قاتاڭ جازا قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتە الا ما؟
جول قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ – باستى مىندەت. بىراق مۇنى ءبارى بىردەي ەسكەرە بەرمەيدى. ءناتيجەسىندە، تاسجولدىڭ بويىندا بولاتىن اپات كوپ. اپات سالدارىنان بولاتىن ءولىم-ءجىتىم دە از ەمەس. ۇكىمەت جول ەرەجەسىن بۇزعانداردى جازالاۋدى بارىنشا قاتاڭداتۋعا تىرىسقانىمەن، جۇگەنسىز جۇرگىزۋشىلەردىڭ جاۋاپسىزدىعىنا توقتاۋ بولماي تۇر.
بالدىق جۇيە ەنگىزىلسە…
تاياۋدا ءدال وسى جول قاۋىپسىزدىگى ءماسەلەسى ەلوردادا ءسوز بولىپ، تاعى ءبىر تىڭ ۇسىنىس ايتىلدى. بۇل جولى ءوز ۇسىنىسىمەن سەناتور اندرەي لۋكين ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. لۋكين ايتقان جاڭاشا جازالاۋ جۇيەسى قازىرگى ۋاقىتتا قوعامدا قىزۋ تالقىلانۋدا. ارينە، پىكىرلەر سان ءتۇرلى. سونىمەن، اندرەي لۋكين جول ەرەجەسىن بۇزعانداردى قالاي جازالاۋدى ۇسىندى؟ دەپۋتاتتىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ەرەجەگە باعىنباعانداردى جازالاۋدىڭ جاڭا ءتۇرى بالدىق جۇيەگە نەگىزدەلەدى. ياعني، جۇرگىزۋشى ەرەجە بۇزعان سايىن ۇپايىنان ايىرىلىپ وتىرادى. ەگەر ول شەكتى مەجەدەن اسىپ كەتسە، كولىكتى جۇرگىزۋ قۇقىنان ايىرىلادى. «جول ەرەجەسىن بۇزعانى ءۇشىن بالل ەسەپتەۋ جۇيەسىن ازىرلەپ، ەنگىزۋگە قاتىستى ءتيىستى ۇسىنىس جاسالۋدا. ياعني، بەلگىلەنگەن ليميت اسىرىلعان جاعدايدا ارنايى باقىلاۋ-ولشەۋ قۇرالدارى ارقىلى جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرۋ جوسپارى بار»، – دەيدى اندرەي لۋكين. دەپۋتاتتىڭ ۇسىنىسىن ءتارتىپ ساقشىلارى دا قولدايدى.
ۇسىنىلىپ وتىرعان بۇل ءادىس بۇرىننان شەت مەملەكەتتەردىڭ ءتاجىريبەسىندە بار. مىسالى، گرۋزيا بيلىگى جول ەرەجەسىن بۇزعان ءجۇرگىزۋشىلەرمەن كۇرەسۋدىڭ بالدىق جۇيەسىن 2017 جىلى ەنگىزگەن بولاتىن. ەلدە كولىك تىزگىندەگەن ءار ازاماتقا 100 بالدان تۇراتىن ليميت بەرىلەدى. ەرەجە بۇزىلعان شاقتا، ەلەكتروندى رەەستر بويىنشا جۇرگىزۋشىنىڭ بالى شەگەرىلىپ وتىرادى. جول قوزعالىسىندا كوپ شالىس باسىپ، ءليميتى تاۋسىلعان جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرىلادى. كەيىن قايتادان سىناق تاپسىرىپ، قايتا جۇرگىزۋشى اتانۋعا مۇمكىندىگى بار. اتالعان ەرەجە 1 ماۋسىمنان باستاپ، قولدانىسقا ەنەدى. ىشىمدىك ءىشىپ، رولگە وتىرعانداردى قاتاڭ جازا كۇتىپ تۇر، بۇل ءۇشىن 30 بالل شەگەرىلەدى. ەكىنشى رەت قايتالانسا، قاماۋعا الىنىپ، ءۇشىنشى رەت قولعا تۇسسە، جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ءمۇلدەم ايىرىلادى. ايىپپۇل سالۋدىڭ جاڭا ەرەجەسىن ويلاپ تابۋشىلار باستى قاۋىپ ءدال وسى ماس جۇرگىزۋشىلەردەن كەلەتىنىن ايتادى. جولدا قاۋىپسىزدىك بەلدىگىن تاقپاۋ سەكىلدى ۇساق قاتەلىكتەر ءۇشىن 5 بالل شەگەرىلىپ وتىرادى. بەرىلگەن ليميت، ياعني 100 بالل ءبىر جىلعا جەتپەي تاۋسىلسا، كولىك يەسى كۋالىگىنەن قاعىلىپ، قايتا اتتەستاتسياعا جىبەرىلۋى ءمۇمكىن. قۇقىق قورعاۋشىلار مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار وسىنداي جاڭاشىلدىق ارقىلى گرۋزيا جولدارىنداعى اپات سانىن ازايتۋعا ءمۇمكىندىك الىپ وتىر.
ال ۋكراينادا بۇل جۇيە 2015 جىلى ەنگىزىلگەن. تارتىپكە ساي ۋكرايندىق جۇرگىزۋشىلەرگە جىل سايىن 150 ۇپاي بەرىلەدى، ال جول ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزعانى ءۇشىن ولار بىردەن 50 بالل الىپ تاستايدى. ارمەنيالىقتارعا ءبىر جىلدا 9 ۇپاي عانا بەرىلەدى. ەگەر سول ءبىر جىل ىشىندە ءجۇرگىزۋشى ۇپايلارىنان تۇگەل ايىرىلسا، ول 6 ايعا جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرىلادى. دەگەنمەن 3 ايدان كەيىن تەوريالىق ەمتيحان تاپسىرىپ، كۋالىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. جۇرگىزۋشىلەر ءبىر باعىتتى كوشەمەن قارسى باعىتتا جۇرگەنى نەمەسە جىلدامدىقتى مەجەدەن 31-50 كم/ساع-تان اسىرعانى ءۇشىن 3 بالدان، مەملەكەتتىك نومىرگە قاتىستى قۋلىق-سۇمدىقتار جاساعانى ءۇشىن 2 باللدان، ال بۇرىلۋ مەن اينالۋ كەزىنەگى قاتەلىكتەر مەن جاياۋ ءجۇرگىنشىلەر وتكەلىندە، جولايىرىقتا ەرەجە بۇزعانى، باسىپ وزعانى، قاۋىپسىزدىك بەلدىگىن تاقپاعانى، ءرولدە وتىرىپ تەمەكى شەكەنى مەن تەلەفونمەن سويلەسكەنى ءۇشىن 1 بالدان ايىرىلادى.
بۇل جۇيە ءبىزدىڭ ەلدە دە قولداۋ تاۋىپ، ىسكە قوسىلسا، جول ەرەجەسىن بۇزىپ، ماس كۇيىندە كولىك جۇرگىزىپ، قوس جولاقتى كەسىپ ءوتىپ، تەلەفونمەن رولدە سويلەسكەندەر جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرىلادى. دەگەنمەن، كولىك جۇرگىزۋشىلەرىن جازالاۋدىڭ جاڭا ءتاسىلى قاشان ەنگىزىلەتىنى بىزگە بەيمالىم. بۇل ءالى دە اقىلداسۋدى، تالداپ-تارازىلاۋدى قاجەت ەتەدى. ال ەگەر قوعامدا بۇل جۇيەگە قاتىستى وڭ پىكىر قالىپتاساتىن بولسا، دەپۋتاتتار زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزۋگە دايىن. بىراق ازىرگە بۇل ءادىستى قولداۋشىلاردان گورى نارازىلىق تانىتۋشىلاردىڭ قاراسى باسىم بولىپ تۇر. جۇرگىزۋشىلەر جاڭا جازانىڭ ەنگىزىلۋىن قۇپتامايدى. ولار «سەرگەكتىڭ» اۋرەسىنەن ارىلا الماي جۇرگەندە، جاڭا جۇيەمەن الىسۋعا ق ۇلىقتى ەمەس. ال ەكىنشى ءبىر توپ جازانى قاتاڭداتۋ ارقىلى جولداعى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋعا مۇمكىندىك تۋاتىنىن ايتادى. ازىرگە ءتارتىپ ساقشىلارى جۇرگىزۋشىلەردىڭ جولداعى ءتارتىبىن «سەرگەك» كامەرالارى ارقىلى قاداعالاۋدا.
«سەرگەك» سەنىمدى اقتاي ما؟
جاڭا جۇيەنى ۇسىنعان دەپۋتات كولىك جۇرگىزۋشىلەرى «سەرگەكتىڭ» جازاسىنان وڭاي قۇتىلىپ كەتىپ ءجۇر دەپ وتىر. جاسىراتىنى جوق، بۇل بەينەقوندىرعىلار ەلىمىزدەگى ءىرى قالالاردا ءتارتىپ ورناتۋدا. ناقتى ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەل استاناسى – نۇر-سۇلتان قالاسىندا 6 183 «سەرگەك» كامەراسى ورناتىلىپ، 2019 جىلدىڭ 10 ايىندا 1 ملن 219 مىڭ جۇرگىزۋشىگە 6 ملرد 784 ملن تەڭگە ايىپپۇل سالىنعان. قازىر بۇل سومانىڭ 86 پايىزى وتەلىپ ءۇلگەرىپتى. بەينەباقىلاۋ كامەرالارى كولىك جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ جىلدامدىقتى شامادان تىس اسىرۋى، جەكە كولىكتەردىڭ اۆتوبۋستارعا ارنالعان ارنايى جولاقتارعا شىعۋى، Stop سىزىقشالارىنان اسىپ كەتۋى سەكىلدى ەرەجە بۇزۋدى تىركەيدى.
تاعى دا ستاتيستيكاعا سەنسەك، ءبۇگىنگە دەيىن «سەرگەكتىڭ» ارقاسىندا ەلورداداعى ءولىم-ءجىتىم كولەمى ەكى ەسە ازايىپتى. ماسەلەن، 2017 جىلى نۇر-سۇلتان قالاسىندا جول اپاتىنان 60 ادام كوز جۇمسا، 2018 جىلى 34 ادام اجال قۇشقان. ال قوعامدىق ورىنداردا اۋىر قىلمىس سانى 39 پايىزعا، اسا اۋىر قىلمىس سانى 18 پايىزعا تومەندەپتى.
ال الماتى كوشەلەرىندە وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا 400 «سەرگەك» بەكەتى ورناتىلىپ، 1 قاڭتاردان باستاپ ىسكە قوسىلدى. بۇل شامامەن 2 مىڭ كامەراعا جۋىق. ءدال وسى الماتىداعى «سەرگەك» كامەرالارى 8 كۇننىڭ ىشىندە 2،5 مىڭنان استام جول ەرەجەسىن بۇزۋ فاكتىسىن تىركەپ، كولىك ءجۇرگىزۋشىلەرىنە 42 ملن تەڭگە ايىپپۇل سالىنىپتى. ال وتكەن جىلى الماتىدا 500 مىڭنان استام جول ەرەجەسىن بۇزۋ فاكتىسى تىركەلىپ، جۇرگىزۋشىلەر 3 ملرد 600 ملن تەڭگە ايىپپۇل ارقالاعان. الداعى ۋاقىتتا الماتى كوشەلەرىنە تاعى 307 «سەرگەك» بەكەتى قويىلادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. مۇنداعى باستى ماقسات – جولداعى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ. بىراق مۇنىمەن جۇرگىزۋشىلەر كەلىسە بەرمەيدى. جول ۇستىندە قاتە باسقان ءار ارەكەتىڭدى تاسپاعا جازىپ وتىراتىن «سەرگەك» جۇرگىزۋشىلەرگە قوسىمشا قىسىم دەيتىندەردىڭ قاراسى قالىڭ. قانشا جەردەن بەينەقوندىرعى جول ۇستىندەگى ءتارتىپتى رەتتەپ، جۇگەنسىزدەردى جونگە سالۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى دەسەك تە، جۇرگىزۋشىلەر «سەرگەككە» ريزا دەي المايمىز. جۇرگىزۋشىلەردىڭ سوزىنشە، «سەرگەك» ونسىز دا كۇنىن ارەڭ كورىپ جۇرگەن ادامداردى قاناۋ ءۇشىن ورناتىلعان. اسىرەسە، كولىگى كوپ نۇر-سۇلتان مەن الماتى قالاسىنداعى كەپتەلىستەر ءجۇرگىزۋشىلەردى ابدەن زارەزاپ قىلىپ بىتكەن. ال مۇنداي كەپتەلىستەردەن ءجۇيكەسى توزعان جۇرگىزۋشىلەردىڭ كەيدە ەرىكسىز جول ەرەجەسىن بۇزاتىنىن دا جوققا شىعارا المايمىز. اسىعىپ كەلىپ، Stop سىزىعىنان شىعىپ كەتەتىندەر دە كەيدە ارنايى اۆتوبۋس جولاعىنا ءتۇسىپ، ەرەجە بۇزاتىندار دا تابىلادى. ال ەندى «سەرگەك» جۇرگىزۋشىلەردىڭ مۇنداي «ەركەلىگىنە» كوز جۇمىپ قاراي المايدى. سوندىقتان كولىك تىزگىندەگەندەر بۇكىل عۇمىرىن كەپتەلىستە وتكىزسە دە، ەرەجەگە باعىنۋى شارت. ولاي ەتپەگەن كۇندە تاپقان-تايانعانىن ايىپپۇل تولەۋگە جۇمسايدى.
نۇرجان ىقىلاسوۆ، نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تۇرعىنى:
– «سەرگەكتىڭ» بولعانىن ءوز باسىم قولدايمىن. جولدا تايراڭداپ جۇرەتىندەرگە تۇساۋ بولادى دەپ سەنەمىن. ارينە، «سەرگەك» ارقىلى ەرەجە بۇزعانداردىڭ بارىنە ايىپپۇل سالىنىپ، قازىنا قارجىسى كوبەيەدى. بۇل مەملەكەت ءۇشىن ءتيىمدى. بىراق قيت ەتسە تاسپاعا ءتۇسىرىپ الاتىن «سەرگەك» قاراپايىم جۇرگىزۋشىلەر ءۇشىن «باس اۋرۋىنا» اينالدى. پەندە بولعاسىن كەي كەزدە ابايسىزدا جول ەرەجەسىن بۇزاتىندار كەزدەسەدى. مۇندايدىڭ ءبارىن قالت جىبەرمەيتىن «سەرگەك» ارقىلى جۇرگىزۋشىلەرگە ايىپپۇل جازىلادى. ال بۇل قاراپايىم جۇرگىزۋشىلەردىڭ قالتاسىن جۇقارتا تۇسەتىنى انىق. وعان قوسا جانارماي باعاسى دا قىمبات.
جەكە ءوز باسىما «سەرگەكتەن» ەش پايدا دا، زيان دا جوق. ارينە، بەينەقوندىرعىلاردىڭ ارقاسىندا جول ەرەجەسىن بۇزاتىنداردىڭ قاتارى ازايۋى مۇمكىن. سوندىقتان مۇنداي باقىلاۋشى قۇرىلعىلاردىڭ بولعانى دۇرىس تا شىعار. اسىرەسە، ءىرى مەگاپوليستەردە. الايدا بۇل قاراپايىم حالىققا كەسىرىن تيگىزبەسە ەكەن دەيمىن.
ايان جاڭابەكوۆ، الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى:
– «سەرگەكتىڭ» نەگىزگى قىزمەتى – جول ەرەجەسىن بۇزۋشىلاردى باقىلاۋعا الۋ. سول ارقىلى جول ەرەجەسىن بۇزاتىندار ازايادى دەپ سانايدى. مۇنىمەن كەلىسەمىن. بىراق ەكىنشى ءبىر ماسەلە بار. ادامنىڭ باسىنا قاي كەزدە قانداي جاعداي تۇسەتىنىن بىلمەيسىڭ. بىرەۋ اۋرۋحاناعا اسىعىپ بارا جاتۋى مۇمكىن. ەندى بىرەۋ بالاسىنا اسىعىپ بارا جاتۋى مۇمكىن. مۇنداي كەزدە جۇرگىزۋشى جول ەرەجەسىن قاساقانا بۇزبايدى عوي. كەيدە ءتىپتى بىلمەستىكتەن ەرەجە بۇزاتىن جۇرگىزۋشىلەر دە بولادى. ال «سەرگەك» سونىڭ ءبارىن ءتۇسىرىپ الىپ، ارتىنان تولەيتىن ايىپپۇلدىڭ كولەمىن ارتتىرادى.
ءبىزدىڭ الماتىدا قاۋىپتى اۋداندار بار. ياعني، قىلمىس ءجيى تىركەلەتىن اۋداندار. ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ قولىندا ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بار عوي. ەندەشە، «سەرگەكتى» سول ستاتيستيكا بويىنشا قىلمىس ءجيى تىركەلەتىن اۋماقتارعا قويسىن، سونداي اۋدانداردا ورنالاسقان ۇيلەردىڭ اۋلالارىنا قويسىن. سوندا بيلىكتەگىلەردىڭ قاراپايىم حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلايتىندارىنا سەنىم ارتۋعا بولادى. جولداعى جۇرگىزۋشىلەردى باقىلايتىن كامەرالار «سەرگەكسىز» دە جەتىپ ارتىلادى. جۇرگىزۋشىلەردى بىرەسە سالىقپەن، بىرەسە تىركەۋمەن قورقىتادى. ەندى قاي جەردە قاتەلەسىپ، «سەرگەكتىڭ» قىراعى كوزىنە ءتۇسىپ قالار ەكەنبىز دەپ الاڭداپ جۇرەدى. شىن مانىندە، جول ەرەجەسىن بۇزاتىن جۇگەنسىز جۇرگىزۋشىلەرگە «سەرگەك» تە توقتاۋ بولا المايدى. ال بايقاۋسىزدا ەرەجە بۇزعان كەي جۇرگىزۋشىلەر «سەرگەكتىڭ» كەسىرىنەن ايىپپۇل ارقالايدى. ماسەلەن، كۇنىن ازەر كورىپ جۇرگەن تاكسي جۇرگىزۋشىلەرى ءۇشىن ءار شالىس باسقان قادامعا ايىپپۇل تولەۋ – ءتيىمسىز. ءتيىمسىز دەگەننەن بۇرىن وتە قيىن.
