Байсын жұртқа барғанда
Байсын жұртқа барғанда
«Бабаларымыздың қиялын тербеген құтты қоныс, мәйекті мекен – Жиделі Байсын қай жерде болды екен?» деген сауалға қазақтың жауап іздегеніне қай заман. Жау шапқанда, жұт келгенде, ашаршылық жайлағанда, қысқасы, ел басына күн туған неғайбыл замандарда елтұтқа жандар көштің басын солай қарай бұратын. Бірақ азып-тозған жұрт оны таба алмастан, әр жерде тарыдай шашылып қала беретін. Халық санасында әдемі утопияға айналып кеткен сол өлкенің елжіреткен, емексіткен елесін көп зерттеуші Өзбекстан Республикасының Сұрхандария уалаятымен байланыстырады. Сондықтан мінген ұшағым бұл уалаяттың орталық қаласы – Термездің әуежайына қалықтай қонып, топырағына табаным алғаш тиген сәтте бөлекше күй кешкенім рас.
Алып-ұшқан көңілім әуелде біраз пәсейіп қалғандай болды. Өйткені өзбек мемлекетінің ең оңтүстік шаһары саналатын Термездің кескін-келбеті біз көксеген Жиделі Байсынға ұқсай қоймайды екен. Желдеуіт, шаңдауыт көрінді. Ерте көктемнің өзінде күн әжептәуір қызынып тұр. Шілденің аптап ыстығында термометр көрсеткіші алпыс градустан төмен түспейтіні айтылды. «Ал, мықты болсаң, шыдап көр... Жерұйық емес, тамұқ қой мынауың...».
Табиғаты қабақ аштырмағанмен, бұл – ішіне талай ғасырлардың сырын бүккен, 2500 жылдық тарихы бар «кәрі тарлан» өлке. Термезді Александар Македонский, Шыңғысхан, Әмір Темір және мәшһүрлігі олармен таласа алмаса да, пәрмені күшті небір әміршілер кезек-кезек билеген. Оны әріде Ахеменилер, Грек-Бактрия, Құшан патшалықтары, Түркі қағанаты, Араб халифаты, беріде саманилер, ғазнауилар, қараханлылар, селжұқтар, хорезмшахтар, шейбанилер, аштарханлылар, маңғыттар құзырына қаратып, әрқайсысы өзінше із тастаған. Патшалық Ресей мен Кеңес дәуірі шежіресі – өз алдына. Бүгінге келсек, қаланы іргелей ағып жатқан Әмударияны ұзына бойлап тартылған сым темірдің ар жағы – Ауғанстан екенінен-ақ жай-жапсарды пайымдай беріңіз.
Сөйтіп жүргенде, шаһардың орталық көшелерінен «Бахшылар Отаны – Сұрхан Анам» («Baxshılar dıyorı – ona Surhanım») деген жазуы бар, өзбек тақиялы өнерпаздар бедерленген билборд назарымызға бірден ілікті. Өйткені ғылыми сапарымыздың діттеген мақсаты сол – бахшылардың шығармашылығын, Сұрхан еліндегі дастаншылық мектептің қазіргі хал-ахуалын зерттеп-зерделеу. Түбі бір сөз болғанымен, өзбектің «бахшысы» мен қазақтың «бақсысы» екі түрлі мағынаға ие. Біздің бақсы – қобыз сарнатып, зікір салып, жын шақырып, бал ашатын, дерт қашыратын кәдуілгі шаман. Өзбектер «бахшы» деп жыраулары мен жыршыларын айтады. Бахшылармен сұхбат құрмас бұрын Байсынға қарай бет түзеймін деу – жалаңқай тірлік, құр далақпайлық. Оны да тез арада түсініп қалдым. Себебі билбордтағы сөздер бекер болмады – сұрхандықтардың бахшылық өнерді айрықша бағалайтынына және Байсынды киелі өңір тұтатынына көзім жетті.
Мемлекет басшысы Ш.Мирзиеевтың арнайы жарлығымен Термезде республикалық дәрежедегі бахшылық өнер мектебі ашылған. Мектеп директоры Ділмұрат Чориев, оның орынбасарлары Ұлықбек Бекназаров, Атабек Дәулетов мені құшақ жая қарсы алып, өз жұмыстарымен егжей-тегжейлі таныстырды. Білім ордасының жеке оқу ғимараты, төрт қабатты жайлы жатақханасы бар. Елдің әр түкпірінен іріктелген отызға жуық талантты шәкірт бахшылық өнерді игеріп жатыр. «Өзбекстан Республикасының халық бахшысы» атағы берілген Шодмон Қожамбердиев, Бахшықұл Тоғаев, «Дустлық», «Шухрот» орденінің иегерлері Зұлхұмар Шерназарова мен Бахтияр Артықов, республикалық фестиваль жеңімпазы Майсара Рахимова балаларға шеберлік сыныптарын жүргізеді. Әрқайсысына жағдай жасалып, жеке-жеке дәрісхана бекітілген. Сұрхандықтардың түсінігінде бахшылық – жай ғана үйреніп шығатын өнер емес, екінің біріне қона бермейтін сирек қабілет, былайша айтқанда, тәңірдің сыйы. Сондықтан болар, шабытты «илаһи» деп атайды. Бахшылық ұстаздан шәкіртке, атадан балаға мирас болып, ізін жоғалтпай келе жатқаны аян. Мысалы, Өзбекстанның тұңғыш халық бахшысы Шоберді Болтаевтың ұлы Розықұл, жоғарыда айтылған Шодмон бахшының ұлы Шерәлі – әрі бахшылар, әрі осы мектептің ұстаздары. Мектепте үлкен мен кішінің қарым-қатынасынан инабатты сыйластық, жарасымды әріптестік аңғарылады. Көпшілігі өздерін «мілләтіміз – өзбек, ұрығымыз – қоңырат» немесе «Байсын қоңыраттар еліненбіз» дейді. «Әкә-үкәмен» қатар, тілдік қорында «аға, іні» сөздері сақталған. «Йоқ» дегеннің орнына кейде «жоқ» естіліп жатады. Ара-тұра қазақша мақал-мәтел айтып қалсаң, оның ұқсас баламасы табыла кетеді.
Несін айтасың, Байсын десең – Байсын... жоқ, біздің қиялымыздағы Жиделі Байсын. Біріне-бірі ұласқан ғажап тау көріністері. Сөзбен суреттеуге тек Ілияс Жансүгіровтың тілінің бояуы ғана жететін болар. Расы, өз заманында соқыр Бекетбай ақын көзбен көргендей жырлапты ғой: «Асан Қайғы бастаған/ Жиделі Байсын жері бар/ Шаңырағына мың түйе,/ Жылына үш қоздайтын/ Қой біткен құтты елі бар,/ Қулы, нулы көлі бар./Өзеннің ұзын кені бар./Жалғыз түп қана шиінде/ Айғыр үйір жылқы ығар./Сондай шүйгін шөбі бар,/Көшудің соған жөні бар». Ерәлі мен Данияр жарыса сөйлеп келеді: «Бұл арада жеміс-жидектің түр-түрі өседі: жаңғақ, арша, шынар, тұт, алмұрт, алма, жүзім, анар...»; «Жақында газдың кені табылды, көмір мен тұз бұрыннан бар...»; «Қазір өзіміз баратын Аманхана қайнарының суы барлық дертке шипа...»; «Осындағы Тесік тас үңгірінен неандертальдық сәбидің сүйегі табылған...»; «Тау аңғарындағы даңқты Темір қақпа арқылы өтетін керуен жолы Бұқара мен Самарқанды Үнді елімен жалғап жатқан...»; «Жартастарда таңбаланған ежелгі суреттерді көрсеңіз ғой..». Аңызы мен ақиқаты араласып кеткен әңгімелер. Байсын тауының бір жықпылында Алпамыстың садағы жасырулы жатыр, оны тапқан адам бақытты болады-мыс. Даңқты саяхатшы Марко Полоның асыл қазынасы, Әмір Темірдің қылышы да қаптаған сансыз үңгірлердің бірінде көзден тасаланған. Тауып алсаң, байлыққа кенелесің. «Жиделісі қайда?..» демекші, мұндағы кісілерден естуімізше, бұрынғы кезде әр үйдің иесі өз ауласына жиде ағашын егіпті. Пиғылы бұзық әлдекім босағасынан аттаса, ол жарықтық бүкіл теріс энергияны өзіне тартып алып, көп ұзамай бұтақтары қурап қалады екен. Әлбетте, архаикалық танымнан ажырамаған бұл Байсынға қандай әпсана да жарасып тұр. Оның 2001 жылы ЮНЕСКО-ның «Адамзаттың ауызша және материалдық емес мұрасының жауһарлары» тізіміне енгізілгені бекер емес болды.
Қайтарда, Моншақ қышлағының кіре берісінде, көлігінің жанында бізді домбырасын қолына ұстаған күйі Орал бахшы Рахимов күтіп тұрды. Тойдан босап қайтқан беті екен. Бір байқағаным, қай бахшы да мейманды бірінші рет көрген бетінде қошығын (өлеңін) төгілте жөнеледі. Және кіріспе мадақ сөзін көбіне домбырасына арнайды. Бұл әдеттен Орал бахшы да айныған жоқ. «Аршалардың астынан аршып алған домбырам,// Пістелердің астынан пішіп алған домбырам...// Домбыра сені бағайын, //Мойныңа тұмар тағайын.//Сөйле, менің домбырам...//Қош келіпсіз Байсын қоңырат еліне!» – деп лекіте жырлап, біраз жерден қайырды...
Өркениет өрісінде өзінің байырғы бітім-болмысын жоғалтпаған, жыл сайын көктемде өтетін «Байсын бахоры» фестиваліне Англиядан, Франциядан, Германиядан, Жапониядан, Оңтүстік Кореядан өнерпаздар ағылып келіп қатысатын Байсын жұртының ашылмаған тылсымы көп. Немістің танымал түркологі Карл Райхл осында айлап жатып, бахшылар өнерін ізерлеп зерттесе, француз өнертанушысы Жан Дюринг қадірменді бахшы Шоберді Болтаев хақында толықметражды деректі фильм түсірген. Ал 1997 жылы ЮНЕСКО мамандары келіп, Сұрхандария мен Қашқадария алқабын қамтитын Шерабад дастаншылық мектебінің негізін қалаған Шерна бахшының әулетінен өрбіген атақты Мардонақұлұлы Құшбақ бахшының аузынан «Алпамыс» дастанының бір нұсқасын таспаға жазып алыпты. «Ұстаздардың ұстазы» атанып, Қызырық ауданының Азан қышлағында тұрып жатқан сексеннің сеңгіріндегі қазыналы ақсақалдың шаңырағына арнайы ат басын тіреп, шежірелі әңгімесін көкейге түйдік. Бәндіхон кентіне барғанымызда, «Алпамыс» дастанын тоғыз сағат бойы тоқтамай жырлайтын Өзбекстанның халық бахшысы Сафар Шойдыловтың шеберлігіне тәнті болдық.