Тарихшының таланы

Тарихшының таланы

Уақыт топырағының астында көміліп қалған ол жұмбаққа ауыспалы ұрпақ­тар өз көзқарасын білдіріп келе жатқанымен, шындықтың түйіні әлі шешіле қойған жоқ. Әл­декімдер Толстойды өлердей жек көрген Швед академиясы атақты сыйлықты ұлы сурет­керге бергізбеу үшін осындай таңдау жасады дегенді дәлелдемекке тырысады. Жа­рай­ды, бұл пікірдің де жаны бар деген күннің өзінде даңқы дүркіреген, абырой-беделі де ас­пандаған, әлем оқырмандарының сүйіс­пен­шілігіне бөленген, үміткерлердің қата­рын­да жүйрігін баптаған тағы бір қаламгер Эмиль Золяның одан құр қалуын қалай түсін­діреміз? Американың ұлы жазушысы Джек Лондонның, ағылшындардың ғажайып ақы­ны Чарлз Суинберннің немесе жаңа дра­матургияның негізін қалаған Генрик Ибсен мен мықты сыншы Георг Брандестердің де Но­бель сыйлығы тақиясына тар келмес еді-ау! Қалай болған күнде де атақтарынан ат үрке­тін талай-талай мықты қаламгерлер тұр­ғанда әдебиет саласына тиесілі беделді мара­паттың белгісіз себептермен тарих­шы­ның қанжығасына байлануы, расында да ақылға сыймайтын, қисынға келмейтін – күлкілі жағдай. Өткен ғасырдың басында болған даулы оқиғаға байланысты әлі күнге дейін сыншылар мен әдебиеттанушылар ой жарыстырып, түрлі пікір айтып келеді. Егер Швед академиясының сарапшылары әділетті баға­лағанда, сөз жоқ, атақты сыйлықты әлем оқыр­мандарын тамсандырған ұлы сурет­керлердің бірі иеленері сөзсіз еді. Әрине, он­дай жағдайда атағы аспандап кеткен сый­лық төңірегіндегі дау-дамай мен талас-тар­тыс­тың да, туындайтын түрлі сұрақтардың аз болатыны айтпаса да түсінікті. Сөз жоқ, тарихшы Моммзеннің өз за­манының білгірі екеніне ешкім де кү­мән келтірмейді. «Римнің тарихы» атты мону­менталды ғылыми еңбегінің, жалпы оқыр­манға түсінікті әдеби тілмен жазылып шық­қан ғажайып зерттеу екенін достары тү­гіл, дұшпандары да мойындайды. Бірақ, ау­­­зымыздың суы құрып қанша мақтасақ та ол ірі суреткер де, тіпті, қатардағы қара­пайым жазушы да емес, ал Нобель сыйлығын алған «Римнің тарихы» атты еңбекті көркем про­заның талаптарына жауап беретін туын­ды деп айтуға ары таза оқырманның аузы бар­майтыны айдай ақиқат. Қайталап айтамыз. Моммзен – өз уақытының жақсы ғалымы, танымал та­рихшысы. Соған қарамастан бүгінгі күннің талабы тұрғысынан әділ бағалайтын болсақ, ғалымның «Римнің тарихы» кітабы қазір аса құнды дүние болып табылмайтын көп еңбек­тердің бірі ғана. Тарихшының келтірген көп­­теген деректерінің шындыққа сәйкес кел­­­мейтінін де айта кеткен абзал. ХХ ға­сыр­дың басында үлкен жаңалық ретінде қа­былданған көлемді жұмыстың маңызы қазір жойылды. Өз заманында мың­даған оқыр­мандардың зор сұранысы мен қатты қы­зығушылығын туғызған кітаптқа сілтеме жасайтын ғалымдар бүгінгі таңда жоқтың қа­сы. Бүгінгі буынның сыбағасына бұйырған Римнің тарихына қатысты та­был­ған тың деректер Моммзеннің еңбегін ғы­лыми бас­шылыққа ала беруге болмайтынын көр­сетті. Сондықтан академиялық ғылым үшін бұл көлемді дүниенің маңызы да жоғал­ған. Бірақ, өз дәуірінде осы еңбек әлем оқыр­ман­дары­ның зор сұранысы мен қатты қы­зығу­шы­лығын туғызған зерттеу болды. Бес томнан тұратын монументалды ең­­­­бекті жазып шығуға ғалымның он­даған жылы кетті. Алғашқы ежелгі Италия­ның тарихынан, яғни Римнің негізі қаланған кезең, республиканың құлағанына дейінгі, яғни б.д.д. 46 жылдағы Тапс маңындағы со­ғыс­ты қамтитын үш том 1854-1857 жылдары жарық көрді. Содан кейінгі бір-екі жылдың ішінде толықтырылып, тағы да екі томы жа­зыл­ды. Дей тұрсақ та ХХІ ғасыр оқыр­маны­ның тап осындай бірнеше томнан тұратын, екі мың беттен асатын көлемді дүниені көз майын тауысып, танысып шығуға ниет таны­та қоятыны мені аса сендірмейді. Зады, бүгін­гі күннің оқырманы шағын еңбектен көл-көсір мәлімет алғысы келеді. Моммзеннің кіта­бы жарық көргеннен бергі бір ғасырдан ас­там уақыт ішінде, артық-ауыс деректердің бәрі екшеліп, мейлінше ықшамдалып жазыл­ған Римнің тарихы туралы жүздеген зерттеу жарық көріп, халық игілігіне айналды. Деген­мен, Моммзеннің көзі тірісінде бұл еңбек Гер­­­манияда ғана тоғыз рет басылып шыққан екен. 1885-1887 жылдары ағылшын және орыс тіліне тәржімаланып Ресей мен Анг­лия­да да жарық көрді. Біз мысалға келтірген де­ректерден-ақ «Римнің тарихы» атты зерт­теудің өз заманы үшін қаншалықты маңызды дүние болып саналғаны тайға таңба басқан­дай көрініп тұрған жоқ па. Енді «Римнің тарихы» атты кітаптың жа­­­зылуына қандай жағдайлардың се­беп болғаны туралы білетін деректерімізді де ортаға салып, оқырманмен ой бөлісе оты­райын. Жалпы, ежелгі Римнің тарихы Батыс Рим империясы құлағаннан бері ғалымдар­дың, жазушылардың, философтар мен ой­шыл­дардың қатты қызығушылығын туғызып келгені құпия емес. Батыс әлеміндегі көне ес­керт­кіштерді зерттеу ісі ХІV–ХV ғасырда­ғы Қайта Өрлеу дәуірінде гүлдене бастады. Ал­ды­мен италиялық, кейіннен ағылшын, не­міс және француз гуманистері көне ес­керт­кіштер мен ежелгі авторлардың алғашқы жарияланымдарын жинауға білек сыбана кірісіп кетті. Бұл үдеріс ХVІ-ХVІІ ғасырда да жал­ғасын тауып ХVІІІ ғасырда жаңа белеске көтерілді. Батыстың Джанбатисто Вико, Шарль Монтескье, Иоганн Винкельман, Гот­хольд Лессинг сияқты ғұламаларының ғы­лыми-сыни еңбектері тарих ғылымының өркендеуіне игі әсерін тигізіп, ал ХІХ ғасыр нағыз тарих, оның ішінде көне заман туралы ғылымның пайда болған дәуіріне айналды. Жаңа деректердің жиналуы, археологиядағы прогресс, қосымша тарихи пәндердің түзілуі, жаңа тарихи-философиялық концепциялар мен ғылыми-сыни тәсілдердің айналымға енуі ХІХ ғасырды батысеуропалық тарих ғы­лымының гүлдену дәуіріне айналдырды. Міне осы тұрғыдан алғанда, маңыздылығы жағынан ХІХ ғасырдағы тарих ғылымын да­мытуға қосылған үлестің ХХ және ХХІ ға­сыр­дан да асып түскенін мойындамасқа амал кем. Ақиқатында, бүгінгі заманғы тарих ғы­лымының негізінің сонау ХІХ ғасырда Ба­тыста қаланғанын мойындауға тиіспіз. ХІХ ғасырда Батыс Еуропада көне дәуір ту­ралы неміс ғылымы алдыңғы орынға шық­ты. Германия әлемдік көне заман ғылымы­ның орталығына айналып, жүздеген жылдар бойы осы орынды ешкімге бермей келеді. Грек және латын жазуларының толық жина­ғын құрастыру әрекетінің де ең алғаш рет неміс жерінде басталғанын осы жерде айта кетуді парызым санаймын. Сол уақыттары 10 000 грек жазбасынан құралған «Грек жаз­баларының корпусы» атты төрт томдық жарыққа шықты. 1863 жылы Теодор Моммзен­нің бастамасымен «Латын жазба­лары­ның корпусы» атты тағы бір ірі еңбек дүниеге келді. Көне дәуір әлемінің басқа да құжаттары сол жылдары жаппай жариялана бастады. ХІХ ғасырда ежелгі Римнің ғылыми-сы­ни тарихнамасының негізін қалаған Бар­тольд Георг Нибур, Вильгельм Друман, Аль­берт Швеглер, эллинизм тарихын зерттеудің негізін қалаған Иоган Густав Дройзен, грек мәдениетінің тарихшысы Эрнст Роберт Курциус, Рим тарихы бойынша мамандар Вильгельм Ине мен Карл Вильгельм Нич сын­ды ғалымдардың еңбектері Теодор Мом­мзен­нің «Римнің тарихы» атты монументалды еңбегін жазуға зор ықпалын тигізді. ХІХ ға­сырдың соңында Эдуард Мейер, Ульрих фон Виламовиц-Меллендорф, Георг Бузольт, Карл Юлиус Белох және тағы да басқа неміс ға­лым­дарының еңбектері жарияланды. Әде­биет саласына арналған Нобель сыйлығын иеленген Теодор Моммзен жоғарыда есімдері аталған өз заманының жақсы тарихшы­лары­ның бірі ғана болды. Немістің атақты ғалымы 1817 жылы Гардингте, лютеран пасторы Йенс Моммзеннің отбасында дүниеге келді. Әкесі қызмет еткен Бад-Ольдесло қаласында өсті. Бас­тапқы білімді үйінен алды, бірақ кейін төрт жыл Альтондағы гимназияға барды. Болашақ ғалым ол жерде грек және латын тіл­дерін зерттеп, 1837 жылы диплом алып шық­ты. Кильск университетінің заң факуль­тетіне түсіп, 1843 жылы рим заңнамасы жөніндегі докторлық диссертациясын өте жо­ғары деңгейде қорғап шықты. Ғылыми іс­сапар жасауға рұқсат алып, төрт жыл бойы Моммзен Италияны саяхаттап, біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңыншы жылдардағы тарихи деректерді зерттеп, көшірмесін жа­саумен шұғылданды. Зерттеу нәтижелерінің негізінде бірнеше мақала жазып, ғылыми ортада зор беделге ие болып, танымалдылы­ғы­ның арқасында тарихшы ғылыми жұмы­сын одан әрі жалғастыруға мүмкіндік алды. Бір­неше сапар барысында Моммзен ең ал­дымен өзі, кейіннен достарымен және ға­лымдармен бірге ежелгі Римнің тарихына қа­тысты жүз мыңнан астам құжаттарды жи­нап, өңдеп, жүйеге түсірді. Оларды басу ісі 1863 жылы қолға алынып, 20 том болды. Осыған орай Моммзеннің ғылыми-пе­дагогикалық қызметінің маңызды­лығын айтпай кетуге болмайды. ХІХ ғасыр­дағы ең ірі неміс ғалымы бола отырып ол көне заман тарихының дамуына зор ықпа­лын тигізді. Ірі тарихшылар, құқықтану­шы­лар, эпиграфистер оның шәкірттері болды. Ол орыс ғылымының дамуына да қатты әсер етті. Белгілі ғалымдар В.Герье мен Э.Гримм оның еңбегін кеңінен пайдаланды. «Римнің тарихы» атты еңбектің алғашқы үш томы 1854-1856 жылдары жарық көрді. Онда Римнің құрылған кезінен бастап Юлий Це­зарьға дейінгі кезең баяндалады. Іргелі зерт­теу іргелі ғылыми-көпшілік ең­бек ретінде ойластырылған еді. Сондықтан да автор өз еңбегінде аса көп сілтеме жаса­май­ды. Соған қарамастан оқиғаның баян­далуы­нан автордың білімінің жан-жақты, та­нымының терең болғанын анық аң­ғара­мыз. «Рим тарихының» төртінші томы жарық көр­ген жоқ. Бір жағынан ол кездейсоқ жағ­дайларға байланысты. Дегенмен, тарихшы Юлий Цезарьдың бейнесі мен оның құрған жүйесі арқылы көрсеткісі келген орта­лық­тандырылған күшті демократиялық мо­нар­хия туралы идеясынан көңілі қалғандықтан да тарихшының оны жазудан айнып қалуы ықтимал. Моммзеннің өзі болса бесінші томға жазған кіріспесінде монархияға қарсы республикалықтар күресінің қайнарларда жә­не әдебиеттерде өте жақсы баяндалған­ды­ғынан бәріне белгілі деректерді қайталауды жөн көрмегенін айтады. Моммзен «Римнің та­рихы» тақырыбына отыз жылдан кейін ғана қайтып оралып, бесінші томын жарыққа шығарды. «Римнің тарихы» кітабы жарық көре са­лы­сымен, ғалымның жақтастары да, қар­сы­ластары да пайда болды. Осыған орай К.Пе­тера, В.Ине, К.Нича және басқа да автор­лар­дың іргелі тарихи шығармалары жазылып, олар Моммзеннің кейбір қағидаларын жоққа шығарды. Айталық, неміс тарихшысы өз ең­бегінде Римнің өркендеуі мен оның мате­риал­дық және рухани мәдениетіндегі этрусктардың рөлін елемей қойса, бүгінгі за­манның тарихнамасы бұл халықтың ық­палына өте зор мән береді. Бүгінгі таңдағы этрускологтар мен ежелгі Римнің тарих­шы­лары М.Паллотино, Э.Гьерстад және т.б. кеңі­нен тараған пікіріне сүйенсек, VІ ға­сырда Рим тұтастай алғанда этрусктардың қа­ласы болған. Римдік полис пен римдік қалалардың қалыптасуы, патшалық Рим мәдениетінің гүлденуі де осы кезеңге сай келеді. Римге грек өркениетінің көптеген жетістіктері эт­руск­тар арқылы келген. Зады Моммзен тарихшы ғана емес, сая­сатқа белсене араласқан қоғам қай­раткері де болды. 1848 жылы Кильге қайтып орал­ған ғалым дат билігіне қарсы көтеріліске қатысып, көшедегі шайқастардың бірінде жа­­­раланады. Төңкеріс жанышталған соң Кильеде қалу қауіпті болып, Момзенге Лейп­циг университетінің шақыруын қабыл алуы­на тура келеді. 1851 жылы тағы да саяси ша­раларға қатысып, сөз сөйлегені үшін ка­федрадағы жұмысынан босатылып, оған Цюрих, кейін Бреслау университетінде дәріс оқуға тиым салынады. 1858 жылы ол біржола Берлинге қоныс аударып, Фридрих Виль- ге­льм университетінің ежелгі тарих факуль­те­тін басқарады. Бірақ Момзен қанша таяқ жесе де, ғылыммен бірге саясатпен айна­лысуын тоқтатпайды. 1861-1863 жылдары прус ландтагының, 1873-1879 жылдары гер­ман рейхстагының депутаты болып сай­ланады. Сонымен бірге Моммзен біраз жыл бойы Берлин академия ғылымының хат­шы­сы, шет ел академиясының мүшесі, Петербор Ғылым академиясының құрметті мүшесі де болды. 1880 жылдың 7 шілдесінде Моммзен­нің үйі өртеніп, кітапханасы жанып кетті. «Рим­нің тарихы» атты іргелі еңбектің төр­тінші томы бүлінгенімен, толық жойы­лып кеткен жоқ. Сонымен бірге ол Прус­сия және Рейхстаг Палатасы өкілдігінің де­путаты бо­лып та сайланды. Саяси көз­қарасы тұр­ғы­сынан Моммзен ұлтшыл-ли­берал­дарды жақ­тады. Антисемитизмге қарсы сөз сөй­легенімен, «еврейлер мәселесінен» «гер­ман ұлтының ассимиляциялануы» проб­лема­сының шешілуін көрді. Славян халық­тарына сенімсіздікпен қарап, чехтарды жа­байы­ларға теңеді. Мысалы, 1897 жылы Австро-Венг­рия­да чех мәселесі шиеленіскен шақ­та, веналық Neue Freie Presse газеті Мом­мзеннің шовинис­тік рухта жазылған хатын жа­риялады. Үлкен дау-дамай туғызған ха­тында Моммзен «чех­тардың бас сүйегі ло­гика жасауға жара­маса да, ұруға жарап тұр» деген тұрғыдағы ұлтты қор­лайтын сөздерді айтуға дейін барды. Теодор Моммзен мен әйелі Маридің он алты баласы болды. Атасының есімін алған немересі Теодор Эрнст Моммзен АҚШ-та аты шыққан профессор медиевист болды, Гер­манияда қалған тағы бір немересі Виль­гельм де атасының жолып қуып, тарихшылық жол­ды таңдады. Вильгельмнің балалары, ағайынды егіздер Ганс пен Вольфганг Моммзендер де әйгілі неміс тарихшылары ре­тінде қалың бұқараға танылды. 1902 жылы әдебиет саласындағы Нобель сыйлығына үміткер болғандар: 1. Хартман Гризар (1845-1932) – неміс жазушысы, тарихшы. Инсбрук универ­си­тетінің құрметті профессоры болған. Дін ма­­­мандарының журналын ашқан. 1870 жы­лы басқыншылар жаулап алған Римнен Санкт-Андреге қашқан. Өмірінің соңғы жыл­дарында Германияда өмір сүрген. 2. Хьюстон Стюарт Чемберлен (1855-1927) – ағылшын-неміс жазушысы, әлеумет­тану­шы, философ, нәсілшілдік теориясының негізін салушылардың бірі. Бірінші дүние­жүзі­лік соғыс барысында Британияға қарсы ма­қалалар жазды. Неміс отандық партия­сы­ның мүшесі болды. Чемберленнің идеология­лық концепциялары кейіннен Гитлердің теория­ларында көрініс тапты. Ұлтшыл Гер­манияның көсемдері мен идеологтары Чем­берленнің идеяларын жоғары бағалады. Ұлт­шыл-социалистердің нәсілшілдік докт­ри­насының негізінде осы идеялар жатыр деген де пікір бар. Айталық Йозеф Геббелтс оны «біздің рухымыздың атасы» деп ата­ған. 3. Бернард Бо́занкет (1848-1923) – ағыл­шын философы, саяси философия жө­ніндегі еңбектердің авторы және ХІХ ға­сырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Ұлыбританиядағы саяси және әлеуметтік ғы­лым мәселелеріне байланысты ықпалды тұл­ға. Неогегелиандық философиялық қозға­лыс­тың көсемі. Дүниетанымының қалып­тасуы­на ежелгі грек философтары Платон мен Аристотель және Гегель мен Кант еңбек­тері­нің ықпалы күшті болды. «Идеалды қо­ғам» туралы дербес теориясы бар. 4. Джордж Мередит (1828-1909) – Вик­ториан дәуіріндегі ағылшындардың аса көр­некті жазушысы. Кеңінен танымал шы­ғармасы – «Өзімшіл» романы. Бұл туынд­ы­сын­да суреткер жер қожайыны мен оның келінінің жан әлеміне психологиялық талдау жасайды. Шығармашылық жолын ақын ретінде бастаған. 1858 жылы әйелі оны тас­тап, бес жасар ұлын өзімен бірге алып кетіп, дүние салады. «Ричард Феверелдің басынан кешкендері» тұңғыш романының негізінде осы бір оқиға жатыр. Өмірінің соңында ағыл­шын әдебиетінің мэтрі болып мойын­далды. Теннисоннан кейін Авторлар қоға­мы­ның президенті болды. Құрмет орденімен мара­патталды. 5. Джон Морли (1838-1923) – ағылшын қай­раткері, тарихшы, газет редакторы. Еңбек жолын журналист ретінде бастап, парламент мүшесі болып сайланады. Түрлі лауазымды қыз­меттерді атқарды. Империализм мен ағыл­шын-бурск соғысына қарсы сөз сөйледі. Оппозициялық көзқарасына байланысты биліктен кетуге мәжбүр болды. Негізінен ғылыми жұмыстармен айналысқан. Вольтер, Руссо, Дидро туралы монографиялар жазған. 6. Льюис Моррис (1833-1907) – ағыл­шын­дардың танымал ақыны. Алты рет Но­бель сыйлығына ұсынылған. Елизавета хан­шайымның мектебінде оқыған. Мектепте оқып жүрген кезінде байқауға қатысып, бас жүл­дені жеңіп алады. Кейін Оксфордта оқып, классиктердің еңбегін зерттейді. Адво­каттық қызметпен де айналысқан. 7. Арчибальд Робертсон (1853-1931) – ағыл­шын жазушысы, епископ, Лондондағы Хан­шайым колледжінің жетінші ректоры. Заң ғылымдарының докторы болды. 8. Герберт Спенсер (1820-1903) – ағыл­шын философы және әлеуметтанушы. Эволюционизмнің негізін салушылардың бірі. Әлеуметтануда органикалық мектептің негізін қалаған. ХІХ ғасырдың аяғында ға­лым­ның идеялары кеңінен танымал болды. Әлеу­меттанудағы көзқарасы Сен-Симон мен Конт идеяларының заңды жалғасы болып са­­­налады. 9. Ференц Кемен (1860-1944) – венгр жазу­шысы. 10. Карл Вейтбрехт (1847-1904) – неміс жазушысы, тарихшы. Штутгарт универ­си­те­тінің ректоры болған. 11. Герхарт Иоганн Роберт Гауптман (1862-1946) – жаңа драматургияның негізін салған немістің әлемге әйгілі жазушысы. 1912 жылы әдебиет саласындағы Нобель сыйлы­ғын иеленді. 12. Густав Фальке (1853-1916) – неміс жазу­шысы әрі ақын. Гете мен Байронның із­басары болды. Жаңа заман ақындары Ли­ленкрон мен Фалькелердің поэзиясынан да тағылым алды. Немістердің таза ұлттық қа­лам­гері. Әдебиет саласындағы жаңа ағым­дар­ға еліктеген жоқ. 13. Теодор Цан (1838-1933) – неміс қа­лам­гері, протестанттық теолог. Негізінен ұстаз­дық қызметпен айналысқан. Мектеп­тер­де, колледждерде сабақ берген. Өмірінің соңында Лейпциг университетінде дәріс оқыған. 14. Уильям Батлер Йейтс (1865-1939) – ирландықтардың күрескер ақыны, драматург. 1923 жылы әдебиет саласындағы Нобель сыйлығын иеленді. 15. Венту́ра Ферна́ндес Ло́пес (1866-1944) – испан жазушысы, ақын, драматург. Дін қызметшісі болған. «Қарақшы» атты ро­ма­ны және «Ұйқы» деген поэмасы бар. Топед университетінің профессоры. 16. Гаспар Нуньес де Арсе (1832-1903) – ис­пан ақыны, драматург, саяси қайраткер. 1901, 1902 және 1903 жылдары Нобель сый­лы­ғына ұсынылған. 17. Хосé Эчегарáй-и-Эйсаги́рре (1832-1912) – испан драматургі. 1904 жылы әдебиет саласындағы Нобель сыйлығын иеленді. 18. Джозуэ Карду́ччи (1835-1907) – ита­лиялық ақын. 1906 жылы әдебиет сала­сын­дағы Нобель сыйлығын иеленді. 19. Фогаццаро Антонио (1842—1911) – италиялық жазушы. 20. Бьёрнстьерне Мартиниус Бьёр­н­сон (1832-1910) – норвег жазушысы. 1903 жылы әдебиет саласындағы Нобель сый­лы­ғын иеленді. 21. Арне Гарборг (1851-1924) – норвег­тер­дің натуралистік мектебінің романисі. Алғашқы романдары 1880 жылдары жарық көрді. Шығармалары ауыл мен қаланың қа­рым-қатынасы арасындағы проблемаларға, нор­вег зиялыларының қалыптасуының қиын ке­зеңіне арналды. «Жастық» және «Азамат­тар» романдарында ХІХ ғасырдың аяғындағы норвегтердің әдеби ортасының өмірі сурет­телген. Гарборг неміс әдебиетінің дамуына қат­ты ықпалын тигізді. «Шаршаған жандар» туын­дысы жазушының негізгі шығармасы болып саналады. 22. Генрик (Хенрик) Юхан Ибсен (1828-1906) – ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ға­сырдың басындағы норвегтердің ең әйгілі драматургі. Еуропалық жаңа драманың не­гізін салушы. Ең атақты пьесасы «Қуыр­шақ­тардың үйі». Ибсеннің драмалары әлі күнге дейін әлемдік театр сахналарында қойылып келеді. Туындыларының негізінде көптеген фильмдер де түсірілді. 23. Генрик Сенкевич (1846-1916) – та­рихи романдарымен әлемге танылған поляк жазушысы. 1905 жылы әдебиет сала­сындағы Нобель сыйлығын иеленді. 24. Анатолий Фёдорович Кони (1844-1927) – ресейлік заңгер, сот, мемлекет жә­не қоғам қайраткері. 25. Толстой Лев Николаевич (1828-1910) – әлемге танылған орыс жазушысы. «Ка­зак­тар», «Соғыс және бейбітшілік», «Анна Ка­ренина» атты атақты романдардың ав­торы. Адамзатқа танылған талай қаламгер­лер­дің шығармашылығына қатты әсерін ти­гізген. Жазушы шығармашылығы туралы мың­даған мақала, жүздеген зерттеу жазылды. Шы­ғармаларының желісімен көптеген фи­льм түсірілді. 26. Юхани Ахо (1861-1921) – фин жазу­шы­сы, журналист, аудармашы. «Темір жол», «Юха» романдарының авторы. 27. Марсель Барриер (1860-1954) – фран­цуз жазушысы, романист және эссеист. 28. Шарль Вагнер (1852-1918) – фран­цуз жазушысы, «Әділеттілік», «Қарапайым өмір» атты туындылары бар. 29. Эмиль Золя (1840-1902) – әлемге әй­гілі француз жазушысы. Әдебиеттегі на­туралистік қозғалыстың теоретигі және кө­се­мі. Елу томға жуық әдеби мұрасы бар. Ро­ман­дары, повестері мен әңгімелері әлемнің көп­теген тілдеріне аударылды. 30. Фредерик (Фредери) Мистраль (1830-1914) – провансалдық ақын. 1904 жы­лы Нобель сыйлығын иеленді. 31. Гастон Пари (Парис) (1839-1903) – Орта ғасыр әдебиетін зерттеген (1858 ж) ға­лым. 32. Поль Сабатье (1858-1928) – француз жазушысы әрі тарихшы. 33. Александр Баумгартнер (1841-1910) – швейцариялық ақын.

Амангелді КЕҢШІЛІК