ۇيات قايدا، ۇلتتىق كومپانيا؟!

انە-مىنە دەگەنشە، جاز ماۋسىمى دا اياقتالىپ كەلەدى. بۇل مەزگىلدىڭ كەرەمەتتىلىگى سول، جۇرت كوپتەن كۇتكەن دەمالىسىنا شىعىپ، ءبىر سەرپىلىپ قالۋعا تىرىسادى. ال ءبىزدىڭ حالىقتىڭ 80 پايىزى تەمىرجول قاتىناسىن پايدالاناتىنىن ەسكەرسەك، ۋاقىتتىڭ كوبى بيلەت ىزدەۋگە كەتەتىنى جاسىرىن ەمەس.

بۇل ماسەلەنى كوتەرمەگەن ءتىلشى كەمدە-كەم. ءبىز دە دۇركىن-دۇركىن جازدىق. گازەتىمىزدە (23 مامىر، 2019 جىل، №20) جا­ريا­لانعان «بيلەتتىڭ جىرى بىتپەي، جولاۋشى­نىڭ مۇڭى بىتپەس» اتتى ماقالادا دا كوپتىڭ كوڭى­لىن كۇپتى ەتكەن تۇيتكىلدى كەڭىرەك تارقات­تىق. ناتيجە قايسى؟ «وسى ماسەلە جونىندە جازعان ەكەنسىزدەر. بۇعان ءتيىستى قۇزىرلى مە­كەمە جاۋاپ بەرەدى» دەپ سەلت ەتۋى ءتيىس «قا­زاق­ستان تەمىر جولى» وكىلدەرى دە سامارقاۋ كۇيدە. بۇدان سوڭ تەمىرجول سالاسىنا قاتىستى داۋ-داماي مەن كۇڭكىل اڭگىمەلەر قالاي تۇگەسىلسىن؟!

سول باياعى بيلەت تاپشىلىعى، باعانىڭ شارىقتاپ كەتكەندىگى وزەكتىلىگىن جويعان ەمەس. كەرىسىنشە، ماسەلە شەشىمىن تابۋدىڭ ورنىنا كۇردەلەنىپ بارادى. ءتىپتى، شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا قازاقستان پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ جاز ماۋسىمىندا پويىز بيلەت­تە­رىنىڭ تاپشىلىعىن قولدان جاسايتىندار تۋرالى Twitter-دەگى پاراقشاسىندا: «ۇكىمەتكە جاز مەزگىلىندە پويىز بيلەتتەرىنىڭ تاپ­شى­لىعىن قولدان جاساۋدى توقتاتۋ تۋرالى تاپسىرما بەردىم. بۇل جاعداي ازامات­تا­رى­مىزعا قولايسىزدىق تۋعىزىپ، ەلىمىزدەگى ىشكى ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر»، – دەپ جازدى مەملەكەت باسشىسى.

بىلتىر جازدا مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ (قازىر بۇل ەكى بولەك اگەنتتىك) قۇپيا ساتىپ الۋشىلارى نەلىكتەن بيلەت كاسسالارىندا جول ءجۇرۋ قۇجاتتارىن ساتىپ الۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن تەمىرجول بيلەتتەرىن دەلدالداردان ساتىپ العان بولاتىن. سوندا قولداعى بيلەتتەر كوبىنەسە 50 پايىزعا قىمبات بولاتىنى بەلگىلى بولدى، اسىرەسە ادامدار ءجيى قاتىناي­تىن باعىتتاردا باعا ەكى ەسەگە دەيىن وسكەن.

ول ول ما، بۇل جايت مامىر ايىندا قا­زاق­ستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «قازاقستان تەمىر جولى» ۇك» اق باسقارما توراعاسى ساۋات مىڭباەۆتى قابىلداعان كەزدە دە ءسوز بولعان.

الايدا، ودان بەرى تەمىرجول سالاسىنان قانشاما شۋ شىعىپ جاتسا دا، ساۋات مىڭباەۆ ءمىز باعار ەمەس. باعاسى ۇشاقتىڭ بيلەتىمەن پارا-پار «تالگو» پويىزىندا بىلتىر بولعان ايەل زورلاۋ وقيعاسى دا قوعامدى دۇرلىكتىرگەنى ءمالىم. وسى قىلمىستىق ءىس بويىنشا جاقىندا شىققان شەشىمىنە جابىرلەنۋشى دە، جۇرت تا نارازى. بۇدان بىلاي ايەل قاۋىمى پويىزدىڭ جولسەرىگىن كورسە، ايدالادان شوشيتىن حالگە جەتپەسىنە كىم كەپىل؟!

سوراقىسى سول، كوكتەمدە نۇر-سۇلتان ۆوكزالىندا جولاۋشىلار پويىزىمەن ەسىرتكى تاسىمالداعان جولسەرىك ۇستالدى. قىزىلوردا وبلىسىنىڭ 43 جاستاعى تۇر­عىنى قىلمىستىق كودەكستىڭ 297 بابىنىڭ 2 ءبولىمى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلىپ، 4 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلدى. ءما­سەلە ونىڭ ۇستالعانىندا ەمەس، بۇعان دەيىن ءتيىستى جەرگە ەسىرتكىنى جەتكىزىپ، كاسىپ كو­زىنە اينالدىرعانىندا. بالكىم، جول­سە­رىكتىڭ ءوزى جۇمىس كەزىندە ەسىرتكى تۇتىنعان شىعار. مۇنداي ادام جولاۋشىلارعا ەكى باستان قاۋىپتى ەكەنى ءسوزسىز. سويتە تۇرا، «قازاقستان تەمىر جولى» مەكەمەسى قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن نەگە سەزىنبەيدى؟

ايەلدەرگە ارنايى كۋپە بولا ما؟

بالكىم، ايەلدەرگە ارنالعان ارنايى كۋپە بولۋى كەرەك پە؟ قر ينۆەس­تي­تسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگى كولىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى اسەت اساۋباەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل نورما زاڭ جوباسى اياسىندا تاسىمالداۋشى كومپانيالارمەن اقىل­دا­سا وتىرىپ قارالىپ جاتىر.

«بيلەت ساتۋ بويىنشا جاڭا جۇيە ايا­سىندا ءبىز ايەلدەرگە جەكە كۋپە تاڭداۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ جاتىرمىز. كۋ­پە­دە ەشنارسە وزگەرمەيدى، تەك ايەلدەر تاڭ­داۋ قۇقىعىنا يە بولادى»، – دەدى كو­ميتەت توراعاسى. مۇنىمەن قاتار، زاڭ شىعارۋشىلار بيلەت ساتىپ الىپ، كەيىن ونى جەكەمەنشىك كاسسالارىندا قىمبات­تا­تىپ ساتاتىن ازاماتتارعا قاتىستى اكىم­شىلىك جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزبەك. وسى ماق­سات­پەن قتج كومپانياسى بيلەت ساتاتىن كاس­سالار سانىن ازايتىپ، ورنىنا اۆتو­مات­تاندىرىلعان جۇيە ەنگىزۋدى قولعا العان.

شىنىندا دا، باعاسى كەز كەلگەن جو­لاۋ­شىنىڭ قالتاسىن كوتەرە بەرمەيتىن «تالگو» پويىزىنىڭ وزىندە الگىندەي قىل­مىستىق ارەكەتكە جول بەرىلىپ جاتسا، دىتتەگەن جەرىنە وڭايلىقپەن جەتە قوي­مايتىن جولاۋشىلار پويىزدارىن­داعى جاعدايدى كوز الدىنا ەلەستەتۋ قيىن. ءىشى قاپىرىق، كىر، دارەتحاناسى انادايدان ساسىپ تۇراتىن ۆاگونمەن ءارى-بەرى قاتىناپ جۇرگەن جولاۋشىنىڭ شىقپاي جۇرگەن جانى ما؟ وسىدان پالەن جىل بۇرىن قول­دا­نىسقا بەرىلگەن ۆاگونداردىڭ ەندىگى توزىعى جەتكەن. ءاربىر ۆاگوندا ۆاگوننىڭ شىققان ۋاقىتى كورسەتىلگەن. بىراق بىردە-ءبىر ادام، سانيتارلىق دارىگەرلەر نەمەسە كولىك باقىلاۋ قىزمەتكەرلەرى ۆاگوندى ەسكى بولۋىنا بايلانىستى، ياعني، ءوز تالاپ­تا­رىنا سايكەس كەلمەيتىندىكتەن قۇرامنان اعىتىپ الىپتى دەگەندى ەستىمەگەن شىعار. سونىڭ وزىنە بيلەتتى ارەڭ تاۋىپ جۇرگەن جولاۋشى بۇعان دا كوز جۇمىپ كەلەدى. الايدا، قىزمەت ساپاسى دا بيلەت باعاسىنا ساي بولۋى ءتيىس ەكەنى ءسوزسىز.

ماسەلەن، جاقىندا قىزىلوردادان نۇر-سۇلتان قالاسىنا بيلەت ىزدەدىم. «تالگو» پويىزىنىڭ بۇل باعىتتاعى بي­لەتى 41500 تەڭگە تۇرادى ەكەن. كەي باعىت­تا­عى بيلەتتەردىڭ الدى 50 مىڭ تەڭگەگە جەتە­دى. بۇل قاراپايىم جۇرتتىڭ قالتا­سىنا سالماق سالاتىنى راس. سوندىقتان دا بۇل پويىزعا كىم كورىنگەن بيلەت الا بەرمەيدى. جولاۋشىلاردى تەمىرجول  باس­شى­لىعى وزدەرى ارقالاپ اپارسا دا، بۇلاي قىمباتتايتىن ءجونى جوق ەدى. كومپانيا وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، كوممەرتسيالىق تەمىرجول باعىتتارىنىڭ باعاسىن قالاي قويسا دا وزدەرى بىلەدى. بيلەت قۇنىن وسىرە وتىرىپ، ءوز شىعىندارىن جاۋىپ، جىرتى­عىن جاماماق ويدا ەكەن. بىراق بيلەت قىم­باتتادى ەكەن دەپ، تولىق جاڭارىپ كەتكەن ۆاگوندى كورگەن جوقپىز. جاز بولسا تەرەزەسى اشىلمايدى، قىس بولسا جابىل­ماي­دى. قىرىق قۇرساۋ ۆاگوندار ءالى قول­دانىستا ءجۇر.

شىنتۋايتىندا، ۋداي اقشاعا بيلەت الىپ، جولسەرىكتەن زورلىق-زومبىلىق كور­گەن ايەلدىڭ وقيعاسىنان كەيىن بۇل پويىز­عا وتىرۋعا جۇرەك تە داۋالاماي قال­عان. سوندا بىزدە قاۋىپسىز قاتىناس قۇرالى قالدى ما؟

بيلەت تاپشىلىعى نە سەبەپتى تۋىندايدى؟

دەمالىس ماۋسىمىندا تەمىر جول بيلەتتەرىنىڭ ۇنەمى جەتىسپەۋشىلىگى، كۇن سايىن الەۋەتتى قۇرىلىمدار مەن وزگە دە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ پويىزداردا ءبىر مىڭ جارىم ورىندى برونداپ قويۋىنا بايلانىستى تۋىندايدى ەكەن. الايدا، تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ قاجەتتىلىگى وسىن­شاما بيلەتتىڭ 80 پايىزىن دا قۇرامايدى. ياعني، ەلىمىزدە كۇن سايىن ەركىن ساتى­لىم­نان شامامەن 1200-1500 تەمىر جول بيلەتى شىعارىلىپ الىنادى.

البەتتە، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى، ءاس­كەري قىزمەتتەگىلەر، پروكۋرورلار، ازا­مات­تىق مەمورگان قىزمەتكەرلەرى دە كۇن سايىن بەلگىلى ءبىر بيلەت سانىن قاجەت ەتەتىن شىعار. الايدا، ناقتى ىستە برونداۋ بىرنەشە ەسەگە جوعارى ەكەنىن كورسەتكەن.

پويىز جونەلتىلۋگە ەكى ساعات ۋاقىت قالعاندا دا ءىىم، قورعانىس مينيسترلىگى، ۇقك، پروكۋراتۋرا، ءتىپتى ازاماتتىق مەم­ور­گاندار بروندارى رەزەرۆتەگى بيلەت­تەردىڭ بارلىعىنان 18-20 پايىزىنان باس­قاسى الىنىپ تاستالىنبايدى. باي­قا­عانىمىزداي، 80 پايىز جانە ودان كوپ بروندالعان ورىن ەشكىمگە كەرەك بولماي قالادى. ءتىپتى، پويىزدىڭ كەتۋىنە ەكى ساعات ۋاقىت قالعاننىڭ وزىندە ۇيىندە وتىرعان اقىل-ەسى دۇرىس ادام بيلەت ساتىپ الماي­تى­نى تۇسىنىكتى. ناقتى ايتساق، كۆوتاداعى بيلەتتەردىڭ 80 پايىزىنان استامى ساتىپ الىنبايدى، ال پويىزداردا بوس ورىن­دار­دىڭ بولۋىن كاسسادا بيلەتتىڭ جوقتى­عى­مەن تۇسىندىرىلەدى. كەڭەستىك كەزەڭنەن كەلە جاتقان برون – بۇل كولەڭكەلى نارىقتى تولىقتىرىپ وتىرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. الايدا، پوليتسيا دا، پروكۋراتۋرا دا، قارجى پوليتسياسى دا بۇل تولىقتىرۋدى جويۋ باستاماسىن كوتەرگەن ەمەس. الىپساتارلار الدىن الا بالالار بيلەتىن ەلۋ پايىزدىق باعا قۇنىمەن ساتىپ الادى. سودان كەيىن ولاردى قايتارىپ، دەلدال ارقىلى كاسساعا كەلگەن ناقتى ءبىر ساتىپ الۋشىعا بيلەتتى قايتا راسىمدەيدى. مۇنداي قيتۇرقى ارەكەتتى مەملەكەتتىك كاسسالاردا جاساۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى بيلەتتەن باس تارتقان جاعدايدا ول اۆتوماتتى تۇردە اسۋ «ەكسپرەسس» ەلەكتروندى بيلەت ساتۋ جۇيەسىنە ەنىپ، ونى ينتەرنەتتە كۇتىپ وتىرعان كەز كەلگەن ادام ساتىپ الا الادى. سوندا كىنارات قايدا جاتىر؟

زاڭنىڭ جەتىلدىرىلمەگەنى شىعار، قازىر الىپساتارلىق قۇقىقبۇزۋشىلىق رەتىندە قابىلدانبايدى. جەلىلىك پوليتسيا قىز­مەت­كەرلەرىنىڭ مۇرنى استىندا ءوز بيزنەستەرىن قاننەن قاپەرسىز جۇرگىزىپ جاتقان ولاردى كەيدە كەزەكتى رەيد كەزىندە ۇستاپ الىپ، ايىپپۇل سالادى. مۇنداي جاعدايدا ايىپپۇل 5 اەك-ءتى قۇرايدى.  باسقالاي جازا قاراستىرىلماعان.

ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ دەرەگى بويىنشا، تەمىرجول كولىگىمەن جىلىنا 18 ميلليون شاماسىندا ادام تاسىمالدانادى ەكەن. بىراق، 7-دەن 9 ميلليونعا دەيىنگى جولاۋ­شى­لار پويىزداردا جازعى ءۇش ايدا تاسى­مال­دانادى. ارينە، ءاردايىم بوس ورىن­دارى بار ۆاگوندارىمەن قوسا قاجەتىنشە پويىزدار شىعارۋ ارقىلى الىپساتارلار تامىرىنا ءبىرجولا بالتا شابۋعا بولار ەدى. وندا بيلەتتەر قانشالىقتى قىمباتقا تۇسەر ەدى؟ الىپ قارايتىن بولساق، جيىرماجىلدىق جولاۋشى ۆاگونى 42-45 ميلليون تەڭگە تۇرادى. جاڭاسى – 300 ميلليوننان باستالادى. ال بىزدە كوپتەگەن تەمىرجول باعدارلارى ءتيىستى دەڭگەيدە سۋبسيديالانبايدى.

P.S. قولدا بار دەرەك بويىنشا، ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا 52 الەۋمەتتىك، 16 كوممەرتسيالىق باعىتتاعى پويىز بار. ۇكىمەت ءوزى قارجىلاندىراتىن وسى 52 پويىزداعى جولاقىنى عانا رەتتەي الادى. ال، كوممەرتسيالىق 16 باعىتتاعى پويىزداردىڭ قوجايىندارى جەكە پايداسىنا قاراي بيلەت قۇنىن قالاسا تۇسىرەدى، قالاماسا قىمباتتاتا سالادى.

«قازانشىنىڭ ءوز ەركى، قايدان قۇلاق شىعارسا» دەگەندى قازاق ايشىلىق الىس جەرلەردەن جىلدام حابار العىزعان ينتەرنەتى جوق، قىزىلوردادان ەلورداعا ءبىر تاۋلىكتە جەتكىزەر جۇردەك «تالگوسى» جوق زاماندا ايتقان. بىراق ءالى كۇنگە وزەكتىلىگى جويىلماعان سياقتى. تەك 5 مىڭ تەڭگەنىڭ بيلەتىن 10 ەسە ءوسىرىپ جىبەرەتىن بۇگىنگىنىڭ «قازانشىسىنا» ونداي قۇزىرەتتى كىم بەردى ەكەن؟ 

دينارا مىڭجاسارقىزى

«تúrkistan»