiлдiң дамуына көбiрек мүдделi. Бар болғаны сол-ақ. Оның үстiне, ұлт деген түсiнiктiң мағынасын ажыратып алайық. Қазақстан дегенiмiз – ұлт. Ұлттар мен ұлыстар көп, бiрақ бәрiмiз – бiр ұлтпыз. Ал осы ұлттың iшiнде әр түрлi ұлттардың, ұлыстардың мемлекеттiң ортақ дамуынан бөлек өз мүддесi де бар. Бұған түсiнiстiкпен қарау керек.
Бiз, бәрiмiз – бiр мемлекеттiң азаматтарымыз. Бiр-бiрiмiзге сын айтып отыруымыз керек. Орыстар көбiне қазақтарды сынамайды. Ал қазақтар болса оларды жерден алып, жерге салып жатады. Мен қазақ газеттерiн оқимын ғой, бұл жағдайды анық бiлемiн. Осы орайда бiр мысал айтайын. Жақында Варшавада болған шолу конференциясында мынандай жағдай болды. Осы жиында бiздiң оппозиция өкiлдерi, Президент саясатын қолдайтын үкiметтiк емес ұйым өкiлдерi сөйледi. Сол жерде бiр адам (аты-жөнiн айтпай-ақ қояйын, ол өзiн Ислам қозғалысы өкiлi деп таныстырды) сөз сөйлеп, АҚШ делегация басшысының да, төрағалық етiп отырған Қазақстан вице-министрiнiң де ар-намысына тиiп, ЕҚЫҰ-ын жезөкшеге балап, интернет арқылы көптеген өтiрiк өсек-аяң таратып, шешен террористерiн қолдау жөнiнде ұрандатып үлгердi. Бiр жиын кезiнде ол мынандай мәселе айтты: "Қазақстан – ЕҚЫҰ төрағасы, бiрақ неге осындай деңгейдегi жиындарда қазақ тiлi қағажу қалады?" ЕҚЫҰ-ның ресми тiлдерi бар, қазақ тiлiнiң олардың арасында жоқ екенiн екiнiң бiрi бiледi. Сонда да маған ой келдi: Президенттiң халықаралық саясаты сәттi жүзеге асып жатыр, бiздiң мемлекет осындай ұйымды басқарып отыр, елдiң халықаралық дәрежесi өстi. Төраға болып қана қоймай, осы ұйымның саммитiн өз жерiнде өткiзбекшi. Келесi жылы Ислам конференциясы ұйымына төрағалық етедi. Қазақстан халықаралық саясатта көптеген бастамалардың авторы. Ендеше, бiздiң мемлекет өзiн халықаралық дипломатияда көшбасшы ретiнде танытып жүр. Егер бұдан әрi де саясатты осылайша жүргiзе бiлсек, күндердiң күнiнде қазақ тiлi бiр беделдi халықаралық ұйымның ресми тiлi ретiнде қабылдануы мүмкiн ғой?
Бiрақ егер мемлекеттiң атынан жаңағыдай ақымақтар сөйлейтiн болса, онда қазақтардан бәрi шошитын болады! Менiңше, қазақ тiлi мәселесiн көтерiп жүрген әрбiр азаматты конструктивтi ойлай алады дей алмаймыз.
АҚПАРАТТЫҚ ҚАУIПСIЗДIККЕ ТӨНГЕН ҚАТЕР ЖОҚ
– Қазақ газеттерiн оқимын деп айтып қалдыңыз. Қандай газеттердi үнемi қарап отырасыз?
– "Егемен Қазақстан", "Түркiстан", "Жас Алаш", ара-тұра "Алаш айнасы". Ал күн құрғатпай оқитын басылымым, әрине, "Айқын".
– Яғни, екi тiлдегi басылымдарды салыстыра аласыз ғой? Орыстiлдi газеттер ғана айтатын және тек қазақтiлдi газеттер көтеретiн мәселелердi байқаған боларсыз?
– Қазақ басылымдарында ұлттық сана-сезiмдi дамыту мәселесi көбiрек айтылады. Әрине, бұл дұрыс та. Ұлтшылдық туралы қазiргi түсiнiк кеңестiк кезеңдегi түсiнiктен басқаша ғой. Яғни, ұлтшылдық "ұлт" деген сөзден шыққан, мемлекет дегендi бiлдiредi, өз мемлекетiңнiң өркендеуi үшiн талмай еңбектену деген сөз. Бiз әр түрлi ұлттардың өкiлi бола тұрып, қайда жүрсек те, мемлекетiмiздi мақтан тұтуымыз керек. Мысалы, мен Варшавада шолу конференциясында болған кезде, менiң мемлекетiмнiң ЕҚЫҰ төрағасы екенiне кәдiмгiдей мақтаныш сезiндiм. Бұл – менiң Президентiмнiң еңбегi. Менiң мемлекетiмде ЕҚЫҰ Саммитi өтедi. Бұл ғажап сезiм. Екi тiлдегi баспасөздiң мәселенi қою тәсiлi екi түрлi. Дегенмен, "Литер" газетiн оқитын болсаңыз, өзiңiз де байқаған боларсыз, бiздiң газеттiң бетiнде мемлекеттiк тiлге қатысты, оны дамытудың жолдары, оны үйренудiң қажеттiлiгi туралы және мемлекеттiк тiлдi дамытуға кедергi жасап отырған шенеунiктерге қатысты сын мақалалар жиi жарияланады.
– Ал екi тiлдегi баспасөз көтеретiн мәселелерден қарама-қайшылық аңғарыла ма?
– Қандай қайшылықтар? Түсiнесiз бе, негiзiнен, орыстiлдi тәуелсiз басылымдардың денi бұл мәселенi көбiне назардан тыс қалдырады. Мұндай проблема мүлдем жоқ сияқты. Жоғарыда айттым ғой, ол адамдар өз тiлдiк ортасында өмiр сүредi, сондықтан олар үшiн мемлекеттiк тiл мәселесi өзектi емес сияқты. Бұл ұстаным да дұрыс емес. Менiң ойымша, мұндай жағдай бұл басылымдардың үлкен кемшiлiгi. Өйткенi, әлеуметтiк өмiрдiң маңызды бөлiгi назардан тыс қалады. Бұл олқылықты жою үшiн, бiрiншiден, барлық газеттердiң бас редакторлары арасында ортақ пiкiр алмасу болуы керек шығар, одан соң интеграцияның жолдарын қарастыру керек. Күнi кеше ғана осы мәселе Бас редакторлар клубында талқыланды. Әрине, мемлекет қазақтiлдi басылымдарға көмек көрсетуi керек, көрсетiп те жатыр. Дегенмен де, менiңше, қазақ басылымдары өз оқырмандары үшiн, жарнама үшiн күресуi керек. Мұның жарқын мысалдары да бар. Екiншi жағынан, бiр азаматтар өз газеттерi қазақша шығатын болғандықтан да, мемлекеттен қомақты қаржы талап етедi. Бұл да кемшiлiк. Ең әуелi газеттi тартымды әрi өзектi етiп шығару қажет.
– Қазақстандағы орыстiлдi басылымдарды былай қойғанда, қазiргi таңда нарығымызды ресейлiк газет-журналдар жаулап алды. Олардың iшiнде заңды түрде тiркелiп тарап жатқандары да, заңсыз тарап жатқандары да бар. Олар барлық жерде сатылады. Кейде тiптi кейбiр газет дүңгiршiктерiнен қазақ газетiн таппауыңыз мүмкiн, ал ресейлiк басылымдар қаптап тұрады.
– Иә, олар барлық жерде сатылып жатыр. Бiрақ қазiр 90-жылдармен салыстырғанда жағдай түбегейлi өзгердi. Бiздегi орта класс өкiлдерi қазақстандық баспасөздi алып оқиды. Ал көңiл көтеру, жеңiл-желпi мазмұндағы басылымдарға келсек, әрине, ресейлiк басылымдардың мысы басып тұр. Телевидение саласында да артта қалып келемiз, дегенмен, бiздiң телеарналар өз елiнде бiрiншi болуға ұмтылып бағуда.
– Ендi бiз артта қалып, әлi өсiп, дамып жатқанда, өзге мемлекеттiң ақпарат құралдарының елiмiзде кең тарауынан ұлттық қауiпсiздiгiмiзге төнген қауiп жоқ па?
– Ендi… жауып тастауға болмайды ғой. Адамдарға америкалық киноны көрмейсiңдер деп тыйым жасауға болмайды. Мұндайды жасауға талпыныс болды. Одан не шыққанын өзiңiз де бiлесiз.
– Сiз Ресей Федерациясының аумағына "Литердi" алып кiре алмайтыныңызды бiлесiз бе?
– Неге?
– Солай. Өйткенi, ол – басқа мемлекет. Ол мемлекетке сiз өзге елдiң ақпарат құралын тарату үшiн ресми рұқсат алуыңыз керек…
– Бiлмеймiн.. (күлiп алды). Бұл мәселе жөнiнде ойланып көрмеппiн. Есесiне, интернеттен кез келген газеттi тауып алуға болады.
– Интернеттi екiнiң бiрi қарап отырған жоқ қой. Ал бiзде, Алматы мен Астананы былай қойғанда, басқа қалалардың өзiнде ресейлiк басылымдардан аяқ алып жүре алмайсыз.
– Иә. Бiрақ…
– Осы жағдай бiздiң ұлттық және ақпараттық қауiпсiздiгiмiзге нұқсан келтiредi деп ойламайсыз ба?
– Бiр ғана жағдайда – Ресей Қазақстанға қатысты агрессивтi саясат ұстанатын болса ғана, нұқсан келедi. Менiңше, бұл проблеманы аздап әсiрелеп отырсыз.
– Сонда сiз ешқандай қауiп көрмейсiз ғой?
– Жоқ, менiңше, ешқандай қауiп жоқ, өйткенi бiз одақтас мемлекеттермiз. Бұл – бiр. Ал азаматтарды рухани құлдырауға итермелейтiн басылымдарды айтсақ, бұл басқа әңгiме. Мен де "Спид-Инфо" сиқты т.б. басылымдарды жақтырмаймын. Бiрақ, ең бастысы, әлеуметтiк жағынан ең белсендi топ – орта класс – өзiмiздiң ақпарат құралдарын тұтынуға тырысады.
МЕН НАЗАРБАЕВТЫ СЫНАЙТЫН ҚАЗАҚТАРДЫ ТҮСIНБЕЙМIН
– Осылай қарай бет алғанда, менiң көкейiмде бiр сұрақ туды. Телефонмен сөйлесiп, кездесетiн орынның мекен-жайын айтқанда, сiз "Коммунист" пен "Октябрь" көшелерiнiң қиылысын атадыңыз… Мұндай көшелер Алматыда жоқ… Кемi он жыл болды…
(Лев Тараков тағы да кеңкiлдеп күлiп алды).
– Иә, дұрыс айтасыз, Коммунист көшесi қазiр – Абылай хан даңғылы. Бiз – байырғы алматылықтармыз ғой…
– Осы мәселеде қазақ газеттерiнде көп жазылды. Шындығында, Мақатаев көшесiн өз атымен атамай, әдейi Пастер көшесi деп атайтындар бар ғой. Бұл ненiң белгiсi? Өткен шақты аңсау ма, әлде…
– Жоқ, Мәскеуде Тверь көшесiн бұған дейiн де Тверь деп атап келген, әйтпесе оның Тверь көшесi болғаны кеше ғана. Менiңше, бұл – қалыптасқан дағды ғана. Соншалықты маңызды нәрсе емес.
Жалпы, бiздiң елде белгiлi бiр кезеңге дейiн, экономикалық қиындықтарды, инфляцияның құлдырауын Кеңес одағының құлауымен байланыстырғандар болды. Ал тоқсаныншы жылдардың соңынан берi және қазiргi кезде елдiң дамуы, ұлттың сана-сезiмiнiң өсуi байқалады. Мен ұлттық сана-сезiм дегенде, "ұлт" деп мемлекеттi айтып отырмын. Қазақтарды ғана емес, басқа ұлттарды да қамтып отырмын. Сiз 90-шы жылдары басқа этнос өкiлдерiнен "Мен өзiмнiң қазақстандық екенiмдi мақтан тұтамын" деген сөздердi жиi еститiн бе едiңiз? Қазiр мұндай мәлiмдемелер айтылып жүр. Ендеше, барлық азаматтардың мемлекеттiк тiлдi бiлу-бiлмеуi маңызды емес, барлық адамдардың өздерiн осы мемлекеттiң азаматы екенiн сезiнгенi маңызды.
– Бiзде ұлттық идея бар ма?
– Ұлттық идеяны баяғыда Президент айтып қойған.
– Ол қандай идея?
– Ұлтты модернизациялау. Жаңа заманға бейiмдеу. Президент мұны Қазақстан Халқы ассамблеясының бiр отырысында айтты. Көптеген қоғамдар қарыштап даму сатысынан өткенде, кешегiсiн ұмытып, күресiнге тастады. Бiзде олай емес. Президент болашаққа зор сенiммен қарап, мәдениеттi, тiлдi жаңғыртуға көп еңбек етуде. Мемлекет бұл салаға көп қаржы жұмсап жатыр. Мен, жалпы, Назарбаевты сынайтын қазақтарды түсiнбеймiн. Президенттiң Қазақстанды дамытуға көп еңбек сiңiргенi рас қой. Мемлекеттi халықаралық деңгейге дейiн көтеру оңай емес.
– Ғаламтордан Алтынбек Сәрсенбаев туралы естелiгiңiздi оқыдым. Бiрақ аяқталмаған сияқты әсер қалдырады екен….
– Маған естелiк жазуға тапсырыс бергенде көлемiн айтты, сол көлемдi сақтау керек болды.
– Естелiгiңiзде қалай танысқандарыңыз туралы әдемi суреттепсiз.
– Ол қайратты да, салмақты саясаткер едi. Шынымды айтсам, оның деңгейiндегi қайраткерлер бүгiнде кемде-кем.
– Тәуелсiздiктiң 20-жылдығын қорытындылауда Қазақстанның дамуында қол жеткiзген қандай жетiстiктерi бар, кемшiлiгi неде деп ойлайсыз?
– Мен кеше ғана газеттi беттеу үстiнде бiр материалды өндiрiстен алып тастадым. Қазақстанның шетелдегi имиджi туралы. Материалда айтылатын ой ақылға сыймайды – шетелде Қазақстанды әлi күнге дейiн Ауғанстанмен салыстыратын көрiнедi! Бұл шындыққа сай емес қой. 90-жылдардың соңына қарай Қазақстанның қайда екенiн шетелде бiлмеген шығар, ал қазiр шетелдердегi такси жүргiзушiсi де, аула сыпырушысы да Қазақстанның қайда орналасқанын, Назарбаевтың кiм екенiн жақсы бiледi. Бiздiң ең үлкен жетiстiгiмiз – осы. Қазақстанның халықаралық абыройының артуы ұлттың (мемлекеттiң) сана-сезiмiнiң дамуына теңбе-тең. Тағы бiр жетiстiгiмiз – бiз бәрiмiз бiр ұлтпыз. Президенттiң айтқаны жөн. Азаматтық идентификация тез жүзеге асты. Сондай-ақ, Президенттiң арқасында дұрыс экономикалық саясат жасап үлгердiк.
– Дегенмен, қандай кемшiлiктерiмiздi көресiз?
– Сiз этникалық тақырыпты қозғадыңыз. Мен сiзге ашығын айтайын, орыстар қазақтарды сынауға қысылмауы керек. Мысалы, Абайды барлық деңгейде мақтаймыз кеп. Халықаралық конференциялар өткiземiз. Жүздеген адам шетелдерге шығады, мыңдаған адам осы жерде жиналып, ескерткiшiн ашады, Абай оқулары өтедi. Бiрақ осы қоғам Абай айтқан қағидалармен өмiр сүрiп жатыр ма? Абайдың қарасөздерiн қараңыз. Қазiргi қоғам Абай айтқан нәрселердiң бәрiн керiсiнше жасап жатыр. Бiз қай жерде артта қалдық? Менiңше, Президент айтпақшы, жаңа заманға бейiмделген ұлтқа айналу үшiн атаққұмарлықтың қаншалықты асқынғанына көңiл аудару керек. Алматының өзiнде көптеген аулаларда шлагбаумдар бар, көлiкпен кiруге болмайды. Ал еуропалық елдерде қаланың бiр көшесiн, ауласын т.б. жерлердi меншiктеп, қоршап алу – ерсi нәрсе. Абайды жақсы көру керек, бiрақ ең әуелi оның қарасөздерiн мұқият оқып, соған сай өмiр сүру керек.
Сұхбаттасқан Гүлбиғаш ОМАРОВА