ATAJURT жобасы аясында газет тілшілері Қостанай өңіріне арнайы іссапармен барып, ондағы қандастардың хал-жағдайымен танысып қайтқан еді. Қостанай өңіріне шетелден келген қандастардың басым бөлігі Рудный қаласында орналасқан. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы және «Отандастар» қорының берген мәліметіне сәйкес, бүгінге дейін бұл қалаға 15 мыңдай қандас көшіп келген. Сондықтан да іссапарымызды Рудный қаласынан бастауды жөн санадық.
Рудный қаласы – еліміздегі кен өндіру бойынша өнеркәсібі дамыған, жұмыс табуға қолайлы қалалардың бірі. Сол себепті де шетелден көшіп келетін ағайын осы қаланы таңдайды. Рудный қаласына қоныс аударған қандастардың көбі Өзбекстанның Науаи облысынан екен. Оның басты себебі Өзбекстанның Науаи облысында да кен өндіру зауыттары көп көрінеді. Сондықтан да сол өңірден көшіп келетін қандастардың көбі Теміртау қаласы мен Рудныйды таңдайтыны да заңды. Яғни, шетелдегі кәсібін атажұртта жалғастырғысы келеді. Алайда шетелден көшіп келіп, әлі жұмысқа орналаса алмай жүрген қандастарымыз көп. Олардың айтуына қарағанда, орыс тілін білмеу көп кедергі келтіріп отырса керек. Мұндай мәселелердің анық-қанығын білу мақсатында, Қостанай облыстық «Отандастар» қорының сарапшы операторы, көші-қон саласының маманы Талғат Ахметовпен кездесіп, қандастардың жай-күйін сұрадық.
Талғат АХМЕТОВ, Қостанай облыстық «Отандастар» қорының сарапшы операторы:
– Жаңа жылдан бері тек Рудный қаласына 15 отбасы көшіп келді. Енді көшіп келген қандастар оралман куәлігімен жұмыс істей алмай отыр. Сонымен қатар кәсіптік оқу және басқа да әлеуметтік көмек алуы қиын. «Отандастар» қоры қандастарға барынша көмектесіп келеді, құқықтық және ақпараттық тұрғыда. Бізге қандастар хабарласып, әртүрлі мәселелерін айтады. Мәселен, сондай қандастардың бірі – Боқан Баймұратов деген азамат. Атажұртқа көшіп келгелі екі айдан астам уақыт болды. Жұмысқа орналаса алмай жүргендігін айтты. Жұмыс сұрап барған жерлері оралман мәртебесімен жұмысқа қабылдамай отыр. 2014 жылы Үкіметтің «Оралмандар қоныстандырылатын өңірлерді анықтау» туралы №248 қаулысы қабылдады. Онда Нұр-Сұлтан мен Ал матыдан басқа 14 облысты атаған. Ал 2019 жылы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің бұйрығымен қандастарды қоныстан-дыруға 5 облыс белгіленді, олар: Ақмола, Павлодар, Қостанай және Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облыстары. Министрліктің бұйрығымен белгіленген бес облыстың бірі Қостанай облысы. Яғни, осы өңірге қандастарымызды тарту – Үкіметтің жобасы. Елдегі тіл және ұлттық демография мәселесін табиғи жолмен реттеу мақсатында осы өңірлерге қандастарды қоныстандыру үшін Үкіметтен арнайы квота бөлінеді. Сондықтан да белгіленген өңірлерге көшіп келген қандастар әуелі қызметпен қамтылу қажет-ті. Өкінішке қарай, олай болмай отыр. Сонымен Қостанай облыстық «Отандастар» қорының сарапшы операторы Талғат Ахметов мырза атап өткен қандасымыз Боқан Баймұратовпен де кездесіп, мәселенің мән-жайын өз аузынан сұрап көрдік.
Боқан БАЙМҰРАТОВ, Өзбекстаннан көшіп келген қандас:
– Мен Өзбекстанның Науаи облысынан 2020 жылдың қаңтар айында көшіп келдім. Келген соң оралман куәлігін алып, ықтиярхатқа тапсырдық. Ол үш айда шығады дейді. Ол шыққанға дейін жұмыс жоқ, қалай күн көреміз? Жұмысқа шығып, ақша табайын десем еш жер алмайды. Бірінші, оралман куәлігімен жұмысқа қабылдамайды. Екінші, орыс тілін білуді талап етеді. Біз өзі қайда келдік? Отанымыз қазақ елінде ұрпағымызды сақтап қаламыз деп келдік қой. Оралман куәлігімен ең құрыса кәсіптік оқуға да қабылдамай отыр. Сонда бұл құжаттың қандай қажеттілігі бар?! «Еңбек кодексінің 31-бабына сәйкес, қандастар жұмысқа орналасу барысында еңбек шартын жасау үшін, жұмыс берушіге жергілікті атқарушы органдар берген оралман куәлігін ұсына алады», – дейді заңгер мамандар. Ал Өзбекстаннан көшіп келген қандасымыз Боқан Баймұратов оралман куәлігімен жұмысқа орналаса алмағандығын айтты. Біз істің мән-жайын нақтылап алу мақсатында, қандасымыздың бұл базынасын тыңдап қана қоймай, бірден Рудный қалалық Жұмыспен қамту орталығының директоры Жасұлан Мұқановпен кездесіп, оралман куәлігімен неге жұмысқа алмай жатқандығын сұрадық. Жасұлан Мұқанов Жұмыспен қамту орталығы қандастарға жұмыс тауып бергенімен кейбір кәсіпорындар Оралман куәлігімен жұмысқа алмай қоятынын растады. Бірақ алда Боқан Баймұратовқа жұмыс тауып беруге және құқықтық көмек көрсетуге дайын екендігін айтты. Біз бұдан кейін Рудный қалалық Nur Otan партиясының Халыққа көмек орталығына бардық. Қандастарымыз жайлы сұраған сауалымызға Рудный қалалық Nur Otan партиясы басшысының орынбасары Мұрат Ысқақов жауап берді.
Мұрат ЫСҚАҚОВ, Рудный қалалық Nur Otan партиясы басшысының орынбасары:
– Қандастардың көп мәселесі шешіледі. Бірақ ең қиыны баспана мәселесі. Рудный қаласында 5 мың адам кезекте тұр, ал қала бойынша 60 пәтер ғана беріледі. Екінші бір мәселе – Мұхаммед Аққазанов деген студенттің азаматтық алуы қиынға түсіп отыр. Қазір оның жасы 16-да. Колледждің 1-курс студенті. Азаматтық алайын десе, Көші-қон қызметі одан Өзбекстаннан шығу парағы және медициналық анықтаманы талап етіп отыр. Ал Мұхаммед Аққазанов 6 жасынан бері Қазақстанда өскен. Осы жағдайларға байланысты құжат ала алмаған. Рудный қалалық Nur Otan партиясы басшысының орынбасары Мұрат Ысқақов атап өткен қандасымыз Мұхаммед Аққазановтың өзімен де сөйлестік.
Мұхаммед АҚҚАЗАНОВ, студент:
– Мен 6 жасымда көшіп келіп, Шымкент қаласында оқыдым. Одан кейін Рудный қаласында оқуымды бітіріп, қазір колледжде 1-курста оқып жатырмын. 6 жасымнан Қазақстанда тұрамын. Әкем 2014 жылы қайтыс болды. Анам Өзбекстанда тұрады. Оның Қазақстанға көшіп келгісі жоқ. Ал мен қазақпын, қазақ елінің азаматы болып, қазақ елінде өмір сүргім келеді. Бірақ маған азаматтық бермей жатыр. Көші-қон қызметі талап еткен құжаттарды Өзбекстан тарапы бермей отыр. Азаматтық алу үшін шығу парағы қажет, ал ол үшін 18 жасқа толмаған азаматқа Өзбекстанда шығу парағы берілмейді екен. Екінші сотталмаған және медициналық анықтамалар. Ал бұл анықтамаларды Өзбекстан қалай береді, мен 6 жасымнан бері осы елде өмір сүріп келемін ғой. Студент Мұхаммед Аққазановтың бұл шағын түсініктемесіне қарап, екі елдің арасындағы заңдардың қарама-қайшылығы және отбасылық жағдайлардың кесірінен жаңа өсіп келе жатқан жасөспірімнің өміріне салқынын тигізіп отырғанын байқауға болады. Алайда Рудный қалалық Nur Otan партиясы басшысының орынбасары Мұрат Ысқақов: «Біз партия тарапынан Көші-қон қызметіне арнайы хат жаздық. «Неге азаматтық ала алмай жатыр?» деп. Хабарын күтіп отырмыз. Бұл жолы шешілмесе Өзбекстан елшілігіне хат жазып, бұл мәселенің шешілуіне Мұхаммед Аққазанов бауырымыздың азаматтық алуына барынша атсалысамыз», – дейді. Ал біз бұл мәселелерді назарда ұстайтын боламыз. Нәзира ЖӘРІМБЕТ, Қостанай облыстық Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы филиалының жетекшісі, журналист:
Қандастарға қатысты заңдардың нормалары бір-біріне қабыcпайды
– Рудный қаласына бүгінге дейін 3 007 отбасы көшіп келді. Мұны адам санына шаққанда Рудный қаласы мен оған іргелес Бейімбет ауданы және Қашар кентіне қоныс аударған ағайынның қатары 15 мыңнан асады. Рудныйда осыдан 30 жыл бұрын 3 пайыз ғана қазақтар болатын. Қазір Рудныйда 3-4 қазақ мектеп бар, оқушылар аузы-мұрнынан шығып жатады. Қала қазақыланып келеді. Сол жердің базарындағы сауда-саттықпен айналысып отырған да сол – Өзбекстаннан көшіп келген қандастарымыз. Жапониядан шыққан Хитачи деген алып жүк машинасы бар, кен таситын. Ондай техникалар тіптен жер жүзінде тапшы. Соның сервисін Өзбекстаннан көшіп келген қандастарымыз ұстап отыр. Жергілікті халықтың тісі бата бермейтін алып техникаларды қандастарымыз игеріп жатуы қуантарлық жайт. Кен орнында түрлі цехтар көп. Соның көбінде біздің қандастарымыз істеп жатыр. 2018 жылы «Егемен Қазақстан» газетіне «Атамекенге келіп, амалы құрып отыр» атты мақалам шықты. Рудный қаласына көшіп келіп, ықтиярхатпен жұмысқа тұра алмағанын айтып шырылдап жүрген қандасымыз жайлы. Мақаланы Елбасының өзі оқыпты. Ол кезде Президент кезі. Елбасы мақаланың астын сызып, сол кездегі Президент аппаратының жетекшісі Әсет Исекешовке, Қостанай облысының әкімі Архимед Мұхамбетовке тапсырма берген. Сол мәселемен тағы бетпе-бет келіп отырмыз. Биыл квота бойынша 350 адам келеді. Ал қандастарға қатысты заңдар бір-бірімен қабыспайды. Керісінше, кедергі көп. Рудный қаласындағы Соколов-Сарыбай кен байыту өндірістік бірлестігі бар. Осыған көптеген қандасымыз оралман куәлігі былай тұрсын, ықтиярхатпен жұмысқа тұра алмайды. Неге қабылдамайды? Кен өндіру бірлестігінің қызметкерлерінің айтуына қарағанда, шетелден келіп жұмыс істейтіндерге квота береді. Бірақ оның шектеулі саны бар. Ал соларға шетелден көшіп келетін қандастарды қосып жіберетін көрінеді. Яғни, Еңбек шарты туралы заңды түсінбеушіліктен болып отыр. Ал негізінде екеуі екі түрлі әлеуметтік топ. Ақылбек ШАЯХМЕТ, А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ-дың профессоры, Махмұд Қашқари атындағы және «Алаш» халықаралық әдеби сыйлықтарының иегері, ақын-жазушы:
Рудный қандастардың арқасында қазақыланып келеді
– Өзбекстаннан бізге кеншілер келді. Рудный қаласындағы Соколов-Сарыбай кен байыту өндірістік бірлестігінде экскаваторшылар, кеншілер, машинистер секілді жұмысшылар бар. Олар келген жеріне тастай батып, судай сіңіп кетті. Осының нәтижесінде Рудныйда 3-4 қазақ мектеп ашылды. Рудныйда қазақ дәстүрі өркен жайды. Негізінде мұның көбі қандастарымыздың арқасында.