Бибі, Қылыш және Нұрикамал

Елордадағы іргелі руханият ошағы – Қалибек Қуанышбаев атындағы қазақ театрына жиі барып тұрамыз. Әсіресе, жаңа туындыны қалт жібермеуге тырысамыз. Қойылымға қарап отырып, түрлі ойға берілеміз. Біз жалпы қазақ театрының көрермені болғалы қай заман?! Студент кезімізде әйгілі әкемтеатрдың сахнасынан баршаға танымал саңлақтардың ойынын қызыға көретінбіз. Жастар мен балалар театрынан жұрт жүрегін жаулаған талай тарланның өнерін тамашаладық. Былай қарасаң, бізді ешнәрсе де таңғалдыра алмайды. Бірақ осы Қаллеки театрының табалдырығынан аттаған сайын жас буынның тынбай ізденіп жатқанын аңғарамыз. Тек ізденіс емес, жанкешті жұмыс, төгілген тер, шыққан шер... Олар адам миына келмейтін өзгерістерді жүзеге асыруға талпынады. Сан түрлі эксперименттік тәсіл қолданады. Осыған келгенде өте батыл. Біздің дәуіріміздегідей «Аға ұрпақ қалай қарайды?» деген әсіресақтық бұлардың санасына мүлде сіңбеген сыңайлы. Бәлкім, соның өзі дұрыс шығар... 

Бұл жолы Жәнібек Әлікен деген жас драматургтың «Махаббатым сен» деген қойылымына келдік. Әдепкі нұс­қаларында «Жүрек сыры» деген жап­сарлас тақырыбы бар еді. Режиссері – Бәзіл Сұлтанғазы. Ол да уыздай жап-жас. Сол баяғы «Нұрикамал» әнінің жа­зы­лу тарихының желісі бойынша әзір­ленген дүние. Қырық жылғы туын­ды. Белгілі бренд. Бірақ әлі өміршең. Ең бас­тысы, бұл әнді бүгінгі жас буынға дейін өбектеп отырғанын көрмейсің бе? «Ей, Ханбибі апа, қандай бақытты еді­ңіз!», – дейсіз мұндайда. 
Ханбибі демекші, бұл спектакльді біз қаншама жылдан бері жұртты әсерлі әуе­німен тербеп келе жатқан «Нұ­ри­ка­мал» әнінің сөзін жазған танымал ақын Хан­бибі Есенқарақызы апайымызбен бір­ге көрдік. Қатар отырып тама­ша­ла­дық. Ертеректе журфактың бесінші жа­­­­тақханасындағы қабырға газетінен курс­тас бір қыздың әңгімесін оқып тұр­ған досымызға желке тұсынан келе қал­ған әлгі бойжеткен өз дүниесіне сүй­сінгенін жасыра алмай, «Аянышты, иә?!», – деп тіл қатып еді. Ал Ханбибі апам екі бөлімнен тұратын пьесаны соңы­на дейін көріп біткенше міз бақ­қан жоқ. Арқалы ақын болғанына қа­ра­­­мастан сабыр сақтады. Сабыр бол­ған­да да, сары алтыннан ауыр сабырдың сал­мақты сауытын киіп отырды. Яғни, тектілік танытты. Жаңа буынның жаңа тәсіліне мойынсұнды.
Ал біздің санамызда сансыз ойлар са­пырылысып жатты. Дәл осы сәтте Хан­бибі ақын секілді сахнадан көз ал­май қадала қараған біз пақыр да қия­лымызбен қырық қырды шарлап кеттік. Өз басым осы драманың үш басты кейіп­­­­керінің бірі – композитор Тұрды­қы­лыш Ізтаевты өмірімде кездестіре алмаппын. Оттай жанған Оңтүстікке қан­ша барып жүрсек те, айбарлы аға­мызбен жүздесудің сәті түспепті. Оның есесіне Нұрикамалды көрдік. Кәдімгі Нұрикамал Сейітжанова. Бір мезгілде қызметтес болдық. Бір мекеменің емес, бір саланың отын тұтатып, шоғын кө­се­дік. Етене араластық деп айта алмай­мын. Бірақ аз-кем сұхбаттың өзі кейде ай­рықша әсер қалдырады ғой. Келбеті ке­лісті адам-тұғын. Жаны жайсаң жан еді. Адамды тез баурайтын. Сөзі салиқа­лы болатын. Әйтеуір менің әсерім осын­дай-ды. Сөйтіп, баршаға белгілі бір ән­нің кейіпкеріне айналған әйгілі үш­тік­тің екеуін біршама таныған екенбіз. 
Сонымен, Ханбибі апам... Өз тағ­дыры туралы, өз шығармасы жай­лы жаңа буын дайындаған спек-­так­льді көру оған әсте оңай емес екенін бі­­­лемін. Баяғыда академик-жазушы Зей­нолла Қабдолов «Менің Әуезовім» эс­сесінің кіріспе бөлімінде Айтма­тов­тың жазу үстіндегі кескін-кейпі жө­нін­де «Апырмай, тура өліп-тіріліп отырады екен!», – деп жазып еді. Дәл осы жолы Хан­бибі апамды соншалықты өліп-тірі­ліп отырды дей алмаймын, бірақ енді ғұ­мырының бір бөлігі сахналанып жат­қан соң, ішкі толқынысы сыртқа теп­пей тұрмайтыны анық қой. Бірақ ол сыр білдірмеді. Өмір мен өнердің мүлде қабыспайтынын, өз тағдыры мен сахна қойылымының жер мен көктей айыр­ма­шылығын сезіне тұра үн қатқан жоқ. Себебі ол шығармашылық тәсіл деген­нің не екенін жақсы біледі. Қажет десе, өзі де мұндайдың жеті атасын қолдана алады. 

Ол қырық жылғы туындысының қазіргі ұрпақтың кәдесіне жа­ра­ғанына тәубе етті. Бірақ сан-мың сауал түрінде тұрды. Мен оны жан ба­ла­сына  білдірмей оқып отырмын. «Ай­на­лайын-ау, дәл мынау мен емеспін ғой... Біздің Тұрдықылыш ешкімге бас име­ген қайратты адам еді. Мынауың ен­ді... Біздің Қылыш мына Қылыш се­кілді еден жумақ түгілі... Жумай қалсын... Дәл мынадай оқиға біздің өмірімізде бол­ған жоқ еді... Шетінеп кеткен пер­зен­ті несі, Құдай-ау?.. Балалар тым бояп жіб­еріпті, ә?». Мұның бәрін ол айтпады. Алайда біз сезіндік...
Сезінген себебіміз, жаңа буынның қашан да өз сөзін айтатынына әбден көн­дік­кенбіз. Өзіміз де бір кезде сол жаңа буынның жалаңдаған өкілі бол­ғанбыз. «Қаратаудан тайлақ емес, мен кел­дім!», – деп ақкөңіл ақын інім Аза­мат Есалы жырлағандай, біз пақыр да ер­­теректе ересектер тобына ежірейе қа­ра­ғанбыз.   
Ханбибінің ханбибілігінің арқа­сын­да өмірге келген, дүйім жұрт­қа таралған ән қанша жыл өтсе де, та­лай туындыға өзек болып жатыр. Был­тыр Ернат Байұзақ түсірген «Нұри­ка­мал» фильмі экранға жол тартты. Сценарийін жазған Қанат Рамазанның көп ізденгені көрініп тұр. Ернат мен Қанат ән мен әсерді, тағдыр мен таби­ғат­ты, сәт пен сезімді, өмір мен өлеңді шен­дестіре отырып, жұрт жаппай кө­ре­тін туындыны экранға шығарды. Бұл енді – бүгінгі жас буынның жетістігі. Фильмге тартылған әртістер де жақсы ірік­телген. Ханбибіні Гүлбаһрам Бай­бо­сынова, Тұрдықылышты Олжас Дәлел­хан, Нұрикамалды Фариза Ескермес ой­нады. Фильмнің музыкасын жазған ак­тер Олжастың өзі де сазгерлігімен та­нылып жүр. Олжас-Тұрдықылыш өмір­дегі Тұрдықылыштың атақты әнді шы­ғарған тұстағы кезінен әлдеқайда жас көрінеді. Прототипінің сол мез­гіл­дегі кейпінен төрт-бес жас кіші болуы керек. Тіпті, уылжып тұрған бет-жүзіне қарап, «Жастық шағым қайда менің?!» де­ген әйгілі өлең жолын оның езуіне қыс­тыруға да қимайсың.
Әрине, бұл да – әйгілі үштік хи­кая­сының желісін бұзбай түгел­дей сахнаға көшірген кинокартина емес. Бұлай болуы міндетті дей алмай­мыз. Көркем дүниенің аты – көркем дү­ние. Фильм шыққан бетте жұрттың ықыласын аударды. Есепсіз көп көрер­мен жинады. Демек, тәуір туынды. Өмір­де болған жайттардан аулақтап, ер­кін көсілгенімен, соңында прото­тип­тердің бірнеше суретін ұсынып, өздері старт алған документализмге қайтып оралады. Мұны да тым әдемі шешім еді деп келісе қою қиындау. Көркем дүние дедің бе, бірыңғай көркем дүниенің кө­шесімен кету керек қой. Алайда әді­лін айту керек, актерлердің бәрі шебер ой­нады. Адамның жан дүниесін бей­не­лей білді. Жұрттың ішкі әлеміне қозғау сал­ды. Аса күрделі психологиялық те­бі­реністі қиналмай танытты. Қалың көрер­менді кинозалға жіпсіз байлады. Қысқасы, олар экранға өз Ханбибісін, өз Тұрдықылышын, өз Нұрикамалын алып шықты.    
Ал Қаллеки театры кинокар­ти­на­да­ғы секілді «фильм шынайы оқи­ға­лар­ға негізделген» деп айқайлатып айдар тақ­пай-ақ, «Махаббатым сеннің» поэ­ти­калық сипаттамасын «Бір ән туралы тол­ғаныс... «Нұрикамал» әні жайлы фан­тазия» деп жазып, бірден мәселенің ба­сын ашып алды. Бұл – фантазия... Де­мек, қалай көсілгің келсе, солай кө­сіл... Өмірдегі және фильмдегі Ханбибі мен Тұрдықылыш сахнада Бибі мен Қыл­ышқа айналды. Дұрыс. Айтуға ың­ғайлы. Жаңа заманға да қолайды. Би­біні Айнұр Жетпісбаева ойнады. Жас­ты­ғына қарамастан, Қаллеки театрына бір адамдай еңбегі сіңген өрелі өнерпаз. «Ай­ман – Шолпандағы» Шолпан, «Ақан сері – Ақтоқтыдағы» Ақтоқты, «Ромео мен Джульеттадағы» Джульетта, «Ке­не­сары – Күнімжандағы» Күнімжан рө­л­дері осы Айнұрдың үлесіне тиген. Ол сол рөлдердің бәріне жан-тәнімен бе­ріл­ді. Бірқатарын өзіміз де арнайы ба­рып көрдік.

Айнұрдың бұл жолғы Бибісі сәтті шық­ты деуге болады. Актриса шаңырақ пси­хологиясын мүлтіксіз танытты. От­басылық кикілжіңге де бәрімізді сен­дір­ді. Ішкі дүниесімен егіле білді. Әлемі нұрлы жас әйелді әрлеп тұрып сахнаға шығарды. Оған еш талас жоқ. Бірақ Ай­нұр қарындасым бізді кешірсін, ол жер­де ақын келіншек жарқырай көрін­ген жоқ. Барлық әйел бір төбе де, ақын әйел – бір төбе. Сол бір төбенің тұғырлы тө­бесін аңғара алмай қиналдық. Қан­ша­ма сабырлы деген ақын келіншектің бойынан қиял мен романтиканың бел­гілері бой көрсетіп қалуға тиіс. Өмір бойы ақын қыздармен бірге оқып, әлі күн­ге дейін ақын келіншектермен бірге жұмыс істеп келе жатқан біз мұны жақ­сы білеміз. Сондықтан талабымыз да, тал­ғамымыз да сәл бөлектеу болар. Ай­нұр әйел болып толғанды, келіншек болып күйзелді. Бірақ ақын болып, өлең өлкесінде соншалықты құлаш ұрғаны бай­қала қоймады-ау. Бәлкім, біз бай­қа­мадық па екен?! Осы бағытта әлі де із­дене түсіп, жыр жазатын қыздардың ғұ­мырын едәуір зерттеп қарауы қажет еді. Мәселен, «Нұрикамал» фильміндегі эпи­зодтық рөл арқылы жарқ ете қа­латын Ажарлым Мағзұм деген жұ­ды­рық­тай қыз (бәлкім, бізге солай кө­рінген шығар) ойнаған Фариза есте­ріңіз­де ме? Ол енді – нағыз ақын! Кө­зін­де – от, жүрегінде – жыр... Оның үс­тіне кескін-келбеті де Фариза Оңғар­сыновадан аумайды. Көзқарасы, мінезі, сөз саптауы, бәрі, бәрі... «мен ақынмын» деп тұр. Көп құрметіне бөленген Хан­би­бі ақынды да Қаллеки театрының сах­н­асында сөйтіп поэтикалық әлемнің образына ептеп жақындатуға болмас па еді. 
Өзге нұсқалардағы серіктестері Бе­ка­рыс Шалқар мен Олжас Жақыпбектің қа­лай ойнағанын білмейміз, бірақ Қы­лыш рөліндегі Жанат Оспановтың на­ғыз сазгерді кейіптегенін айтпасақ, қия­нат болар еді. Әрине, залда отырған Хан­бибі апам сахнада сәл жұмсақтау кө­рінген Жанаттан оның прототипі Тұр­дықылыш Ізтаевтың нағыз бейнесін байқай алмаған болуы мүмкін. Бірақ біз міне­зі мың құбылған, қиялы алып-ұш­қан, өзімен-өзі тілдесіп, мұңға мал­шын­ған композиторды таныдық. Жа­нат өз тізгіні өзінде кеткен еркін қа­зақ­ты еркін ойнады. Ол да – Қаллеки теат­рының сахнасында тынбай тер тө­гіп, көп еңбек сіңіріп жүрген жас­тардың бірі.  

Фильмнің мүмкіндігіне орай Бибі, Қылыш және Нұрикамал хи­каясы ауыл мен аймақ, жота мен жайлау, дала мен табиғат панорамасы деңгейінде тәпсірленсе, сахнагерлер шешімі отбасы драмасы ретіндегі ша­ғын­дау ауқыммен шектеледі. Қажығали Мұханбетқалиұлы ағамыздың «Тар ке­зең» романының басты кейіпкері Сы­рым батыр жүз бірдеңесінші бетке кел­генде барып, оқырманмен бір-ақ жүз­десетін еді. Сол сияқты қойы­лым­ның бірінші бөлімінде байқалмаған Нұ­рикамал екінші бөлімнің біраз же­ріне дейін сахнаға шыға қоймады. Жұрт­ты әбден үздіктіріп барып көрі­не­ді. Мұны да көрерменді ширықтыруға негізделген жаңа тәсіл болар деп түйдік. Ал оған дейін Қылыш пен Бибінің күй­кі тірліктегі талас-тартысы театр ті­лі­мен баяндалады. Тағы бір аңғарылған нәр­се, қойылымда әннен бұрын сөз дү­ниеге келеді. Әлі әуеннен хабар бола қой­май тұрғанда сөз оқыла бастайды. Әри­не, ән әлемінде ондай жайт болып тұ­рады. Дегенмен «Нұрикамал» әнінің әуе­лі әуені шыққаны баршаға белгілі ғой.
Фильмдегі Нұрикамалға қарағанда сах­надағы Нұрикамал мемлекеттік қыз­меткерге көбірек келеді. Актриса Саи­да Сағынова әдемі арудың да, мәр­тебелі менеджердің де образын жасады. Нәзіктіктің нақыштарын, сондай-ақ кеңселік әдеп пен әйелдік әдетті қатар өрбітіп, төмен етектілер арасынан шық­қан келбеті келісті ширақ шенеу­ніктің көркем кейпін шеберлікпен бей­­неледі. Бұл енді өмірдегі Нұри­ка­малдың табиғатына жақындау.       
Қалибек Қуанышбаев атындағы Қа­зақ ұлттық музыкалық драма теат­ры­ның көркемдік жетекшісі Гүлсина Мирғалиевамен тілеулес көрермен ретінде әңгімелесіп тұрамыз. Ол жас буын­ға ерекше еркіндік береді. Тіпті, олар­дың өзіндік максимализмін де бағалайтын сияқты көрінеді бізге. Әр­тістерін жанын салып қорғайды. Тіпті, қызғыштай қориды. Сондықтан кейінгі серпілістің болуы да заңды шығар. 
Қайткенде де, Қаллеки театры тағы бір толымды дүниені көрерменге ұсын­ды. Киелі шаңырақтың кезекті та­бы­сы деуге болар. Үнемі анш­лагпен өтеді. Жұрт залдың аузы-мұрнынан шы­ғып оты­рады. Бұл жолы да со­лай болды. Со­нымен, қал­ле­киліктер де өз «Нұ­ри­­ка­малын» биік­ке шығарды. Сол биігі­нен түспесін енді дей­міз ғой. 
Қойылым соңын­да Хан­­бибі Есен­қара­­қы­зы сөз алды. Қысқа әрі нұс­қа сөй­леді. «Бү­кіл ел болып қуана қол со­­­ғып жатыр ғой. Со­ған қа­ра­ғанда жаман дү­ние бол­мауға тиіс деп ойлай­мын», – де­ді риза кейіп­пен. Театр ұжы­мы­на сәт сапар ті­леді. Басты рөлде ой­на­ған акт­рисаларға гүл шоғын сый­­лады. «Аспан­дағы ай ма де­дім, Жастық шағым қайда ме­нің? Жүрегімді елжіреткен, Жаным, қандай жайдары едің?!», – деп ыңылдап тарас­ты жиыл­ған жұрт. 

Баршаға белгілі «Нұрикамал» әні қазір жер-жерде түрлі-түрлі туын­дыға айналып, көрерменмен қауы­шуда. Өңірлердегі бірқатар театрларда қойылды. Авторлары да мүлде басқа адамдар. Көңілдің қалауы. Жүректің нұсқауы. Онысы қандай «Нұрикамал» боп шықты, ол енді бөлек әңгіме. Тіпті, кейбір оқу орындарының өнерпаздары оны балетке айналдырыпты. Ханбибі ақын сабырдың сауытын киіп алып, оны да көріп қайтыпты. Сөйтіп, «Нұ­ри­камал» Ханбибі апамның уысынан бая­ғыда шығып кетті. Шықса, шықсын... Елдің игілігіне жарағаны дұрыс. Жұрт жадынан өшпейтін халықтық туын­дыға айналса, несі бар? Бұл бір қазіргі көркем өнердегі нағыз нәзира­шы­лық­тың үздік үлгісі болып тұр. Тек көр­кем­дік жағы ақсамаса дейміз де... 
Әйгілі үштағанның жер басып жүр­ген жалғыз тірегі – Ханбибі апамызға амандық тілейміз! «Аспандағы ай ма де­дім...» деп басталатын поэтикалық бренд-ті өмірге әкелу ақын атаулының бәріне бірдей бұйыра бермейтін бақ екені рас қой... 

Бауыржан ОМАРҰЛЫ