ҚАЛАММЕН МЫНАУ ҚАҒАЗҒА ТАЛАЙ ГҮЛ ЕККЕМ...

ҚАЛАММЕН МЫНАУ ҚАҒАЗҒА ТАЛАЙ ГҮЛ ЕККЕМ...

Бiздiң жазушы, журналист Дидахмет Әшiмханұлымен бiр газетте қызмет жасағанымызға бiраз жылдың жүзi болыпты. Осы уақыт аралығында ағамен өмiр, өнер, қоғам туралы редакция iшiнде талай рет сырласқанымыз бар. Сырластықтың соңы Дидағаңмен бүгiнгi туған күнi қарсаңында әртүрлi мәселелер төңiрегiндегi әңгiмеге ұласты.

Гүлзина: — Дидаға, сiз негiзi ненi ұнатасыз?

— Мен сендер сияқты жақсы мiнездi қыздарды ұнатамын. Жақсылықты, сұлулықты ұнатамын. Жалпы, "ненi ұнатасыз?" деген жалпы сөз ғой. Бiрiншiден, әңгiменiң, сөздiң жасандылықсыз болғанын, не нәрсенiң табиғи болғанын ұнатамын. Ең жек көретiнiм, осыған қарама-қайшы әрекеттер. Сөз де, мiнез де, қылық та, бәрi де, жасанды болмау керек. Әуелi сұлулықты ұнатамын. Сұлулық деген қызбаланың бойында бар, егер ол жасанды болмаса.

Гүлзина: — "Әлемдi сұлулық құтқарады" дейдi ғой. Жазушы ретiнде шығармаларыңыз сондай бiр оқиғаға, яғни сұлулыққа негiзделiп құрылды ма?

— Әңгiменiң басы сұлулықтан басталып жатыр ғой. Әдемiлiктiң арғы жағында адамға деген сүйiспеншiлiк жатады. “Құдай дегенiмiз — сүйiспеншiлiк”. Дүниеде сүйiспеншiлiк болмаса ешбiр жақсы дүние тумайды. Мысалы, сен бiрнәрсе жазамын десең оның тақырыбына деген сүйiспеншiлiгiң болу керек. Тақырыптың басында отырған кейiпкерге деген махаббатың болу керек. Онсыз жақсы дүние шыға бермейдi. Сосын жазып отырған дүниенiң әрбiр сөзiнiң астында жылу болса деймiн. Жазуда менiң көп қабылдай бермейтiн дүнием — ғылыми және академиялық стиль. Бұл таза мидың жұмысы. Осы мидың жемiсiне жүректiң лүпiлi қосылғанда ғана шығарма оқылады. Сонда ғана өнер туындысы ғұмырлы болады. Осы жерде айта кетсем артық болмас. 1976 жылы "Зауал" деген әңгiмем жарық көргенде, жұрт "Әдебиетке жаңа есiм келдi!" деп дүркiредi. Өзiм де мәзбiн. Философиялық ой айттым деймiн. Жұрттың бәрi хабарласып жатыр. Ол кезде бар-жоғы университеттiң 4-курс студентiмiн. Сонда Қалихан Ысқақ: "Жақсы әңгiме, бiрақ, бiр-ақ рет оқылатын дүние" дегенi бар. Кейiн ойласам, расында да ағаның сөзiнде шындық бар екен. Ол әңгiмеде мен ой айтам деп миға салмақ салып жiбергем де, жүректi ұмыт қалдырған екенмiн. Ал, жазушы Сайын Мұратбековтың кез келген шығармасында ең алдымен жүрек тұрады. Сондай-ақ, бiзде "Мұқағали көп оқыла ма, Қадыр көп оқыла ма?" дейтiндер бар. Екеуiн де жоққа шығаруға болмайды. Алайда, Мұқағалидың бiрден оқылатыны рас. Өйткенi, оның өлеңдерiнiң бәрi — жүректiң жемiсi. Қадырдың өзi: "Жүректен шықпаса, жүрекке жетпейдi" дейдi. Керемет айтылған сөз. Жылтыр сөздiң керегi жоқ. Мәселен, Т.Молдағалиев: "Қоштасарда зәрем ұшып қорқамын, ендi қайтып көрмей қалар ма екем деп…" дейдi. Осыны естiп отырып, тұла бойың шым ете түседi. Қандай керемет! Немесе, "Сезiм шiркiн ақ жаңбырға ұқсайды, Алматыда жаңа жауып басылған…" дегенi ше?! Сезiмдi осылай мөлдiретiп жеткiзу, Алматының нөсерiн көрсету қандай тамаша! Сондықтан жүректен шыққан сөздiң жүрекке жететiнi, ғұмырлы болатыны сол. Бiз көбiнесе миға салып жiберемiз. Былтыр Жазушылар одағында жастар туралы жиынға бардым. Сонда жас прозаиктерге қатты сындар айтылып жатты. Жаңадан жазып жүрген жастарды түк қалдырмай, жерден алып, жерге салу үстiнде. Мен шықтым да: "Жалпы, әдебиет деген – сезiмнiң дүниесi және де мөлдiр сезiмнiң дүниесi. Нәзiк сезiм кiмде бар? Әрине, жастарда бар. Демек, шығарма жастарда" дедiм. Мысалы, керемет деген көп жазушы өз шығармаларын негiзiнен 40 жасқа дейiн-ақ жазып, бiтiрiп кеткен. 40-тан кейiн көп жағдайда жүректен гөрi ми алға шыға бередi. Өмiрiнде суалмай, мұқалмай кеткен бiр адам тек марқұм, ақын Сырбай Мәуленов едi. Ол 70-тен асқанша сол мөлдiр сезiмнен арылмай кеттi. Шын мәнiнде, Бейбiт Сарыбайдың ақындығы мен прозасы, Аягүл Мантаеваның шығармасы тәп-тәуiр. Әр сөйлемiнiң арғы жағынан әп-әдемi нәзiк сезiм көрiнедi. Неге? Сезiмнiң тазалығынан. Әдебиет — сезiмнiң дүниесi. Ол журналистика емес. “Журналистика” дегенде еске түседi, кезiнде "Социалистiк Қазақстан" (қазiргi "Егемен Қазақстан") газетiне бiраз талантты жiгiттер қызметке тұрып едi. Кейiн солардың көбi қатардағы журналистен аса алмай қалды. Асса да, әрi кеткенде әдеби аудармашы ғана болды. Күнделiктi қасаң тiрлiк, қасаң сөз, қасаң тiл. Сонымен кеттi де, өз таланттарын өздерi өшiрiп алды. Баспасөз деген – құдiрет. Бiрақ оны орнымен пайдаланбаса, өзiңе де, басқаға да салқыны тиюi әбден мүмкiн.

Ақниет: — Өзiңiз табиғаты сұлу Алтайда туып-өстiңiз. Бiрақ қаламгер Дидахмет Әшiмханұлы қайсысына қарыздар? Алтайға ма, Алатауға ма?

— Мен осы Алатаудың бауырына 1970 жылы келдiм. Тура 40 жыл болыпты. Осы уақыт iшiнде түсiмде тек Алтайды ғана көрдiм. Өйткенi, табиғаттың заңдылығында мидың ең бiр таза кезiнде бәрi жазылып қалады. Мысалы, туған жерге деген сағыныш – абстрактiлi дүние. Сен туған жерiңдi сағынбайсың, сен сол жерде өткiзген жастығыңды сағынасың. Сондықтан да Алтай — менiң жастығым. Алтайды сағынғаным — жастығымды сағынғаным. Қайтып оралмас, балдай тәттi кездерiмдi сағынғаным. Ал, Алатау — менi есейткен жер. Алматы мен Алатаудың арқасында көптi таныдық, көп бiздi таныды. Құдайға шүкiр, қазiр қай жерге барсам да, атымды бiраз жұрт танып, бiлiп жатады. Ал, бұл Алатаудың арқасы.

Динара: — Дидахмет аға, жаңа бiр сөзiңiзде, “талай жазушы болатын азаматтар журналистиканың қасаң тiлiмен кетiп қалды” дедiңiз. Сiз өзiңiздi мықты публицист санайсыз ба, әлде талантты жазушы ма?

— Шындығымды айтсам, 80-жылдары жазылған социологиялық очерктерiм әңгiмедей оқылады. Мысалы, бiр лездемеде Сайымжан Еркебаев: "Сен өзiңдi неге аямайсың? Әп-әдемi сөздерiңдi қара мақалаға жұмсайсың. Әдебиетке де қор керек, прозаға алып қалмайсың ба?!" дегенi есiмде қалыпты. Мысалы, сол жылдары "Көкектiң күнәсi" деген очерк жаздым. Пойызда кетiп бара жатқан жайды өрбiтiп отырамын. Соның iшiнде "Бiр ауыл болып сыңсып ағып келемiз" деген сөйлем бар. Қазiр осындай сөздi прозама таба алмаймын. Мен ештеңенi публицистикадан аяған емеспiн. Бiрақ бақытыма қарай, облыстық, партиялық газетте бiрер жыл ғана (1975-76 жылдары ғана) қызмет iстедiм. Қалған уақыттың барлығы әдеби газетте өттi. Оқуымды бiтiре сала "Қазақстан пионерi" газетiне орналастым. Егер әдеби тiлiң, мөлдiреген сезiмiң болмаса, бұл газетте iстей алмайтынсың. Одан кейiн "Қазақ әдебиетi" газетiнде 11 жылым өттi. Осы уақытта туған жаңа дүниенiң бәрiн әдеби газеттiң стилiне салдым. Бәлкiм, партиялық газетте ұзағырақ қызмет жасасам жазушы болмауым да мүмкiн едi. Болсам да, 1980-90 жылдары жазған дүниелерiмдi жаза алмас едiм деп ойлаймын. Бiрақ өмiрi экономика, спорт тақырыбына қалам тартқан емеспiн. Не жазсам да, тек мәдени, рухани, әдеби, сын дүниелер жаздым. Яғни, тек әдебиетке жақын тақырыпқа қалам тербедiм.

Есенгүл: — Жаңа “жастардың шығармашылығында мөлдiреп тұрған сезiм бар” дедiңiз. Бiрақ, тәуелсiздiктен кейiнгi әдебиет туралы әртүрлi пiкiр бар. Яғни, тәуелсiз Қазақстанның әдебиетi жоқ деген пiкiрге қалай қарайсыз?

— Бұл жерде мынадай мәселе бар. Өзiмнiң бiр кемшiлiгiм болса, ол — өзiмдi зорлап жаздыра алмаймын. Көңiлiм шапса, жазамын, шаппаса жазбаймын. Ең көп жазған кезiм — 80 жылдардың iшi. Неге? Шын мәнiнде, ақша керек болды. Расын айтсам, ол жылдары тек ақша үшiн ғана жаздым. Ал, тәуелсiздiк алған жылдары түн ұйқыңды төрт бөлiп, екi иығыңды жұлып жеп жазсаң да, оған алатының қара бақыр ғана. Бұл менiң ғана емес, бәрiнiң басынан өткен жағдай. Бұрын бiр нәрсеге ұмтылушылық бар едi. Сол талпыныс тәуелсiздiк алғаннан кейiн қалып қойды. Алдыңнан ештеме көрiнбейтiн тұманды уақытта жан дүниенiң тоқырауы да болады. Ал жан дүниенiң тоқырауға түскен кезiнде қандай өнер туындысы дүниеге келмек! Бұл жерде тек әдебиеттi ғана қарамаңыздар. Қазiр күн сайын берiлiп жатқан ән-күйдiң көпшiлiгi тек Кеңестер Одағы кезiнде өмiрге келген, дәлiрегiнде 1950-80 жылдары шыққан туындылар ғой. Неге? Ол кезде жұртта – сенiм, мемлекетте – идеология бар едi. Әсiресе, 60-жылдары, Брежневтiң тұсынан бастап қоғамдық өмiрде жылымық пайда болды. Соның нәтижесiнде әдебиет, өнер туындыларына жақсы жол ашылды. Жаңағы 60-80 жылдар аралығында уақыттың өзi ән салып тұрғандай едi. Ал, қазiр лирикалық ән туады деп ойламаймын. Бүгiнгi уақыт лириканың уақыты емес. Кейiн Брежневтi басқа жамандаса да, қазақтың жамандайтын жөнi жоқ едi. 73 жыл бойы социалистiк жүйенiң дәуренi жүрген шақта соның 17 жылын ғана, яғни, Брежневтiң тұсында ғана тып-тыныш өмiр сүрдiк. Брежневтiң тұсында ғана қазақ "бұл ұлы халық" деген сөз естiдi. Брежнев тұсында ғана бiз қудалаудан құтылып, жайбарақат өмiр кештiк. Соның бәрiнiң сәулесi аунап келiп қағазға түстi. Ендеше бiз ең алдымен жақсылықты ұмытпауымыз керек шығар.

Есенгүл: — Тәуелсiздiктiң баянды боларына деген сенiм азайды ма, сонда?

— Бiз тәуелсiздiкке қол жеткiздiк. Бостан елмiз, еркiндiк деймiз. Бiрақ осы еркiндiк бiзге не берiп отыр? Баяғыда цензура, лито деген бәлелер аузымызды аштырмайды, аяғымызды бастырмайды деушi едiк. Бүгiнде олардан құтылдық. Кедергi жоқ. Бiрақ жаңадан туып жатқан кереметтей дүниелер тағы жоқ.

Есенгүл: — Неге?

— Негесi сол, өнер адамдарын жоғарыдан ынталандырып, құлшындырып отыратын жұмыс жоқ. Моральдық, материалдық қолдау жоқ. Бар болса да аз.

Есенгүл: — Кеңестiк империяға бағынған 1970 жылдардың өзiнде кино саласында жарыққа шыққан туындыға қазақтың ұлылығын байқатпай тығып жiберетiн. Қазiргi кинода сол кездегi рух жоқ. Соның себебi неде?

— Оның себебi әртүрлi. Ең алдымен, бiзде көп адам әдебиетте де, өнерде де, дiнде де, барлық салада да сыртқы қаракүштердiң ел iшiнде қатты жұмыс iстеп жатқанын бiле бермейдi. Олардың жұмысы бiздiкiнен әлдеқайда мықты. Мысалы, әдебиеттiң өзiн ғана алсақ, ұлт әдебиетiнiң тамырына балта шабу тұрғысында әртүрлi жоспарлы жұмыстар жүргiзiлiп жатыр. Сондай-ақ, олар ұлттың, өнердiң бағытын басқа жаққа, дәлiрегiнде космополиттiк өрiске салып жiберуге бар күштерiн жұмылдыруда. Ал, осы лайсаң селге тосқауыл қоярлықтай бiзде қандай шаруа жасалып жатқанына менiң көзiм жетер емес. Бұл тым қауiптi.

Динара: — Шығармашылығыңызға ойыссақ. Сiз шығармаңызға көбiнесе Бейiмбеттiң стилiн үлгi тұтасыз ба? Мысалы, "Зауал", "Сары самауыр", "Тон" атты әңгiмелерiңiзде қазақы ауылдың қарапайым тiршiлiк иелерiнiң күнделiктi күйбең өмiрi көз алдыңа ерiксiз келiп жатады. Бейiмбетте де солай.

— Бейiмбет — Құдайдың қазаққа берген сыйы. Оның қадыр-қасиетiне әлi де жете алмай жүрген сияқтымыз. Әдебиеттегi шыншылдықты, шынайылықты, боямасыз нағыз өмiрдi өз басым көбiнде Бейiмбеттен көремiн. Егер шығармадағы шыншылдық алдымен диалогтан көрiнер болса, бұны да Бейiмбет шығармаларынан көремiз. Сосын Биағаңның шаруасы кәдiмгi шаруа, интелегентi — интелегент сияқты, бәрi өз орнында тұрады. Бұ жағынан орыс әдебиетiнде Чеховты еске алуға болады. Толстойдың Горкийге "Сенiң мұжығың мұжықша емес, сен сияқты сөйлейдi" дейтiнi бар. Ал, ауыл өмiрiнiң иiсi дегенiңе келсем, адам бiлгенiн, көргенiн жазады. Қала туралы "Босаға" деген триптих жаздым, сонда да ауылдың баласы екенiң әр сөйлемiңнен көрiнiп тұрады. Қалғаны жәй ғана нәрсе.

Гүлбиғаш: — Горькийдiң "О молодежи" атты хаттардан тұратын жинағын оқыдым. Өзiнiң қолтаңбасын қалыптастырып, белгiлi бiр деңгейге жеткен жазушы алтын уақытын ендi талпынып келе жатқан жас жазушыларға бөлген. Осы үрдiс қазiр байқалмайды. Аға буынның кейiнгi буынға деген ықыласы аз ба? Өзiңiз қанша жас жазушының қаламын ұштадыңыз, оларға қамқоршы бола бiлдiңiз бе?

— Әңгiме хаттан басталып тұр ғой. Ендеше сөз бiсмiлләсiнде осы мәселе төңiрегiнде ой өрбiтiп көрейiк. Мен кезiнде орыс әдебиетi классиктерiнiң хаттары мен күнделiктерiн көп оқыдым. Әлi де оқып жүремiн. Сонда бiр байқағаным: жазушының жайшылықта шығармасында көрiне бермейтiн ойлары мен толғаныстары кейде оның хаттары мен күнделiктерiнен көрiнiп қалатыны бар. Бiр ғана мысал. Толстойдың Ислам дiнi жөнiндегi ойлары, оған деген құрметi негiзiнен оның бiреулердiң хаттарына жазған жауап хаттарынан байқалар едi. Сондай-ақ, Чеховтың замандастарының шығармалары туралы ой-пiкiрлерi де көбiнде ол жазған хаттарға түскен. Өкiнiшке қарай, бiздiң әдебиетiмiзде о бастан мән бермей келе жатқан бiр сала — осы эпистолярлық жанр. Басқа жағынан болмаса, дәл осы тұста мақтанатын жерiмiз жоқ. Бiз бiлетiн Әуезовтiң, Iлияс Омаровтың, Сәбит Мұқановтың, Iлияс Жансүгiровтiң шамалы ғана хаттары сақталып, бiзге жеткен. Ал өз басым хат пен күнделiкке бала кезiмнен қатты мән бергенмiн. Бұны бұдан бiрер ай бұрын "Айқын" газетiнде бiраз ашып жазғандығымнан бұған қазiр тоқталып жатуды артық көремiн. Ал, жас әдебиетшiлерге қандай қамқорлық қолыңызды создыңыз деген сұраққа айтарым, бұл жағынан жастардың маған өкпесi аз болар. Бүгiнде орта буын жазушылар қатарына iлiккен Сәбит Дүйсенбиев, Нұрғали Ораз, Жүсiпбек Қорғасбек, марқұм Талаптан Ахметжан сынды жазушылардың алғашқы дүниелерiнiң жарыққа шығуына менiң тiкелей септiгiм болғанын ол жiгiттердiң өздерi де мойындар. Тiптi, қазiр жазып жүрген және жақсы жазып жүрген Бейбiт Сарыбай, Аягүл Мантаева, Дархан Бейсенбекұлы сынды жас жазушылардың да шығармаларына пiкiр айтып, ағалық қамқорлық жасаған аз да болса еңбегiм бар деп бiлемiн. Осы тұста айта кету керек, қазақ әдебиетiндегi кейiнгi буынға қамқорлық сонау Сәбит Мұқановтардан басталған жақсы дәстүр. Осы Сәбең мен Мұқан Иманжанов, Әбу Сәрсенбаев, Сағат Әшiмбаев сынды азаматтар өз соңынан қаншама жастарды алып шықты екен деп ойлаймын кейде. Менiң бағыма қарай, осындай дарқан жүректi ағаларымның бiразының көзiн көрдiм. Ендi солардан қалған асыл дәстүрдi бiрер қадам болсын алға жылжыттым деп ойлаймын.

Гүлзина: — Ал, сiздi әдебиетке кiм алып келдi?

— Оралхан. Ол 14 жасымда жазған өлеңiмдi аудандық газетке шығарды. Екiншiден, әдебиетте алдыңда дәстүр, жол, мектеп болу керек. Бiздiң алдымызда анау Алтайдан берi сеңдi бұзып шыққан да — Оралхан. Сол жолмен мен де келдiм Алматыға. Сонда 1972 жылы КазПИ-ге құжат тапсырайын деп тұрғанымда, тағы да Оралхан: "Дикош, «құласаң нардан құла» деген, не де болса КазГУ-ге бар" дедi. Сөйтiп, оның сiлтеуiмен КазГУ-ге бардым, жолым болды, оқуға түстiм. Ал жазу техникасынан маған бiрiншi ұстаз болған адам — Қалихан Ысқақ. Ол "Жетпiс апа" атты алғашқы бiр әңгiмемдi менiң көзiмше бастан-аяқ редакциялап шықты. Осы маған үлгi болды. Бұдан соң менiң жазғанымды ешкiм түзеткен емес.

Есенгүл: — Соңғы жылдары қандай дүние жазып жүрсiз?

— Соңғы он жылда бәлендей бiрдеңе тындырдым деп айта алмаймын. Тек Джон Галсуорсийдiң бiр томдық новеллалары мен Джек Лондонның бiр томдық роман, повестерiн қазақша сөйлеткенiм болмаса. Аударма да үлкен еңбек. Бұл да шеберлiктi қажет ететiн дүние. Мен осы екi жазушыны аударған кезде барымды салдым деп ойлаймын. Бұдан басқа бастап қойып, бiтiре алмай жатқан бiрнеше әңгiме, екi повесть, бiр драмалық шығармам бар. Өкiнiштiсi сол, осыларды бiтiрiп тастауға мойным жар бермей жүр.

Есенгүл: — Не себеп?

— Уақыт жетпейдi. Мен қазiр бос уақытымда, негiзгi уақытымның көбiн өзiм басқаратын Қор мен баспаның жұмысына жұмсаймын. Күндiз соларменен айналысып жүрiп, кешке үйге келгенде кiтап оқығаннан басқа ештеңеге зауқым соқпайды. Бұл әрине, өте өкiнiштi дүние. Мұхтар Мағауин бiрде маған: "Әр жастың өз шығармасы болады. Ол жаста жазбаған дүниеңдi кейiн жаза алмайсың" деп едi. Сол сөздiң шындығына ендi көзiм жете түскендей. Амал не, өткен күндердi қайта қайтара алмайсың. Екiншiден, менiң қолыма тежеу болып жүргенiм бiр дүние және басты дүние — талғам. Мен өз шығармама өте талғампаздықпен қарайтын адаммын. Бiр сөйлемнен жасандылық байқасам қолымның әрi қарай жүруi қиын. Бұл тұрғыда Фариза апамыздың: “Тым талғампаздық — талантқа тұсау" деген сөзiнiң рас болғаны.

Есенгүл: — Сiз қандай тақырыпты жаза алмадым деп ойлайсыз?

— Махаббат туралы. Иә, осы уақытқа дейiн кәдiмгi өзiмiздiң ұғымымыздағы махаббат туралы бiр шығарма жазған емеспiн және жазбаймын да. Ал, “осы уақытқа дейiн қандай тақырыпта жаздыңыз?” десеңiз, мен мынаны айтар едiм. Ұлттың алдында ең өзектi деген мәселе тұрса, ең алдымен қаламымды соған бағыттағаным бар. Мәселен, кезiнде тiл жағдайы ушығып тұрғанда "Тасқала" деген әңгiме жазсам, қазақ жерi саудаға түскен сәтте "Жер аңсаған Сарыатан" деген повесть жаздым. Салт-дәстүрiмiз жоғалып бара жатыр-ау деген мұңменен "Босаға" атты триптихтi өмiрге әкелдiм. Сосын менiң өлең жазатынымды екiнiң бiрi бiле бермейдi. Кезiнде "Қазақ әдебиетiнде" жұмыс iстеп жүрген кезiмде Шерхан ағама оқып берген өлеңдерiмдi ол кiсi бiрден газетке салып жiберген кездерi де болған. Ең соңғы жазған өлеңiмдi оқып берейiн бе?

Есенгүл: — Оқыңызшы…

Өмiрдi сүйген, адамды сүйген жүрекпен

Қаламмен мынау қағазға талай гүл еккем.

Қазақтың жанын қазақтың қара сөзiмен

Бозала таңнан "Талтүске" дейiн жыр еткем.

Жыр ете берем намазшам, қоңыр кеште де,

Әр сөзiм көпке жетсе екен деген ниетпен…

"Талтүс" дегенiм алпыс қой.

Есенгүл: — Қазiр поэзиядан гөрi прозаның дәуiрi келе жатқандай, яғни, поэзияны оқитындар азайып кеткен сияқты.

— Проза үшiн уақыт керек. Отыру керек, жазу керек. Бiрақ қазақтың жаны тұтастай поэзия ғой. Қай уақытта болсын, поэзия алға жүре бередi. Қазақ – табиғатынан ақын халық. Мiнез-құлқының өзi ақындық. Байқасаңыздар, менiң мiнезiм прозадан гөрi поэзияға жақын. Жалпы, көшпелi халық поэзияға жақындау келедi. Өзбектер бiзге қарағанда ертерек отырықшы болып, поэзия бояуын бiршама жоғалтып алды. Ал бiздiң қанымызда көшпендi өмiрiмiзге тән небiр қасиеттер сақталып қалған.

Есенгүл: — Қазiр кiтап оқуға деген қызығушылық жоқ. Сiзде ертең шығармамды оқи ма, оқымай ма деген үрей болмай ма?

— Қазiр технологияның дамыған уақыты. Бiреу интернеттен оқиды. Бiрақ қағазды еш уақытта ештеңемен айырбастауға болмайды.

Динара: — Сiздiң аудармашылығыңыз туралы сұрақ қойғым келiп отыр. "Жауапты хатшы Жәмiшев" деген эссеңiздi оқығанда, алғашқы аударма жасауға итермелеген бiр оқиғаны айтқан екенсiз. Негiзi аудармаға деген ықыласыңыз сол кездерi ауды ма?

— Аударма екi түрлi. Публицистиканың аудармасы деген жәй ғана дүние. Оны терiмшiнiң жанына жайғасып отырасың да аудара бересiң. Ал көркем шығарманы аудару – таза шығармашылық еңбек. Кейде аударма жасағаннан гөрi өз дүниемдi жазсам деп те ойлайсың. Аударманың қиындығы сол, онда алдымен түпнұсқадағы жасырын жатқан ой иiрiмдерi мен ырғақты тауып алуың керек. Бiр сөйлем мен екiншi сөйлем арасында жiк болмауға тиiс. Ең мықты аудармашыларға Ғафу Қайырбеков, Қалихан Ысқақ, Әбiш Кекiлбаев, Герольд Бельгердi жатқыза аламын. Олардың аудармасы кәдiмгi төл шығармадан кем емес. 1970-80 жылдары аударма жасайтын бiр топ жазушы болды. Оларға төлейтiн қаламақы да өте жоғары едi. Соған да қызыққан болар, бiраз журналистер таза аудармамен айналысып үлкен-үлкен еңбек тудырғаны бар.

Гүлзина: — Сiз күнделiк жазасыз, хат жинайсыз. Мұның бәрi үйреншiктi әдетiңiз бе, әлде ұқыптылығыңыз ба?

— Әкемнен бiр дүние дарыса, ол ұқыптылық. Әкем өте ұқыпты адам едi. Әрбiр заты өз орнында тұратын. Менде де солай. Күнделiктi әдетке айналдырғандықтан да ұмытпайсың. Күнделiк жазу да әдетiм. Не нәрсенi де әдетке айналдыру керек. Бiрақ өз басымда кемшiлiк деген жетедi. Бұл жалғанда Алла ғана кемшiлiксiз. Егер кемшiлiксiз адам болса, менiң ұғымымдағы ең күмәндi адам сол. Толстой айтпақшы: "Өмiр деген тек қана түзу жолмен жүру емес, түзу жолмен келе жатып бұрылысқа келiп, бұрылыстан келе жатып құлап қалу, қайта тұру, қайта жүру". Өмiр деген сол. Адам сонымен ғана дамиды.

Гүлзина: — Ұқыптылықты әкеңiзден үйренсеңiз, қағытып, қалжыңдап сөйлеу анаңыздан дарыған ба?

— (Күледi). Көктемде жан-жақта сел болып жатты ғой. 85-тегi шешеме: "Е, тәте, мынау таудағы бес көл ағып кетсе, не болады?" десем, "Таудағы бес көл ағып кетсе, галошымды Зырянь жақтан iздеңдер" дегенi бар. Зырянь бiздiң ауданнан 200 шақырым жердегi Бұқтырманың төменгi сағасы ғой.

Динара: — Аға, сiзге қарашаңырақ – "Түркiстан" газетi несiмен ыстық?

— "Түркiстан" газетi дегенде еш уақытта Қалағаңды ұмытпауымыз керек. Бұл газетте сол кiсiнiң көз майы бар. Бiз қазiр сол кiсiнiң ой-идеясын жалғастырып жатырмыз. Екiншi, газеттiң қалыптасқан зиялы қауымға арналған бағыт-бағдары бар. Осыдан айнымасақ болғаны. Бiз газеттi зиялы қауымға арнап шығарып келемiз. Бiз өзiмiздiң тұрақты оқырманымыздан айрылып қалмау үшiн жұмыс iстеуiмiз керек.

Дайындаған Динара Мыңжасарқызы