Қазақстан Жазушылар одағының құрылтайы өтіп, басшылыққа жаңа құрам келгелі де 8 ай уақыт өтті. Осы уақыт аралығында қандай жұмыс істелді, болашақта нендей шаруалар қолға алынып жатыр? Қазақстан Жазушылар одағының Басқарма төрағасы Мереке Құлкеновпен осы мәселелер төңірегінде әңгімелескен едік.
ЖО – мемлекеттің стратегиялық әріптесі
– Мереке Әбдешұлы, жаңа құрам Одаққа нендей жаңалық алып келді? Қандай жоспарлар бар?
– Біздің басты мақсатымыз – Жазушылар одағының бұрынғы беделін қалпына келтіру. Ол үшін Одақ қаламгерлердің жағдайын жасай алатын, әдеби процестерге қозғау салатын дәрежеге жетуі керек. Қаламгерлерге жағдай жасауы үшін әуелі Одақтың өзі аяққа тұрып алуға тиіс. Біз, міне, қазір осы бағытта жұмыс істеп жатырмыз.
Қазақстан Парламенті стратегиялық әріптестік туралы заң қабылдады. Осы заң аясында шығармашылық одақтарды «тірілтудің» мүмкіндігі туып отыр. Жазушылар одағы мемлекетпен тізе қосып жұмыс істеуге әзір. Біз өз тарапымыздан 9 жоба ұсындық. Қазір соның 3-еуі қабылдану алдында тұр. Осы жобалар іске аса бастағанда, біздің де жұмысымыздың алғашқы нәтижелері көріне бастайды.
– Ол қандай жобалар?
– Біз жоғалтқаны көп ұлтпыз. Көп тарихымыз әлі де көрші мемлекеттердің архивінде. Мысалы, бір кезде астанамыз болған Орынборда көп дүние жатыр. Тәшкен мұрағатында да мол қазына бар деп есептеймін. Қазан, Уфа қалаларының архивін де сүзіп шығу керек. Мәскеу, Санкт-Петербург қалаларынан да небір құнды мағлұматтар табыларына сенемін. Міне, біздің бір жобамыз осыған қатысты. Архивке жақын жазушыларды жіберіп, қазаққа қатысты дүниелерді жинап алсақ дейміз.
Екінші жобамыз – «Әдеби панорама» деп аталады. Бұл қаламгерлерге еліміз аумағын аралап, жаңа шығармалар жазуға мүмкіндік жасау.
Үшінші жобамыз – жастарға қатысты. Жас қаламгердің қолтығынан демеу бұрыннан бар үрдіс. Мысалы, Әбдіжәмил Нұрпейісов соғыстан келгенде, қолында «Курляндия» романының 15-ақ беті болған. Соны оқыған Ғабиден Мұстафин мен Сәбит Мұқанов жас жазушының қалам қуатын танып, ары қарай жазуына мүмкіндік жасаған. Соның арқасында әйгілі роман дүниеге келді. Біздің жобамыз да осы тақылеттес. Биыл 35 жасқа дейінгі 20 жас қаламгерге мемлекеттік грант беріледі. Оларды, әрине, арнаулы комиссия іріктейді. Комиссияның іріктеуінен өткен 20 жас 1 жылдың ішінде шығармасын аяқтап, өткізуге тиіс. Меніңше, бұл жазам деген адамға үлкен қамқорлық!
Тағы бір ескеруге тиіс дүние бар. Бізде талантты жастар өте көп. Бірақ көбінің білімі таяз. Көбі сол күйінде қалып кетеді. Ал жазу дегеніңіз үнемі оқуды, ізденісте болуды қажет ететін процесс. Сондықтан тағы бір 20 жасты 1 жыл бойына әдеби курста оқытқымыз келеді. Оларды Алматыға алдырып, Шығармашылық үйіне орналастырамыз. Әдебиетіміздің белгілі тұлғаларының дәрісін тыңдайды, Алматының шығармашылық ортасымен танысады.
Міне, осындай жобаларды қолға алып жатырмыз. Әрине, 9 жобамыз түгел өткенде үлкен дүмпу болар еді, бірақ әзірге барға қанағат дейміз.
– Жазушылар одағының бір кезде өте беделді ұйым болғаны рас. Бірақ заман, соған сәйкес, қаламгерлерге деген көзқарас та өзгерді. Ал сіз ЖО-ның баяғы беделін келтіруге ұмтыламыз дейсіз. Бұл мүмкін бе?
– Әбден мүмкін. Біз ең болмаса, тырысуымыз, алдымызға мақсат қойып, соған ұмтылуымыз керек қой. Ол үшін ЖО-ның құзыретін өзіне қайтару керек. Мысалы, қазір қаламгерлерді мемлекеттік сыйлыққа кез келген ұйым ұсына алады. Менің ойымша, бұндай құзырет тек шығармашылық ұйымдарға – Жазушылар одағына, Архитекторлар одағына, Композиторлар одағына, Суретшілер одағына берілуге тиіс. Расында да, шығармашылық адамының қарым-қабілетін анық білетін сол ұйымдар ғой.
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының да беделін түсіріп алдық. Он-он бес адамға топтап бергесін оның не қадірі қалады? Оның қаржысын демеушілер арқылы тауып келдік. Бір адамға берілетін қаражат бірнеше адамға бөлінгесін не оңсын, әйтеуір, атақ алды демесең, лауреат атанған кісінің қолына болмашы тиын-тебен ғана түседі. Біз биыл бұл атаққа бөлінетін қаржыны бюджетке енгізіп жатырмыз. Мейлі, 5 адам алсын, бірақ қомақты қаржыға ие болуға тиіс. Аз адамға, оның үстіне лайықты кісіге берілгесін атақтың да бәсі артады.
Кітап шығару мәселесіне де Жазушылар одағы тікелей араласуы керек деп есептеймін. Қазір мемлекеттік тапсырыстың екі түрі бар ғой – сатып алу, кітап шығару. Осы жерде шешуші сөзді Одақ айтуға тиіс. Сосын әкімдіктермен жұмыс істегенде ұсақ-түйек мәселеге де мән берілуі керек. Мысалы, біз былтыр Алматы қаласы әкімдігімен бірнеше кітап шығардық. Бөлінген қаржы бұрынғыдай түгелдей баспаға кетпей, 10-15 пайызы Одақта қалды. Ұйымның бір жыртығын жамауға септігі тиеді ғой, әйтеуір.
Былтыр Түркістан қаласында өткен құрылтайда Мемлекет басшысы мектеп кітапханаларын көркем әдебиетпен толықтыру керек деп өте жақсы мәселе көтерді. Ал енді осы шаруа қалай жүзеге асып жатыр? Алматы қаласының Білім басқармасы өткізген тендерді тек қана екі баспа – «Фолиант» және «Мазмұндама» жеңіп алыпты. Меніңше, оған Қазақстандағы барлық баспалар қатысуы керек. Балалар кітапханасына ең жақсы дүниелер ғана ұсынылуға тиіс. Жылына 1 700 кітап сатып алынады екен. Ол қандай кітаптар болуы керек екенін ЖО жанынан құрылған арнаулы комиссия шешуі керек. Бұл жерде жазушының беделі емес, шығарма басты рөлде болуы қажет. «Пәленшекеңнің кітабы» деген әңгіме мұнда жүрмеуге тиіс.
Жақында Жазушылар одағының пленумы өтеді. Жоғарыдағы мәселе талқыға салынады. Балалар жазушылары өз пікірін ортаға салады деп ойлаймын.
Қазір мемлекетіміз әдебиетке жақсы көңіл бөліп жатыр. Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев – жазушының баласы, өзі де кітапты көп оқитын кісі. Біздің бастамаларымызға қолдау көрсетіп отыр. Мысалы, «Қазақстанның халық жазушысы» атағы қайтарылып, былтыр 5 адамға берілді. Әртүрлі әдеби сыйлықтар бар. Мысалы, екі жылдан бері «Айбоз» әдеби сыйлығы беріліп келеді. Жеңімпаз 5 миллион теңге алады. Қазақстан халқы ассамблеясының сыйлығы беріле бастады. Биыл тұңғыш рет 35 жасқа дейінгі 4 қаламгерге Президент сыйлығы берілді. Биыл елімізде 5-дүниежүзілік көшпенділер ойыны өтеді. Қазақстан Жазушылар одағы мен Ұлттық спорт қауымдастығы осыған орай «Құлагер» атты әдеби байқау ұйымдастырып отыр. 7 номинация бойынша өтетін байқаудың жеңімпаздары 2 миллион теңгеден алады. Биыл классик жазушымыз Бердібек Соқпақбаевтың 100 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде атап өтілмек. Алматы облысы әкімдігі 2 жылда бір рет берілетін Бердібек Соқпақбаев атындағы сыйлық тағайындап отыр. 2 жылда 1 ғана адамға беріледі. Сәйкесінше, жүлде қоры да жоғары. Басқа да көптеген әдеби байқау бар. Бұның бәрі қалам ұстаған қауымды ынталандыратын дүниелер.
– «Қазақстанның халық жазушысы» атағын қайтарған сәтте қарсы пікірлер де айтылды. Сосын әдеби байқаулар тым көбейіп барады. Оның пайдасынан зиян көбірек деген де пікір бар. Бұған не дейсіз?
– Сөзіміз ауыр болмасын, бір кезде Әбдіжәмил Нұрпейісов «Қазақстанның халық жазушысы» атағын жапты. Бірақ өзі ол атақтан бас тартқан жоқ. Біздің ұсынысымызбен атақ қайтарылған сәтте тағы бір ірі жазушымыз Дулат Исабеков қарсы пікір білдірді. Бірақ ол да өз атағынан бас тартқан емес. Бұл қандай парадокс?
Ал әдеби сыйлық көбейіп барады деген пікірмен мүлде келіспеймін. Әлемде Нобель сыйлығынан бастап қаншама әдеби сыйлық бар. Орыстарда да солай. Бір ғана «Большая книганың» өзі қаншама қаламгердің кеудесіндегі отты үрлеп отыр. «Жазушы сыйлық үшін жазбайды» дейді, рас шығар, бірақ жазылған дүниесінің өзіне пайда әкелгені оны алға ұмтылдырмай ма? Меніңше, бәсекелестік болған сайын жазылатын дүние де көбейеді. Мойны озық шығарма тумай қоймайды. Мысалы, былтыр Кемел Тоқаевтың 100 жылдығына арнап өткізілген «Кемел қаламгер» атты байқауға қаншама мықты дүниелер түсті. Детектив – бізде кенже қалып келе жатқан жанр. Ал аталған байқау сол жанрдың «тіріліп», өріс алуына мүмкіндік жасап отыр.
Әдеби басылымдардың жағдайы неге төмен?
– Қаламгерлерге жағдай жасау үшін Одақтың өзі аяққа тұруы керек деп қалдыңыз. Расында да, солай сияқты. Әсіресе, Жазушылар одағына қатысты басылымдардың жағдайы мәз емес. Мысалы, «Қазақ әдебиеті» газетінің журналистері алатын жалақы өте төмен. Соның себебінен кадр тұрақтамайды...
– Бір ғана мысал айтайын. «Қазақ әдебиеті» мен «Ана тілі» газеті – ұлт руханиятында орны бар басылымдар. «Ана тіліне» жылына 81 миллион теңге, ал «Қазақ әдебиетіне» 18 миллион теңге бөлінеді. Міне, осыдан-ақ кімнің халі мүшкіл болатыны көрініп тұрған жоқ па? Бұл – жалғыз газет емес, Жазушылар одағына қарасты «Жұлдыз», «Простор» секілді журналдарға да ортақ жағдай.
Биыл Қазақстан Жазушылар одағының құрылғанына, «Қазақ әдебиеті» газетінің шыға бастағанына 90 жыл толды. Басылымды арнайы құттықтауға келіп, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың ықыласын жеткізген Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева газет-журналдардың жағдайымен мұқият танысты. Қазір жағдайды жіті зерттеп жатыр. Енді өзгеріс болады деп күтіп отырмыз.
Тағы бір мәселе – жазылуға байланысты. «Мұғалімдерді газет-журналға зорлап жаздыруға болмайды» деген әңгіме шыққалы, мұғалімдер мүлде жазылуды қойды. Меніңше, бұл дұрыс емес. Пән мұғалімдері өздері үшін-ақ әдеби басылымдарды жаздырып алуға тиіс қой. Газет-журналды таратудың басқа да тетіктері бар. Мысалы, еліміздегі барлық кітапханалар, соның ішінде мектеп кітапханалары да бар, 1 данадан жаздырып алса да, өзі азғантай қазақ басылымдарына көп көмек болар еді. Қазақстан Үкіметі қазақ баспасөзін қолдауы керек.
Әрине, біз өзімізге қарасты газет-журналдарды демеудің басқа да жолдарын қарастырып жатырмыз. Былтыр демеушілердің көмегімен «Қазақ әдебиеті» газетінің техникалық базасын жаңарттық.
Жалпы, жоғарыдағы жобаларымызға қаржы бөлінсе, Одақ ғимаратының бөлмелерін және Шығармашылық үйін жалға беруден түсетін қаржы бар, Жазушылар одағы әжептәуір еңсе тіктеп қалуға тиіс. Шығармашылық үйіне қатысты проблемамыз бар, қазір соны шешіп жатырмыз. Бізге қарасты басылымдарға берілетін қаржы көлемі ұлғайса, онда жағдайымыз тіпті дұрысталар еді. Міне, содан кейін қаламгерлердің ахуалын дұрыстауға кірісеміз. Қазір еліміз аумағында тұратын барша қаламгердің тізімін жасап, олардың әлеуетін, әлеуметтік жағдайын барынша зерттеп жатырмыз. Бұл және тек қана Жазушылар одағының мүшелеріне ғана қатысты дүние емес. Біздің ұйым барша қалам иелеріне қолұшын созуға тиіс. Болашақта ондай мүмкіндігіміз болатынына сенемін.
– Тағы қандай жобалар қолға алынып жатыр?
– ЖО жанынан Әдеби агенттік құрамыз. Қазір ережесін тиянақтап жатырмыз. Бізде шетелге аударылған шығарма көп. Бірақ солардың бәрі «О, қазақ әдебиетінде мынадай жаңалық бар екен...» деп дүмпу туғызып жатқан жоқ. Демек, өзге елдердің назарын аудару үшін қандай дүние, кімнің шығармасы аударылуы керегі қатаң іріктеуден өтуге тиіс. Екіншіден, оны кім аударады, соған мән беру керек. Біздің әдебиетіміздің неге жарнамасы жоқ? Әлемге белгілі баспалар жарнамаға да назар аудармауы мүмкін. Сіздің тамаша аудармаңызға мән бермеуі де ғажап емес. Өйткені олардың өз аудармашылары бар. Кімді аударады, өздері шешеді. Америкалық жазушы Элизавет Костованың «Историк» атты романы әлемнің 25 тіліне аударылып, авторға 2 миллион доллар табыс әкелген. Бізде де сондай шығарма бір жазушының суырмасында жатпасына кім кепіл? Соны әлемге танытуға жағдай жасауымыз керек.
– Демек, аударма жеке сала ретінде дамуы керек қой?
– Дәл солай. Біз ЖО жанынан қазір көркем аударма бюросын құру жөнінде мәселе көтеріп жүрміз. Бұл, біз ойлап тапқан жаңалық емес, Кеңес одағының кезінде болған дүние. Мұрат Әуезов басқарған сол бюро Әбіш Кекілбаев, Сайын Мұратбековтердің Еуропаға танылуына жол ашты. Міне, соны қалпына келтіру керек.
– Бізде Ұлттық аударма бюросы бар емес пе?
– Бар. Бірақ ол оқулықтарды шығаруға басымдық берді. Бізге көркем дүниелерді аударатын бюро керек. Ол және Жазушылар одағының жанынан құрылуы керек деп есептеймін.
Қаламақы мәселесі қашан шешіледі?
– Қаламгерлерге қаламақы төлеу мәселесінің «жыр болып» келе жатқанына біршама жыл болды. Шешудің реті қалай?
– Кеңес өкіметінің кезінде қаламақы төлеудің нақты ережесі болды. Жаңадан шығып келе жатқан қаламгерге бір бөлек, танылып қалған қалам иесіне бір одан көптеу, ал көрнекті ақын-жазушыларға, Мемлекеттік сыйлықтың иелеріне жоғары қаламақы қойылатын. Ол кезде кітап та көп тиражбен тарады. Өйткені оны реттеп отыратын, яғни алдын ала облыстарға шығып, тираж «жинап» отыратын мекеме болды. Сонда 40 мың данамен кітабы шыққан қаламгер әжептәуір қаламақы алатын. Сонымен қатар баспаға да жақсы пайда түсетін.
Қазір бұл жүйенің бірі де жоқ. Дегенмен мемлекет қазір қаламгерге қаламақы төлеудің жолдарын қарастырып жатыр. Кеше ғана Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева әлеуметтік желідегі парақшасында кітап шығару мәселесіне қатысты жаңа ереже енгізілетінін айтты. Министрдің айтуынша, әдеби туындыларға грант тағайындалады. 160 беттік шығармасы үшін қаламгер 4 миллион теңгеден астам қаржы алуға мүмкіндігі бар.
Меніңше, өте жақсы бастама. Бірақ кітапты тарату мәселесін де жетілдіру керек. Жоғарыда айтылғандай, «тираж жинайтын» мекеме құрылуы қажет. Сонда қаламгерге де, баспаға да тиімді болар еді. Әйтпесе, кітап өткізу жыл сайын қиындап барады.
– Басқа елдердің әдеби ұйымдарымен байланыс орнату жағы қалай болып жатыр?
– Әрине, қазақ әдебиеті өз қазанында ғана қайнамауы керек. Былтыр Египетке барған сапарымда сондағы елшіміз Қайрат Лама-Шариф араб жазушыларының қазақ әдебиетіне үлкен қызығушылықпен қарайтынын жеткізді. Жақында Қытай Халық Республикасының Алматыдағы Бас консулдығы консулының орынбасары мен баспа-ақпарат ісі жөніндегі басқарма басшысын қабылдағанда ұққаным, шығыстағы көршіміз де бізбен тізе қосып жұмыс істеуге әзір. Бауырлас түркі мемлекеттерінің де ықыласы жақсы. Қазір күллі әлем халқы бір-бірімен мәдени байланыстарды нығайтуға мұқтаж. Біз де осы сәтті пайдаланып, қазақ әдебиетінің жауһарларын жарқыратып көрсетуге тиіспіз. Алпауыт мемлекеттердің біздің елдегі елшіліктеріне хат жазып, ұсыныс жасап жатырмыз. ЖО-ның жанынан осы мәселемен арнайы айналысатын бөлім ашпақ ниетіміз бар. Мүмкін, жоғарыда айтылған аударма бюросымен бірге болар. Біз қалай да әлем оқырмандарының назарына іріктеуден өткен, өте мықты дүниелерді ғана ұсынумыз керек.
Филиалдарды уақытша жауып, өкілдерді тағайындаймыз
– Жазушылар одағына мүшелікке қабылдау мәселесі де жиі көтерілетін тақырыптардың бірі. Сосын кеше ҚЖО-ның әлеуметтік желідегі парақшасында облыстық филиалдардың уақытша жабылатыны туралы хабар шықты...
– Оның рас. Сенсең, қазір бізде 800-ге жуық арыз жатыр. Бұрынғы тәжірибеден бас тартып, бұл мәселені жылына бір рет қараймыз деп шештік. Жақында 50 шақты адам Одақ құрамына өтті.
Иә, Қазақстан Жазушылар одағының облыстар мен екі маңызды қаладағы филиалдарының жұмысы уақытша тоқтатылды. Филиал директорларының міндетін Қазақстан Жазушылар одағының Басқарма төрағасы тағайындап, сенімхат берген Жазушылар одағының өкілі атқарады.
Бұған дейін кейбір филиал директорлары Жазушылар одағының атын пайдаланып, өз мүддесіне жұмыс жасап келді. Ендігі жерде Қазақстан Жазушылар одағының өкілі тек қана Жазушылар одағының тапсырмасымен жұмыс істейді әрі атқарылатын шараларды ақылдасып отырады.
– Өңірлердегі қаламгерлер көп ретте «шөміштен қағылып» жатады...
– Міне, әңгіменің төркіні осыған келіп тіреледі. Өз бетімен өмір сүріп жатқан филиалдың жұмысын кім біледі? Республикамыздың түпкір-түпкірінде қаншама талантты қаламгерлер бар, бірақ жұртшылық біле бермейді. Біз қазір облыстық әкімдіктерге шығып, «Қазақ әдебиеті» газетінің жанынан айына 4 беттік қосымша шығару жөнінде ұсыныс жасап жатырмыз. Сонда бір облыс қаламгерлерінің шығармалары жылына 12 рет әдебиетіміздің бас газетінде жарияланатын болады. Оған күллі республика аумағындағы оқырмандардың назары ауады. Кімнің кім екенін біліп отыратын боламыз. Облыстағы өкіліміз осыны реттеп отыруға тиіс.
– Кейінгі кезде әдеби процесс туралы мүлде аз айтылатын болды. Бұл туралы не дейсіз?
– Әдебиет дамуы үшін сын болуы керек. Баяғыдағы әдеби жыл қорытындыларында көзге түскен шығарма жан-жақты талданатын. Кейін бәрі бірыңғай мақтауға құрылатын болды. Биылғы жыл қорытындысында баяндамашыларға нақты талап қойып отырмыз. Шығарманың ерекшелігі неде? Озық тұсы қайсы, кемшілігі неде? Ашық айтылса дейміз. Әрине, бәрі бірден керемет болып кетпес, бірақ бір басталса, кейін бірте-бірте ретке келеді ғой.
– Жақында «Халық үні» порталына берген сұхбатында классик жазушымыз Мұхтар Мағауин қырық шақты жас қаламгерден үміт күтетінін айтты.
– Кезінде Мұхтар Әуезов «Жыл келгендей жаңалық сезінеміз» деп 5 жас қаламгердің атын айтқан болатын. Кейін олар, расында да, қазақ әдебиетінің белгілі тұлғаларына айналды. Енді, міне, Мұхтар Мағауин жастар туралы жақсы лебіз білдірді. Ешкімнің атын атап айтқан жоқ, бәлкім, бір-біріне қарсы қоймайын деген шығар. Дегенмен Мағауиннің аузынан шыққан лепес – өте жоғары баға. Бұл ақсақал жазушымыздың қазақ әдебиетін түгел қадағалап отыратынын, әсіресе, жастардың шығармашылығын ден қойып оқитынын көрсетті.
Бір кезде алыс ауылдан әдебиетке келген жас бір ғана тілді – қазақ тілін ғана біліп келетін. Орыс тілін көбі қалаға келгесін үйренді. Қазір бірнеше тілде еркін сөйлеп, жаза алатын, дүние жүзінің озық әдебиетін түпнұсқасынан оқитын ұрпақ келді. Өзің зерттегің келетін әдебиетті сол тілде оқу деген бақыт қой. Жастар әлем әдебиетінің «ішкі ағысын» жақсы біледі. Бұған қоса қазіргі қаламгерлерде ой, пікір еркіндігі бар. Сондықтан да оларға сену, қолтығынан демеу қажет.
– Әңгімеңізге рахмет.
Сұхбаттасқан
Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ