Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 17 маусымда өткен Ұлттық құрылтайдың негізгі отырысында Шығыс Қазақстан және Абай облыстарындағы Катонқарағай, Марқакөл және Мақаншы аудандарын қайта құру туралы шешім қабылдағанын мәлімдеді. Ауылдарды, соның ішінде шекарадағы елді мекендерді дамыту мәселесі қазір өте өзекті. Биылғы 10 сәуірде Үкімет Президенттің жарлығы негізінде ауылдарды дамытудың жаңа тұжырымдамасын бекіткен болатын. Бұған дейінгі талпыныстар мен қадамдар, жобалар мен жоспарлар аса нәтижелі бола қоймады. Тұжырымдамада шекарадағы елді мекендердің ахуалы да айтылғанын жазған едік. Ауылдардың жағдайы көңіл көншітпейді, ал шекарада күн кешіп жатқан халықтың жағдайы мүлде алаңдатарлық. Жалпы, оңтайландыру саясаты кезінде тарап кеткен шекарадағы аудандарды қайта қалпына келтіру мәселесі көтеріліп келе жатқанына 10-15 жылдай болған екен. Осылайша, Ұлттық құрылтайда сең қозғалып, үш аудан қайта құрылатын болды.
Көп күттірген жаңалық
Оңтайландыру саясаты тұсында, яғни осыдан 25-26 жыл бұрын тарап кеткен ауылдардың қатарында еліміздің шығысындағы Катонқарағай, Марқакөл, Мақаншы аудандары да болды. Сөйтіп, Катонқарағай ауданы – Үлкен Нарынға, Марқакөл ауданы – Күршім ауданына, Мақаншы ауданы – Үржар ауданына қарап кеткен еді. Мұндай тарап кеткен ауылдардың қатарында Шұбартау сияқты аудандар да болды, дегенмен, аталған үш ауданның негізгі ерекшелігі – шекарада орналасуында еді. 17 маусымда өткен Ұлттық құрылтайдың негізгі отырысында айтылған, осы аудандар қайтадан құрылады деген ақжолтай жаңалықты сол аймақтағы жұрт ұзақ күтті. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев аудандардың қайта құрылатынын, мәселені Үкімет жан-жақты пысықтағанын айтты. Ендігі тапсырма – жаңадан құрылатын, нақтырақ айтқанда, аудандардың есеп-қисабын жасау. Әуелде айтып өткендей, Қасым-Жомарт Тоқаев былтыр Президент сайлауынан кейін ең алдымен ауылды дамытуға арналған Жарлыққа қол қойған болатын. Енді Мемлекет басшысы сол Жарлық негізінде Үкіметке жаңадан құрылатын үш ауданға қатысты жұмысты биыл аяқтап, екі жылдың ішінде толық қалпына келтіруді тапсырып отыр. – «АMANAT» партиясы бірқатар шекаралас ауданды қалпына келтіру туралы бастама көтергенін білесіздер. Үкімет менің тапсырмаммен бұл мәселені пысықтады. Мен соған сәйкес Қатонқарағай, Марқакөл және Мақаншы аудандарын қалпына келтіру туралы негізгі шешімді қабылдадым. Әрине, бұған арнайы дайындық керек. Қажетті есеп-қисабын жасап, қаражатымызға, бюджеттің мүмкіндігіне қарауымыз керек. Тиісті жұмыстың бәрін биыл аяқтап, алдағы екі жылдың ішінде осы үш ауданды қалпына келтіре бастаймыз, – деді Президент. Сонымен қатар Мемлекет басшысы бұл шешімнің маңызына тоқталып өтті. – Бұл – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету тұрғысынан қарасақ та, өте маңызды мәселе. Осы мәселені көпке созбай шешуіміз қажет. Жалпы, аудандарды қосу немесе тарату ондағы жұрттың күнделікті өміріне тікелей әсер етеді. Шешім қабылдаған кезде халық саны, экономикалық әлеуеті, инфрақұрылымы түгел ескерілуге тиіс. Былтыр Президент сайлауынан кейін ең алдымен ауылды дамыту мәселесіне арналған Жарлыққа қол қойдым. Үкімет алдағы 5 жылда ауылды дамытуға айрықша күш салатын болады. Бұл жұмысты «Ауыл – ел бесігі» арнайы жобасының аясында кешенді түрде жүзеге асыру қажет. Яғни, мектеп салу, күрделі жөндеу жүргізу және оны жабдықтау жұмысын тиісті деңгейде атқару маңызды, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев. Аудандардың халқы өңірлерді дамытудың басым бағыттарын жақсы біледі, себебі, бұл күнді ұзақ күткен. Сондықтан нақты қадамдар жасалып, тапсырма тиянақты орындалар болса, аудандардың тынысы ашылып, қайта өркендейді деген үміт бар. Дегенмен жалпы ұзындығы 13 мың шақырым болатын шекарамыздың бойындағы қалған ауылдар мен аудандардың жағдайы да назар аударарлық, тіпті алаңдатарлық халде. Мәселен, жаңадан құрылатын үш ауданда халық саны біршама азайған. Марқакөлдің өзінде 3-4 мың ғана тұрғын бар екен. Ал солтүстік, батыс шекарадағы аймақтардың жағдайы мүлде күрделі болып отыр.Сетінеген ауылдар
Биылғы қаңтардағы мәліметке сүйенсек, Мемлекеттік шекарадан 50 шақырым қашықтықта орналасқан ауылдардың саны – 1,3 мың. Ол ауылдарда 1,7 миллион адам тұрады. Елімізде табиғи өсім жоғары, бір-ақ ауылдардағы халық саны, тіпті ауылдардың өзі азайған. Ауыл халқы қалалар мен аудан орталықтарына үдере көшіп жатыр. Ал шекарадағы ауылдарда халық қарасы тіпті сиреп барады. Ресми мәліметке сүйенсек, соңғы 5 жыл ішінде елімізде 276 ауыл тарап кеткен. Мәселен, 2017-2021 жылдар аралығында көші-қонның теріс сальдосы 47 мың адамнан 79,1 мың адамға дейін өсіпті. Өңірлер бойынша салыстырар болсақ, ауыл халқының ең көп көшуі Абай, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Ұлытау облыстарында байқалады. Ең көп ауыл тараған облыстардың қатарында Ақтөбе (52 ауыл), Шығыс Қазақстан (44 ауыл), Солтүстік Қазақстан (33 ауыл), Қостанай (31 ауыл) және Қызылорда (30 ауыл) облыстары тұр. Ал 3,3 мың ауылда қазір халық саны 500 адамнан аспайды екен. Тұрғындарының саны 5 мыңнан астам ауылдық елді мекендер – небәрі 4,6 пайыз. Яғни, ауылдардың тарау қаупі жоғары. Аса ірі 17 ауылда халық санының көптігіне байланысты статусын өзгерту мәселесі күн тәртібінде тұр екен. Мысалы, Маңғыстау облысындағы Бейнеу ауылы – 54 мың адам, Түркістан облысындағы Қарабұлақ ауылы – 50 мың адам, Алматы облысындағы Ұзынағаш ауылы – 47 мың адам. Ауылдардың тарауы мен ауыл халқының басқа қоныс іздеуіне, әрине, сол жерде лайықты жағдай жасалмағаны, өмір сүру сапасының төмендігі әсер ететіні белгілі. «Арқа жайлы болса, арқар ауып несі бар?» Соның ішінде, шекарадағы ауылдардың жағдайы тіптен мүшкіл. Шекарадағы елді мекендердің біразы кезіндегі «болашағы жоқ» ауылдар санатына да еніп кеткен еді. Жалпы, қазір шекаралық облыстарда шекарадағы ауылды елді мекендерді дамытуға арналған жобалар «Ауыл – ел бесігі» жобасының аясында іске асырылып жатыр. Бұған дейін шекарадағы ауылдардың жағдайына қатысты сенаторлардың көтерген мәселесі туралы жазған болатынбыз. Депутаттар бұл мәселе еліміз үшін экономикалық қана емес, сонымен қатар саяси және стратегиялық маңызға ие екенін, Үкіметтің ауылдарды дамытуға тиісті көңіл бөлмегенін және сенаторлардың парламенттік тыңдауда берген ұсыныстарының негізгі тармақтарын әлі де орындамағанына тоқталған еді. Дегенмен биыл жыл басында Экономика министрі Әлібек Қуантыров шекарадағы аудандардың жағдайына баса мән берілетіні туралы айтты. Бір қызығы, министр «болашағы жоқ» деген сөздің айтылғанын да жоққа шығарған. – Болашағы жоқ ауылдар бар деп ешқашан айтқан емеспіз. Даму әлеуеті жоғары ауылдар бар, онда халық саны көп. Даму әлеуеті төмен, халқы аз ауылдарда да «Ауыл – ел бесігі» бағдарламасы аясында емес, басқа да даму бағдарламалары аясында жұмыс жүргізіледі. Қаражат бірінші кезекте жергілікті бюджеттен бөлінеді, өйткені бұл да жергілікті атқарушы органдардың құзырында, – деді Әлібек Қуантыров. Ол шекаралас аймақтардағы ауылдарға да Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар тарапынан ерекше мән берілетініне уәде берген болатын. – Ауылдарда өте аз адам тұрады. Бәлкім, бұл ауылдарды тастап кеткендегі табиғи процесс болар. Бірақ шекара аймақтарында орналасқан ауылдар бар, оларға да қолдау көрсетіліп тұрады. Шекара аймақтарында орналасқан ауылдарда инфрақұрылым нығайтылады. Бұл жобада инфрақұрылымды дамытудан басқа өзге де қызметтер қалыптастырылады. Оның ішінде отандық эфир, эфирлік телеарналар, интернетті күшейту сияқты шаралар көзделген. Ауылдарда орналасқан шекара заставаларының инфрақұрылымын күшейту де көзделген, – деп қосты министр. Яғни, шекарадағы елді мекендерде тіршілік ету үшін керек негізгі қажеттіліктің өзі толық қамтылмай отыр. Жарық, су, жылу, байланыс... Сол ауылдарға бара қалсаңыз, басқа елдің байланысы, басқа елдің эфирі сайрай жөнеледі. Дегенмен бұл да екі-үш күнде пайда болып отырған жаңа мәселе емес, айтылып келе жатқанына қаншама уақыт болған... Мәселен, Атырау облысындағы Құрманғазы ауданының Азғыр округіндегі Жалғызапан, Қоңыртерек, Балқұдық ауылдары Ресей Федерациясымен арадағы шекарада тұр. 30 жылдан асса да, үш округтегі 9 елді мекеннен аудан орталығына, не одан кері жету – машақат. Ауылдарда, тіпті, учаскелік аурухана, перзентхана жоқ екен, ауызсу мәселесі де түпкілікті шешілер емес. Кезінде «Таза су», «Ақбұлақ» бағдарламаларымен біраз шаруа жасалғандай болған, алайда тұрғындардың көпшілігі әлі күнге ауызсуды ауласындағы құдыққа көлікпен құйдырып отыр. Осы сияқты мәселелер Батыс Қазақстан облысы, соның ішінде Жәнібек, Қазталов сияқты аудандарда да өзекті болып отыр. Ал Ресеймен шекаралас аудандарда ахуал мүлде мүшкіл. Бұл аймақтағы көші-қон сальдосы қаншама жыл қатарынан теріс көрсеткіш көрсетіп келеді. Ал оңтүстік аймақтарда халық санының азаюына байланысты мәселе жоқ, дегенмен, жайылымдық жер, ауызсу, жылу мәселелері әлі де алаңдатады. Ал жаңадан қабылданған тұжырымдамада шекаралық аймақтардағы елді мекендерге жеке назар аударылып отырғаны туралы жазған болатынбыз. Мұнда инфрақұрылымды жаңарту мен негізгі қызметтерді қамтамасыз етудің арқасында халықтың елді мекендерден көшуін азайту, адамдардың өмір сүруіне қолайлы жағдай жасау және жалпы шекара маңындағы аудандардың экономикалық дамуына жаңа серпін беру жоспарланған. Яғни, айтып өткен мәселелер шешілуі керек. Дегенмен шекарадағы елді мекендерге арналған жоспардың негізгі жоспардан айырмашылығы жоқ деуге де болады. Тек бір ғана өзгешелік – шекарадағы ауылдар үшін еңбек тапшылығы бар өңірлердің шекаралас ауылдық округтер тұрғындарының жалақысына қосымша ақша қосу мүмкіндігі қарастырылмақ екен. Әуелде айтқанымыздай, бұл тұжырымдама да орындалмайтын жоспарлардың қатарына қосыла ма, әлде нәтижесін көреміз бе, ол, әрине, уақыт еншісінде.Байланыс та – басқанікі
5 маусымда Мәжіліс депутаты Ерлан Сайыров та шекара маңында орналасқан ауылдардың мәселесін көтерді. Сайыровтың айтуынша, Қазақстанда шекара түбінде тұратын елу шақты шағын ауылда жол, су, медицина орталықтары, ұялы телефон мәселесі әлі де өзекті. – Шекарадағы аудандарда Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне кері әсер ететін ең негізгі мәселе – сол аудандарда шетелдік ұялы телефон операторларының жұмыс істеп тұрғаны. Мысалы, Қытайға қарасақ, Зайсан, Марқакөл, Мақаншы, Тарбағатай, Нарынқолдың барлығында Қытайдың ұялы телефон операторы істеп тұр. Ресей жақта ресейлік ұялы телефон операторы істейді. Бұл еліміздің тұтастығына, ұлттық қауіпсіздігіне тікелей әсер ететін мәселе, – дейді Сайыров Үкімет сағатында. Ол қазір Шығыс Қазақстанда жергілікті әкімшілік министрлікпен бірігіп, ұялы телефон станцияларын қойып жатқанын, жақын арада ол жақта отандық операторлар пайда болатынын, бірақ қалған шекарадағы елді мекендердің ахуалы алаңдататынын айтты. – Ал енді Қазақстанның бүкіл шекарасы периметрінде бұл мәселе өте өзекті ғой. Міне, осы мәселе қалай шешіледі? Біздің көршілес мемлекеттер, соның ішінде Ресей, Қытай, Өзбекстан шет мемлекеттің ұялы байланысын шектейді, сондай станциялар қойған. Өйткені олар интернеттің идеология екенін түсінеді. Сондықтан бізге өзіміздің ұялы телефон операторларын қоюмен бірге, сол шетелдік интернетті, ұялы байланысын шектейтін қалқан жасау керек. Осы мәселені қазірден бастап ойлануымыз керек. Ұлттық қауіпсіздігіміздің ең негізгі аспектісі осы, – деп сұрады депутат үкімет мүшелерінен. Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыровтың айтуынша, ауылдық елді мекендерді дамытудың 2023-2027 жылдарға арналған тұжырымында шекаралас ауылдарға ерекше көңіл бөлінген. Мәселе кешенді түрде шешіледі. – Бірақ шекаралас ауылдардың деңгейі әртүрлі. Өзбекстанда басқа жағдай, шығыста басқа, солтүстікте одан да басқаша. Біз шекарада орналасқан шекара заставаларын күшейтеміз. Осы шекара заставаларының төңірегіндегі ауылдарды дамыту және қосымша қаражат бөлу жоспарланып отыр, – деді Қуантыров. Ал Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі вице-министрі Асхат Оразбектің айтуынша, радиотолқындарды шекарада шектеу мүмкін емес. Сондықтан байланыс саласындағы өңірлік байланыс әкімшіліктері 2009 жылдың шешімімен шекара арқылы раидосигналдарды таратудың максималды ара қашықтығын 15 шақырымға дейін белгілеген. – Облыс әкімдіктерінің ақпаратына сәйкес, Қазақстанның шекара аумағында 770 ауыл орналасқан. Оның ішінде 228 ауылда шетелдік операторлардың ұялы байланыс сигналдары бар. Ол рас. Сондықтан қазір «Қолжетімді интернет» ұлттық жобасына сәйкес, біз 2024-2027 жылдары осы ауылдарда жай байланыс емес, сапалы интернетті қамтамасыз етеміз, – деп сендірді вице-министр. Дегенмен солтүстіктегі аудандарға бара қалсаң, «Әлемдегі ең алып ел – Ресейге қош келдіңіз!» деген хабарлама келетіні бұған дейін де айтылып келді. Ал Шығыс аймақтарда Қытайдың радиоарналары кедергісіз жұмыс істеп тұрады, ал отандық арналарға қосылу мүмкін емес. Яғни, шекарадағы аудандар мен ауылдарға келгенде, жаңадан туындап отырған, белгісіз мәселе жоқ. Жол, су, жарық, байланыс және басқа да өмір сүру үшін керек негізгі қажеттіліктердің айналасында болып отыр. Содан соң медициналық пункттер мен мектептердің жағдайы алаңдатады. Халықтың дәл қазіргі негізгі талап-тілегі де осы мәселелердің төңірегінде.