قاراتاس پەتروگليفتەرى

ەلباسى «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى تاريحي-تانىمدىق ماقالاسىندا ءتۇپ تامىرىمىزعا, ۇلتتىق تاريحىمىزعا تەرەڭ بويلاي وتىرىپ, ونىڭ كۇرمەۋلى تۇستارىن كەڭىنەن تارقاتىپ بەردى. ۇلى دالانى, ونى مەكەندەگەن حالىقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن, سالت-ءداستۇرى مەن ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىن, مادەني-رۋحاني جاۋھارلارىن, تابيعاتىن اسەرلى بايانداي وتىرىپ, ۇلى دالانىڭ بۇگىنگى زاڭدى مۇراگەرى – قازاق ەلىن ايداي الەمگە تاعى ءبىر مارتە پاش ەتتى.
تابيعاتىندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قورشاعان ورتامەن ەتەنە ءومىر ءسۇرىپ، اشىق اسپان استىندا تالاي مادەني مۇرالار قالدىرعان. بالبال تاستارعا ادام، جارتاستارعا تۇرمىستا پايدالانعان جانۋارلار مەن اڭ بەينەلەرىن كوركەم ەتىپ سالىپ قالدىرىپ وتىرعان. ەلىمىزدە «اڭ ءستيلى» ونەرىنىڭ ەجەلدەن دامىعانىن وتانىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن تابىلىپ جاتقان جارتاستارعا سالىنعان بەينەلەر ايقىنداپ وتىر.
جالپى كۇندەلىكتى ومىردە كۇيبەڭ ءتىرشىلىكپەن كوپ نارسەگە ءمان بەرە بەرمەيمىز. ءاسىرەسە، اۋىلدا تۇرىپ، اينالاسىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنا كوڭىل بولمەيتىن ازاماتتار قاتارى بۇگىندە بارشىلىق. جامبىل وبلىسى، جۋالى اۋدانىنداعى قاراتاس اۋىلىنا بارعان ساپارىمدا وسىنى بايقادىق. اۋىل تۇرعىندارىنا ەلەۋسىز كورىنگەن كەيبىر دۇنيە، بىزگە باعالى، قۇندى دۇنيە بولىپ كورىندى.
وندا ءبىز جامبىل وبلىسىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسىنا ەنگەن تەرىس پەتروگليفتەرىن ىزدەپ جولعا شىققان بولاتىنبىز. قاسىمىزدا جۋرناليست-جازۋشى ماقۇلبەك رىسداۋلەت بار. ءبىزدى وسىندا باستاپ كەلگەن دە سول كىسى بولاتىن.
كۇنى بۇرىن كۇرەڭبەل اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى مىرزاعالي جادىراەۆپەن حابارلاسىپ، بىزگە جول كورسەتەتىن جىگىتتى تاۋىپ بەرۋدى سۇراعان ەدىك. جولدا قاراتاس نەگىزگى مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى جانە تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى دۋمان قوناقباەۆ پەن ناريمان قۋانىشەۆ كولىگىمىزگە وتىردى. ءسويتىپ ولار اۋىل تاريحىمەن تانىستىرا باستادى.
قاسيەتتى قاراتاس
جولدا اۋىلدىڭ نەگە قاراتاس اتالعانىن سۇرادىق. جولباسشىلارىمىز قاراتاستىڭ ءوز قۇپياسى بارىن ايتتى. الدىمەن سونى كورەيىك دەپ جولدان ءسال اۋىتقىپ، اۋىل بەيىتىنىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادىق. بەيىتتە جاتقان جاماعاتقا قۇران باعىشتاپ بەت سيپادىق تا، جەرگە شوگىپ بارا جاتقان قاراتاسقا تاياپ كەلدىك.
اينالاسىن تەمىر توركوز سىممەن ءتورتبۇرىشتى ەتىپ قورشاپ قويعان. ىشىندە قاراتاۋدىڭ قارا ءۇش تاسى جەرگە قيعاشىنان قادالىپ تۇر. الدىڭعىسى ۇلكەندەۋ. ارتقى ەكەۋى كىشىرەك. بەينە ۇلكەن تاستىڭ كۇزەتشىسى سياقتى. بىزگە دەيىن بىرەۋ كەلگەن بولۋى كەرەك. قاراتاسقا اق ورامال جاۋىپ قويعان. دۋمان قوناقباەۆ بۇل تاستىڭ بالا كەزىندە بيىك، ۇستىنە شىعا المايتىن جاقپار تاس ەكەنىن، قالقاسىنا كەلىپ تالاي جاسىرىنباق ويناعانىن ايتتى.
– قازىر ول جىل ساناپ جەرگە كىرىپ، ءشوگىپ بارا جاتىر دەيدى. «قارا تاستىڭ قاشان، قالاي پايدا بولعانىن ەشكىم بىلمەيدى. اۋىل تۇرعىندارى بۇل تاستى اۋليە تاس سانايدى. ەرتەرەكتە وسى تاستىڭ تۇبىنە ارىستان باب اۋليە كەلىپ ىعىنا تۇنەپتى-مىس. ءسال ارىدا اۋليە باستاۋ بار. ونىڭ سۋىن ەل ەم ءۇشىن پايدالانادى. جىلدا ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا اۋىل تۇرعىندارى باستاۋدىڭ كوزىن اشىپ، ارناسىن تازالايدى. سول كەزدە سۋ مىنا قارا تاستىڭ قاسىنداعى جىراعا دەيىن كەلەدى. ال جازدا سۋى تاسقا ءسىڭىپ كەتەدى، – دەدى ول.
دۋماننىڭ ايتۋىنشا، قاراتاستىڭ كيەلىلىگى ىعىنا ارىستان باب تۇنەپ كەتكەننەن سوڭ، بۇلاقتىڭ ەمدىك قاسيەتى بابانىڭ بۇلاقتان ءدام تاتقانىنان كەيىن ارتقان. كەيبىر كىسىلەر مۇندا بايگەگە قوساتىن تۇلپارلارىن اكەلىپ، جارىستىڭ الدىندا قاراتاستى اينالدىرا الاستاپ الاتىنىن، بالا كوتەرمەگەن ايەلدەردىڭ تۇنەپ، قۇدايى تاراتىپ كەتەتىندىگىن دە اۋىل جىگىتتەرىنەن ەستىدىك. ءتىپتى باستاۋدان العان سۋ دا بۇزىلماي سول قالپى ءدامىن ايلاپ ساقتاپ تۇرادى ەكەن. وكىنىشكە قاراي بۇلاقتىڭ باسىنا بارا المادىق. بۇلاق بۇل ارادان 400-500 مەتر جەردە، ساي قۋىسىندا ەكەن. ونىڭ ۇستىنە قازىر سۋى تارتىلىپ قالعان دەدى جولباسشىلارىمىز.
الىپ قارااعاش
وسى ارادا باعىتىمىز اياقاستى تاعى وزگەردى. اۋىل جىگىتتەرى سايدىڭ ارعى بەتىندە قالقايىپ جالعىز تۇرعان ءۇيدىڭ اۋلاسىندا ادام ءمۇسىنى بەينەلەنگەن بالبال تاستىڭ بارىن ايتتى. ماقۇلبەك اعامىز جاقىن جەردە بولسا ءبىرىنشى سونى كورە كەتەيىك دەپ ۇسىنىس تاستادى. جىگىتتەر تەرىس وزەنىنىڭ بويىندا باستاۋ بارىن ايتتى. ءسويتىپ قاراتاستىڭ قاسىنان قايتا كولىككە وتىرىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى ءۇيدى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتتىك.
تەرىس وزەنىنەن وتەتىن جايداق وتكەلگە تاياعاندا باستاۋدان سۋ ىشۋگە توقتادىق. ول ارادان ەكى باستاۋ شىعىپ جاتىر. ءبىرىن ۇيىق باسقان. ەكىنشىسىنەن ەل سۋ الاتىن بولسا كەرەك، قىش قۇبىردى سىنالاي قاعىپ، باستاۋدىڭ كوزىن اشىپ قويىپتى. سودان سۋ سىلدىراپ اعىپ جاتىر. ءشولىمىز قانعانشا ىشتىك. ءشولىمدى قاندىرىپ، اينالاما كوز جىبەرسەم تاياق تاستام جەردە، جولدىڭ ارعى بەتىندە الىپ قارااعاش تۇر. جاقىنداپ بارىپ قاراسام، ءدىنى جۋان. ادىمداپ اينالىپ شىقتىم، سەگىز-توعىز قادام. مىنە، كەرەمەت. شەڭبەرىنىڭ ءوزى كەمى التى مەتردى قۇرايدى.
الىپ بايتەرەكتىڭ بۇتاقتارى دا ءتورت قۇبىلاعا تەڭ ءتۇسىپ، ءتورت تاراپقا ءبولىنىپ جاتىر. قازاق ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل بولسىن دەگەندەي مىنا قارااعاشتىڭ كەرەمەتىن قارا! تامىرى دا ءتورت تاراپقا جايىلىپ، جەرگە قازىقتاي قادالعان.
بالبال تاس
ول ۇيگە دە جەتتىك. جۇرگىزۋشىمىز مۇرات ءازىمحانوۆ ەسىكتىڭ الدىنا بارىپ بىراق توقتاتتى كولىگىن. وڭاشا توبەگە قونعان ءۇيدىڭ اۋلاسىندا قورشاۋ اتىمەن جوق. ەسىك الدى تولعان كۇركەتاۋىق، قىرعاۋىل، ۇيرەك پەن تاۋىقتىڭ بالاپاندارى. ورتاسىندا ەكى يت جاتىر. ال، اۋلاسىندا بەتون پليتاعا ورنالاستىرىلعان ادام بەينەسى بەينەلەنگەن تاس ءمۇسىن تۇر. ازداپ توزعان. ادام بەينەسى ازداپ كومەسكىلەنە باستاپتى. بەينە قولىن كەۋدەسىنە جيناپ العان ايەل ءمۇسىنى سياقتى. بالبال تاستىڭ اينالاسى قاشالعانى، سيرەك كەزدەسەتىن تاس ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر.
ەسىك الدىنا بىرەۋلەردىڭ كەلگەنىن ەستىپ ءۇي ەگەسى دە سىرتقا شىقتى. شىققان بويدا ماقۇلبەك رىسداۋلەتتى تانىپ، «باقاتەرەك» كىتابىن وقىعانىن ايتىپ، ۇيگە شاقىردى. الپىستىڭ ەكىسىنە شىققان ءۇي ەگەسىنىڭ ەسىمى نىلدەباي بايعونىسوۆ. نىلدەباي اعادان بالبال تاستى قايدان تاپقانىن سۇرادىق. ول ءۇيىنىڭ قاسىنداعى ەگىس القابىن كورسەتىپ، «وسىدان 25 جىل بۇرىن كوكتەمدە ەگىن ەگەيىن دەپ جەر اۋداردىم. سوقانى تەرەڭىرەك سالىپ ايداساڭ مول ءونىم الادى ەكەنسىڭ دەگەن بىرەۋلەردىڭ ءسوزىن تىڭداپ، جەر جىرتىپ جاتقام. كەنەت شىنجىر تاباندى تراكتورىمنىڭ سوقاسى ءبىرنارسەگە ءىلىندى دە ءسونىپ قالدى. ءتۇسىپ، سوقا جاقتى قاراسام ءبىر ۇزىن جىڭىشكە كەلگەن تاس جاتىر. بەتىندە لايى باتتاسىپ تۇر. ءجاي تاس قوي دەدىم دە بىلايىراق شىعارىپ تاستادىم. دالادا جاتىپ، جاڭبىرمەن جۋىلعان تاستى ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ بارىپ قاراسام، ادامنىڭ بەينەسىن كوردىم. بىرەۋدىڭ باسىنا قويىلعان قۇلىپتاس ەكەنىن ءتۇسىنىپ ۇيگە اكەلدىم. اكەم وسىندا قوي دەگەن سوڭ استىنا تسەمەنت قۇيىپ، ەسىك الدىنا ورناتىپ قويدىم»، – دەدى ءۇي ەگەسى.
«ەندى ونى ولكەتانۋ مۋزەيىنە بەر. اۋداندا ولكەتانۋ مۋزەيى اشىلعان. مىناۋ دەگەن كەرەمەت دۇنيە. مۇنداي دۇنيە جۋالىدا بۇرىن-سوڭدى تابىلعان ەمەس. تاريحشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى. ونىڭ ۇستىنە مۋزەيدە تۇرسا ەل كورەدى. حالىققا قىزمەت ەتەدى»، – دەدى ماقۇلبەك اعا.
نىلدەباي تالاي ادامنىڭ، تاريحشىلاردىڭ سات دەپ كەلگەنىن، ەشكىمگە بەرمەي اكەسىنىڭ ايتۋىمەن وسىندا ورناتىپ قويعانىن ايتتى. «وسىندا تۇرادى، ءبىرەۋدىڭ باسىنا قويىلعان قۇلىپتاستى ساتپايمىن دا، بەرمەيمىن. تابىلعان جەرىندە تۇرا بەرسىن. كورەتىن ادام بولسا كەلىپ كورە بەرسىن» – دەدى.
قاراتاس پەتروگليفتەرى
اۋىل تۇنعان تاريح. سونىڭ ءبىر كۋاسى بالبال تاسقا قاشالعان ادام ءمۇسىنى. وسى ءمۇسىن اۋداندا جاڭا اشىلعان ولكەتانۋ مۋزەيىندە تۇرسا عوي شىركىن، تاريحشىلاردىڭ جۋالىعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرار ما ەدى دەگەن ۇمىتپەن اتتاندىق. ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا نىلدەباي دا قوسىلدى. جولدا باعاناعى قارااعاشتىڭ قاسىنا تاعى توقتاپ، بۇلاقتىڭ ءدامدى سۋىنان تاعى ىشتىك. قارااعاشقا قايتا جاقىندادىق. جۇرگىزۋشىمىز مۇرات اعا باعانا ونشا ءمان بەرمەسە كەرەك. ەندى قۇلاشىمەن اعاشتى قۇلاشتاي ولشەپ، اينالىپ شىقتى دا، «شەڭبەرىنىڭ ءوزى التى مەتردەن اسادى. قانشا جىل بولدى ەكەن بۇل اعاشقا؟» دەپ توبەسىنە قارادى. جوعارىدا ۇزىلگەن اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنىن نىلدەباي تارقاتتى.
– اكەم ايتىپ وتىراتىن. ەڭ العاش وسى جەرگە رەسەيدەن ءبىر ورىس كەلىپ، وسى ارادان ديرمەن سالىپتى. ول كەلگەن جىلدار 1880 جىلداردىڭ ءىشى بولسا كەرەك. بۇل اعاش سول كەزدە ەگىلگەن. سودان بەرى جاساپ كەلەدى. ەشكىمگە كەسكىزبەي، ءبۇلدىرتكىزبەي ءۇي جاقتان قارايلاپ وتىرمىن. مۇنداي اعاش قازىر جوق. بۇل ءۇش عاسىردىڭ ءجۇزىن كورگەن اعاش. ءجۇز جىلدان اسا ءومىر ءسۇرىپ تۇر»، – دەپ كوكەيدەگى سۇراقتىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ بەردى.
سونىمەن قاراتاس پەتروگليفتەرىن كورۋ ءۇشىن جوتاعا كوتەرىلىپ، قاۋىنباي سايعا كەلدىك. ءبىر توبەنى تۇتاس الىپ جاتقان جارتاس قاراتاستان كونەدەن كەلە جاتقان سۋرەتتەردى ىزدەدىك. تاپتىق. اڭ اۋلاپ جاققان بارىس، تۇيە، تاۋ ەشكىلەر تاعى باسقا سۋرەتتەردى كەزدەستىردىك. ونىڭ ىشىندە تاڭبالار بار. كەلەسى قىراتتاردا دا سۋرەتتەردى ۇشىراستىردىق. بىراق تاسقا قاشالىپ سالىنعان كوپ سۋرەتتەر كومەسكىلەنىپ ءوشۋگە اينالىپتى. ونىڭ ۇستىنە جارتاس تاستىڭ كوپ جەرى قۇلاعان. قاراتاس پەتروگليفتەرى ورنالاسقان ءتوبەنىڭ ءوزى جەلدىڭ وتىندە ورنالاسقان ەكەن. قازىرگى جارتاستىڭ جاي كۇيىنە قاراپ، ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى بار سۋرەتتەردى الدا ساقتاپ قالۋ مۇمكىن بولمايتىن سياقتى. سونى ءجۇزىمىزدەن وقىعانداي-اق، جولباسشىمىز ناريمان «تاعى بولسا مىنا جەردەن تاس الۋ قيىن. ايتپەسە باياعىدا-اق اۋىل تۇرعىندارى تاسىن قۇلاتىپ، تاسىپ اكەتەر ەدى» دەدى. ونىڭ دا كونەدەن جەتكەن مۇرانىڭ وسىلاي جوعالىپ بارا جاتقانى قىنجىلتقانداي.
اسحات رايقۇل
جامبىل وبلىسى