قاراتاس پەتروگليفتەرى

ەلباسى «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى»  اتتى تاريحي-تانىمدىق ماقالاسىندا  ءتۇپ تامىرىمىزعا, ۇلتتىق تاريحىمىزعا تەرەڭ بويلاي وتىرىپ, ونىڭ كۇرمەۋلى تۇستارىن كەڭىنەن تارقاتىپ بەردى. ۇلى دالانى, ونى مەكەندەگەن حالىقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن, سالت-ءداستۇرى مەن ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىن, مادەني-رۋحاني جاۋھارلارىن, تابيعاتىن اسەرلى بايانداي وتىرىپ, ۇلى دالانىڭ بۇگىنگى زاڭدى مۇراگەرى – قازاق ەلىن ايداي الەمگە تاعى ءبىر مارتە پاش ەتتى.

تابيعاتىندا ءبىزدىڭ اتا-بابا­لا­رى­مىز قورشاعان ورتامەن ەتەنە ءومىر ءسۇرىپ، اشىق اسپان استىندا تالاي مادەني مۇرالار قالدىرعان. بالبال تاستارعا ادام، جارتاستارعا تۇرمىستا پايدالانعان جانۋارلار مەن اڭ بەينەلەرىن كوركەم ەتىپ سا­لىپ قالدىرىپ وتىرعان. ەلىمىزدە «اڭ ءستيلى» ونەرىنىڭ ەجەلدەن دامىعانىن وتا­نىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن تابى­لىپ جاتقان جارتاستارعا سالىنعان بەينەلەر ايقىنداپ وتىر.

جالپى كۇندەلىكتى ومىردە كۇيبەڭ ءتىر­شىلىكپەن كوپ نارسەگە ءمان بەرە بەرمەيمىز. ءاسى­رەسە، اۋىلدا تۇرىپ، اينالاسىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنا كوڭىل بولمەيتىن ازا­مات­تار قاتارى بۇگىندە بارشىلىق. جام­بىل وبلىسى، جۋالى اۋدانىنداعى قا­را­تاس اۋىلىنا بارعان ساپارىمدا وسىنى باي­قا­دىق. اۋىل تۇرعىندارىنا ەلەۋسىز كو­رىن­گەن كەيبىر دۇنيە، بىزگە باعالى، قۇندى دۇنيە بولىپ كورىندى.

وندا ءبىز جامبىل وبلىسىنىڭ ەنتسي­كلو­پەدياسىنا ەنگەن تەرىس پەتروگليفتەرىن ىزدەپ جولعا شىققان بولاتىنبىز. قاسى­مىزدا جۋرناليست-جازۋشى ماقۇلبەك رىس­داۋلەت بار. ءبىزدى وسىندا باستاپ كەلگەن دە سول كىسى بولاتىن.

كۇنى بۇرىن كۇرەڭبەل اۋىلدىق وكرۋ­گى­نىڭ اكىمى مىرزاعالي جادىراەۆپەن حابارلاسىپ، بىزگە جول كورسەتەتىن جىگىتتى تاۋىپ بەرۋدى سۇراعان ەدىك. جولدا قاراتاس نەگىزگى مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى جانە تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى دۋمان قوناقباەۆ پەن ناريمان قۋانىشەۆ كولىگىمىزگە وتىردى. ءسويتىپ ولار اۋىل تاريحىمەن تانىستىرا باستادى.

قاسيەتتى قاراتاس

جولدا اۋىلدىڭ نەگە قاراتاس اتال­­عا­نىن سۇرادىق. جولباسشى­لا­رىمىز قا­را­تاس­تىڭ ءوز قۇپياسى بارىن ايتتى. الدىمەن سونى كورەيىك دەپ جولدان ءسال اۋىتقىپ، اۋىل بەيىتىنىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادىق. بەيىتتە جاتقان جاماعاتقا قۇران باعىش­تاپ بەت سيپادىق تا، جەرگە شوگىپ بارا جات­قان قاراتاسقا تاياپ كەلدىك.

اينالاسىن تەمىر توركوز سىممەن ءتورت­بۇرىشتى ەتىپ قورشاپ قويعان. ىشىندە قارا­تاۋدىڭ قارا ءۇش تاسى جەرگە قيعا­شى­نان قادالىپ تۇر. الدىڭعىسى ۇلكەندەۋ. ارت­قى ەكەۋى كىشىرەك. بەينە ۇلكەن تاستىڭ كۇزەتشىسى سياقتى.  بىزگە دەيىن بىرەۋ كەلگەن بولۋى كەرەك. قاراتاسقا اق ورامال جاۋىپ قويعان. دۋمان قوناقباەۆ بۇل تاستىڭ بالا كەزىندە بيىك، ۇستىنە شىعا المايتىن جاقپار تاس ەكەنىن، قالقاسىنا كەلىپ تالاي جاسىرىنباق ويناعانىن ايتتى.

– قازىر ول جىل ساناپ جەرگە كىرىپ، ءشو­گىپ بارا جاتىر دەيدى. «قارا تاستىڭ قاشان، قالاي پايدا بولعانىن ەشكىم بىلمەيدى. اۋىل تۇرعىندارى بۇل تاستى اۋليە تاس سانايدى. ەرتەرەكتە وسى تاستىڭ تۇبىنە ارىستان باب اۋليە كەلىپ ىعىنا تۇنەپتى-مىس. ءسال ارىدا اۋليە باستاۋ بار. ونىڭ سۋىن ەل ەم ءۇشىن پايدالانادى. جىلدا ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا اۋىل تۇرعىندارى باستاۋدىڭ كوزىن اشىپ، ارناسىن تازا­لاي­دى. سول كەزدە سۋ مىنا قارا تاستىڭ قاسىنداعى جىراعا دەيىن كەلەدى. ال جازدا سۋى تاسقا ءسىڭىپ كەتەدى، – دەدى ول.

دۋماننىڭ ايتۋىنشا، قاراتاستىڭ كيە­لىلىگى ىعىنا ارىستان باب تۇنەپ كەت­كەننەن سوڭ، بۇلاقتىڭ ەمدىك قاسيەتى بابانىڭ بۇلاقتان ءدام تاتقانىنان كەيىن ارتقان. كەيبىر كىسىلەر مۇندا بايگەگە قوساتىن تۇلپارلارىن اكەلىپ، جارىستىڭ الدىندا قاراتاستى اينالدىرا الاستاپ الاتىنىن، بالا كوتەرمەگەن ايەلدەردىڭ تۇنەپ، قۇدايى تاراتىپ كەتەتىندىگىن دە اۋىل جىگىتتەرىنەن ەستىدىك. ءتىپتى باستاۋدان العان سۋ دا بۇزىلماي سول قالپى ءدامىن ايلاپ ساقتاپ تۇرادى ەكەن.  وكىنىشكە قا­راي بۇلاقتىڭ باسىنا بارا المادىق. بۇلاق بۇل ارادان 400-500 مەتر جەردە، ساي قۋىسىندا ەكەن. ونىڭ ۇستىنە قازىر سۋى تارتىلىپ قالعان دەدى جولباس­شى­لارىمىز.

الىپ قارااعاش

وسى ارادا باعىتىمىز اياقاستى تاعى وزگەردى. اۋىل جىگىتتەرى سايدىڭ ارعى بەتىندە قالقايىپ جالعىز تۇرعان ءۇيدىڭ اۋلاسىندا ادام ءمۇسىنى بەينەلەنگەن بالبال تاستىڭ بارىن ايتتى. ماقۇلبەك اعامىز جاقىن جەردە بولسا ءبىرىنشى سونى كورە كەتەيىك دەپ ۇسىنىس تاستادى. جىگىت­تەر تەرىس وزەنىنىڭ بويىندا باستاۋ بارىن ايتتى. ءسويتىپ قاراتاستىڭ قاسىنان قايتا كولىككە وتىرىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى ءۇيدى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتتىك.

تەرىس وزەنىنەن وتەتىن جايداق وتكەلگە تاياعاندا باستاۋدان سۋ ىشۋگە توقتادىق. ول ارادان ەكى باستاۋ شىعىپ جاتىر. ءبىرىن ۇيىق باسقان. ەكىنشىسىنەن ەل سۋ الاتىن بولسا كەرەك، قىش قۇبىردى سىنالاي قاعىپ، باستاۋدىڭ كوزىن اشىپ قويىپتى. سودان سۋ سىلدىراپ اعىپ جاتىر. ءشولىمىز قانعانشا ىشتىك. ءشولىمدى قاندىرىپ، اي­نا­لاما كوز جىبەرسەم تاياق تاستام جەردە، جولدىڭ ارعى بەتىندە الىپ قارااعاش تۇر. جاقىنداپ بارىپ قاراسام، ءدىنى جۋان. ادىمداپ اينالىپ شىقتىم، سەگىز-توعىز قادام. مىنە، كەرەمەت. شەڭبەرىنىڭ ءوزى كەمى التى مەتردى قۇرايدى.

الىپ بايتەرەكتىڭ بۇتاقتارى دا ءتورت قۇبىلاعا تەڭ ءتۇسىپ، ءتورت تاراپقا ءبولىنىپ جاتىر. قازاق ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل بولسىن دەگەندەي مىنا قارااعاشتىڭ كەرەمەتىن قارا! تامىرى دا ءتورت تاراپقا جايىلىپ، جەرگە قازىقتاي قادالعان.

بالبال تاس

ول ۇيگە دە جەتتىك. جۇرگىزۋشىمىز مۇرات ءازىمحانوۆ ەسىكتىڭ الدىنا بارىپ بىراق توقتاتتى كولىگىن. وڭاشا توبەگە قونعان ءۇيدىڭ اۋلاسىندا قورشاۋ اتى­مەن جوق. ەسىك الدى تولعان كۇر­كە­تا­ۋىق، قىرعاۋىل، ۇيرەك پەن تاۋىقتىڭ بالا­پان­دارى. ورتاسىندا ەكى يت جاتىر. ال، اۋلا­سىندا بەتون پليتاعا ورنالاس­تى­رىل­عان ادام بەينەسى بەينە­لەن­گەن تاس ءمۇسىن تۇر. ازداپ توزعان. ادام بەي­نە­سى ازداپ كو­مەس­­كىلەنە باستاپتى. بەينە قو­لىن كەۋ­دە­سىنە جيناپ العان ايەل ءمۇسىنى سياقتى. بال­بال تاستىڭ اينالاسى قاشا­ل­عانى، سي­رەك كەزدەسەتىن تاس ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر.

ەسىك الدىنا بىرەۋلەردىڭ كەلگەنىن ەستىپ ءۇي ەگەسى دە سىرتقا شىقتى. شىققان بويدا ماقۇلبەك رىسداۋلەتتى تانىپ، «باقاتەرەك» كىتابىن وقىعانىن ايتىپ، ۇيگە شاقىردى. الپىستىڭ ەكىسىنە شىققان ءۇي ەگەسىنىڭ ەسىمى نىلدەباي بايعونىسوۆ. نىلدەباي اعا­دان بالبال تاستى قايدان تاپقانىن سۇرا­دىق. ول ءۇيىنىڭ قاسىنداعى ەگىس القابىن كور­سەتىپ، «وسىدان  25 جىل بۇرىن كوك­تەم­دە ەگىن ەگەيىن دەپ جەر اۋداردىم. سوقانى تەرەڭىرەك سالىپ ايداساڭ مول ءونىم الادى ەكەنسىڭ دەگەن بىرەۋلەردىڭ ءسوزىن تىڭداپ، جەر جىرتىپ جاتقام. كەنەت شىنجىر تا­بان­دى تراكتورىمنىڭ سوقاسى ءبىرنار­سە­گە ءىلىندى دە ءسونىپ قالدى.  ءتۇسىپ، سوقا جاقتى قاراسام ءبىر ۇزىن جىڭىشكە كەلگەن تاس جاتىر. بەتىندە لايى باتتاسىپ تۇر. ءجاي تاس قوي دەدىم دە بىلايىراق شىعارىپ تاس­تادىم. دالادا جاتىپ، جاڭبىرمەن جۋىل­عان  تاستى ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ بارىپ قا­را­سام، ادامنىڭ بەينەسىن كوردىم.  بىرەۋ­دىڭ باسىنا قويىلعان قۇلىپتاس ەكەنىن ءتۇسىنىپ ۇيگە اكەلدىم. اكەم وسىندا قوي دەگەن سوڭ استىنا تسەمەنت قۇيىپ، ەسىك الدىنا ورناتىپ قويدىم»، –  دەدى ءۇي ەگەسى.

«ەندى ونى ولكەتانۋ مۋزەيىنە بەر. اۋ­داندا ولكەتانۋ مۋزەيى اشىلعان. مىناۋ دە­گەن كەرەمەت دۇنيە. مۇنداي دۇنيە جۋا­لى­دا بۇرىن-سوڭدى تابىلعان ەمەس. تا­ريح­شى­ل­اردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدى­را­دى. ونىڭ ۇستىنە مۋزەيدە تۇرسا ەل كو­رە­دى. حا­لىققا قىزمەت ەتەدى»، –  دەدى ما­قۇل­بەك اعا.

نىلدەباي تالاي ادامنىڭ، تاريح­شى­لار­دىڭ سات دەپ كەلگەنىن، ەشكىمگە بەرمەي اكەسىنىڭ ايتۋىمەن وسىندا ورناتىپ قويعانىن ايتتى. «وسىندا تۇرادى، ءبى­رەۋ­دىڭ باسىنا قويىلعان قۇلىپتاستى سات­پاي­مىن دا، بەرمەيمىن. تابىلعان جەرىندە تۇرا بەرسىن. كورەتىن ادام بولسا كەلىپ كورە بەرسىن» – دەدى.

قاراتاس پەتروگليفتەرى

اۋىل تۇنعان تاريح. سونىڭ ءبىر كۋاسى بال­بال تاسقا قاشالعان ادام ءمۇ­سىنى. وسى ءمۇسىن اۋداندا جاڭا اشىلعان ولكەتانۋ مۋزەيىندە تۇرسا عوي شىركىن، تاريحشىلاردىڭ جۋالىعا دەگەن قىزى­عۋ­شىلىعىن ارتتىرار ما ەدى دەگەن ۇمىتپەن اتتاندىق. ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا نىلدەباي دا قوسىلدى. جولدا باعاناعى قا­را­اعاش­تىڭ قاسىنا تاعى توقتاپ، بۇلاق­تىڭ ءدامدى سۋىنان تاعى ىشتىك. قارااعاشقا قايتا جا­قىندادىق. جۇرگىزۋشىمىز مۇرات اعا باعانا ونشا ءمان بەرمەسە كەرەك. ەندى قۇلاشىمەن اعاشتى قۇلاشتاي ولشەپ، اينالىپ شىقتى دا، «شەڭبەرىنىڭ ءوزى التى مەتردەن اسادى. قانشا جىل بولدى ەكەن بۇل اعاشقا؟» دەپ توبەسىنە قارادى. جوعارىدا ۇزىلگەن اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنىن نىلدەباي تارقاتتى.

– اكەم ايتىپ وتىراتىن. ەڭ العاش وسى جەرگە رەسەيدەن ءبىر ورىس كەلىپ، وسى ارا­دان ديرمەن سالىپتى. ول كەلگەن جىلدار 1880 جىلداردىڭ ءىشى بولسا كەرەك. بۇل اعاش سول كەزدە ەگىلگەن. سودان بەرى جا­ساپ كەلەدى. ەشكىمگە كەسكىزبەي، ءبۇلدىرت­كىز­بەي ءۇي جاق­تان قارايلاپ وتىرمىن. مۇن­داي اعاش قازىر جوق. بۇل ءۇش عاسىردىڭ ءجۇ­زىن كورگەن اعاش. ءجۇز جىلدان اسا ءومىر ءسۇ­رىپ تۇر»، – دەپ كوكەيدەگى سۇراقتىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ بەردى.

سونىمەن قاراتاس پەتروگليفتەرىن كو­رۋ ءۇشىن جوتاعا كوتەرىلىپ، قاۋىنباي سايعا كەلدىك. ءبىر توبەنى تۇتاس الىپ جات­قان جارتاس قاراتاستان كونەدەن كەلە جاتقان سۋ­رەتتەردى ىزدەدىك. تاپتىق.  اڭ اۋلاپ جاق­قان بارىس، تۇيە، تاۋ ەشكىلەر تاعى باسقا سۋ­رەتتەردى كەزدەستىردىك. ونىڭ ىشىندە تاڭ­با­لار بار. كەلەسى قىراتتاردا دا سۋرەتتەردى ۇشىراستىردىق. بىراق تاسقا قاشالىپ سالىنعان كوپ سۋرەتتەر كومەس­كى­لەنىپ ءوشۋ­گە اينالىپتى. ونىڭ ۇستىنە جارتاس تاس­تىڭ كوپ جەرى قۇلاعان. قاراتاس پەترو­گليف­تەرى ورنالاسقان ءتو­بە­نىڭ ءوزى جەلدىڭ وتىندە ورنالاسقان ەكەن. قازىرگى جارتاس­تىڭ جاي كۇيىنە قاراپ، ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى بار سۋرەتتەردى الدا ساقتاپ قالۋ مۇمكىن بولمايتىن سياقتى. سونى ءجۇزىمىز­دەن وقىعانداي-اق، جولباس­شى­مىز ناري­مان «تاعى بولسا مىنا جەر­دەن تاس الۋ قيىن. ايتپەسە باياعىدا-اق اۋىل تۇرعىن­دارى تاسىن قۇلاتىپ، تاسىپ اكەتەر ەدى» دەدى. ونىڭ دا كونەدەن جەتكەن مۇرانىڭ وسىلاي جوعالىپ بارا جاتقانى قىنجىلت­قانداي.

اسحات رايقۇل

جامبىل وبلىسى